این سازمان در سال ۱۹۹۶ توسط رهبران چین، تاجیکستان، قزاقستان، قیرقیزستان و روسیه در راستای برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ امریکا و ناتو در منطقه، پایه‌گذاری شد. اندکی بعد، کشورهای دیگری مانند ازبکستان، پاکستان و هند به آن ملحق شدند.

کشور ما ایران پس از چند سال به‌عنوان ناظر، اخیرا در سفر رئیس‌جمهوری به تاجیکستان در ۲۶ شهریور امسال، معادل ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ و در پایان اجلاس بیست‌و‌یکم که در شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان برگزار شد، با رای تمام اعضا رسما به عضویت این سازمان در آمد. نقش این سازمان از زمان تاسیس آن تاکنون در منطقه افزایش یافته و در زمینه امور نظامی هنوز کار خاصی را انجام نداده است.

بیشترین نقش اقتصادی این پیمان، توسعه روابط اقتصادی، تجاری، همکاری‌های بانکی و بهره‌برداری مطلوب از انرژی و گسترش مناسبات فیمابین برای رشد و توسعه است. انتقال تجربیات و همکاری‌های فیمابین و افزایش حجم تجارت و بازرگانی به‌طور مستمر در دستور کار بوده است. این پیمان نشان‌دهنده چندقطبی شدن جهان و کاهش ابرقدرتی امریکا در بازیگری جهانی است.

کشور ایران از نظر جغرافیایی، نقطه اتصال شمال به جنوب و از سوی دیگر شرق به غرب منطقه است که در حوزه حمل‌ونقل و ترانزیت و تعامل میان کشورها نقشی کلیدی ایفا می‌کند. از سوی دیگر از نظر مجموع ذخایر نفت و گاز، جزو رتبه‌های نخست جهان به‌شمار می‌رود؛ از این رو در تامین بخشی از نیازهای کشورهای عضو پیمان شانگهای می‌تواند نقشی کلیدی ایفا کند. از طرفی چین به‌عنوان یکی از قدرت‌های اقتصادی جهان و البته شریک اقتصادی مهم ایران در این پیمان حضور دارد و دیگر کشورهای عضو نیز توانایی‌های اقتصادی خاص خود را دارند.

درحال‌حاضر باتوجه به اینکه ایران عضو سازمان تجارت جهانی نیست و توافقنامه برجام با مشکل مواجه بوده و هست و احتمالا روابط ما با امریکا و اتحادیه اروپا چندان تغییر جدی و قابل محسوسی نخواهد داشت، حضور ایران در این پیمان تاثیر زیادی در گسترش تجارت و ایجاد بسترهای توسعه خواهد داشت. از طرفی هزینه تجارت برای ما بالاتر از دیگر کشورهاست؛ بنابراین عضویت در این پیمان‌ که می‌تواند به تخفیف در هزینه‌های تجاری یا استفاده از تعرفه ترجیحی گمرکی، توسعه سرمایه‌گذاری خارجی، رشد و توسعه مناطق آزاد تجاری، حذف دلار از مبادلات تجاری، درآمدزایی از صنعت حمل‌ونقل و ترانزیت، گردشگری و... منجر ‌شود، حائز اهمیت است.

در حوزه واردات نیز امکان تامین بسیاری از نیازهای کشور از طریق اعضای این پیمان وجود دارد. حضور چین و روسیه که در شورای امنیت سازمان ملل متحد حق وتو دارند، حضور چهار قدرت هسته‌ای در این پیمان و همراهی و هماهنگی با کشورهایی که۳۳ درصد سطح خشکی‌ها و ۴۲ درصد جمعیت جهان، ۲۸ درصد تولید ناخالص و ۲۰ درصد تجارت جهان را تشکیل می‌دهند، باعث شده اهمیت این پیمان در ابعاد بین‌المللی بسیار قابل‌توجه باشد.

حداقل سه عضو این پیمان (چین، هند و روسیه) در میان ۱۰ قدرت اقتصادی امروز جهان قرار دارند که تا دهه‌های آینده، جایگاه آنها از این منظر بهبود هم پیدا خواهد کرد. برخی اعتقاد دارند در دهه‌های آینده، «پیمان شانگهای» به «ناتوی شرق» هم بدل شود و به‌تدریج به اتحادیه اروپا تنه بزند. درحال‌حاضر حدود ۲۳ درصد ارزش تولیدات جهان به امریکا و به همین اندازه به اروپا تعلق دارد.

از نظر تجارت درون‌گروهی، مجموع ارزش صادرات کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۱۷، حدود ۳۲۹ میلیارد دلار بوده است. در این زمینه، چین با ۵۲ درصد بالاترین و تاجیکستان با ۱۸ درصد پایین‌ترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین مجموع ارزش واردات درون‌گروهی کشورهای عضو سازمان در سال مزبور حدود ۹۶۴ میلیون دلار بوده است؛ بنابراین کشورهای چین و تاجیکستان به ترتیب بالاترین (۴۶ درصد) و پایین‌ترین (۴۶/۰ درصد) سهم را از این نظر داشته‌اند. ارزش و توان واقعی بازار صادراتی این پیمان تا ۳۰۰۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود. در سال مزبور ایران از لحاظ صادرات و واردات درون‌گروهی سازمان به ترتیب با سهمی در حدود ۵ درصد و ۴.۳ درصد در رتبه چهارم و هفتم قرار داشته است.

در این میان بیشترین میزان صادرات ایران به اعضای پیمان شانگهای به ترتیب به کشورهای چین، افغانستان، هند و پاکستان (حدود ۹۵ درصد کل صادرات ایران به سازمان) و بیشترین واردات ایران از کشورهای چین، هند، روسیه (حدود ۹۶ درصد کل واردات ایران از سازمان) بوده است. ایران با ۱۱ عضو اصلی و ناظر پیمان شانگهای شامل چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، مغولستان، پاکستان، هند، افغانستان و بلاروس، دارای تجارت فرامرزی است که در این میان بیشترین حجم تجارت ایران با چین در سال ۱۳۹۹ به ارزش۲۳ میلیارد و ۵۱۸ میلیون دلار بوده است.

هند با ۳ میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار، افغانستان با ۲ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار، روسیه با یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار و پاکستان با یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در حقیقت چین و روسیه قدرت‌هایی تعیین‌کننده در سازمان همکاری شانگهای و اصلی‌ترین شرکای تجارت فرامرزی با ایران محسوب می‌شوند؛ بنابراین چشم‌انداز مناسبی از روابط تجاری میان ایران و کشورهای عضو پیمان شانگهای می‌توان متصور بود.

با توجه به نکات یادشده، تجارت ایران با کشورهای عضو پیمان شانگهای در حد متوسط قرار دارد و باید با تقویت تعامل با کشورهای عضو این سازمان منطقه‌ای، ضمن تامین نیازهای سیاسی و امنیتی، ظرفیت‌های بالقوه اقتصادی و تجاری ایران با کشورهای عضو را بیش از پیش فعال ساخت و از تمام قابلیت‌ها و ظرفیت‌های بخش‌های مختلف اقتصادی، به‌ویژه بخش خصوصی بهره گرفت.

کارشناسان معتقدند تنها عضویت در این پیمان برای جهش روابط اقتصادی کشور کافی نیست و برای ایجاد فرصت‌های بزرگ اقتصادی لازم است با هر یک از کشورهای عضو نیز روابط دوجانبه قوی برقرارشود که انعقاد موافقتنامه‌های تجارت ترجیحی، کاهش منطقی نرخ‌های تعرفه‌ای به‌ویژه از سوی ایران و همگرایی در نرخ‌های تعرفه کالایی، شناخت دقیق بازارهای هدف به‌منظور گسترش صادرات غیر‌نفتی، رفع موانع سرمایه‌گذاری خارجی کشورهای عضو شانگهای در صنایع بالادستی ایران و پیگیری اجرای تفاهمنامه همکاری‌های ۲۵ساله ایران و چین از طریق ایجاد پروژه‌های درون‌سازمانی شانگهای می‌تواند از جمله ابزارهای آن باشد.