بارش‌های زمستانه هم حریف کم‌آبی نیست
تهران به همراه چند کلانشهر دیگر سال‌ها است که با کم‌آبی و کاهش چشمگیر ذخایر سدهای‌شان دست‌وپنجه نرم می‌کنند؛ متاسفانه سالانه این معضل گریبانگیر شهرهای بیشتری می‌شود و چندی پیش هم، کارشناسان خبر از کاهش ۸۶ درصدی ذخایر سدهای تهران را دادند.
بنابراین، آژیر بحران جدی آب روزبه روز در بیخ گوش کلانشهرها بلندتر می شود. طبق آمارها زمستان امسال افزایش بارش ملموس تری را در مقایسه با ۲ سال گذشته تجربه کردیم. تا آنجا که بعضی افراد بارندگی های امسال را امیدبخش می دانند و امیدوارند این بارش ها بحران کم آبی تابستان آینده را خاموش کنند، اما کارشناسان نظر متفاوتی دارند و معتقدند معضل کم آبی کلانشهرها تنها با بارندگی های چندروزه حل نمی شود،بلکه آنها خواهان بکارگیری روش های غیرمتمرکز برای تامین آب هستند که تا حدی می تواند تعادل بخش این بحران باشد، هرچند برخی نیز معتقدند این بارش ها تا حدی می تواند تعادل بخش بحران آب تابستان آتی باشد.صمت در این گزارش، ضمن بررسی ارتباط بارندگی های اخیر تهران با پر شدن ذخایر سدها به معرفی روش های غیرمتمرکز پرداخته است.
همچنان سومین سال خشکسالی را سپری می کنیم
«باوجود اینکه بارش های فصل زمستان تاکنون به ۱۰۹ میلی لیتر رسیده، اما باز هم در مقایسه با بارش های بلندمدت ۵۴ ساله ۹ درصد و نسبت به سال گذشته ۱۳ درصد کاهش دارد». این خبری بود که چندی پیش، فیروز قاسم زاده، سخنگوی صنعت آب اعلام کرد. به گزارش شبکه خبری آب ایران، وی در این باره گفت: باوجود بارندگی های خوبی که در زمستان انجام گرفت، کاهش آب جبران نشد و کشور همچنان سومین سال خشک را سپری می کند.
قاسم زاده گفت: امسال استان های قزوین، اردبیل، قم، آذربایجان شرقی، سیستان وبلوچستان، البرز، سمنان، خراسان رضوی و تهران، کم بارش ترین بودند و استان های خوزستان، بوشهر، فارس، یزد، چهارمحال وبختیاری، ایلام، اصفهان، کهگیلویه و بویراحمد، بارش بالای نرمال را تجربه کردند.
وی افزود: باتوجه به بارندگی های اخیر در جنوب غرب کشور، ورودی کل سدهای کشور از ابتدای سال آبی یعنی از اول مهر تاکنون به ۸ . ۹ میلیارد مترمکعب رسیده که نسبت به سال گذشته ۱۲ درصد کاهش داشته است و با اتخاذ تدابیری برای صرفه جویی بهینه، خروجی امسال به ۶ . ۸۵ میلیارد مترمکعب رسیده است که ۱۴ درصد کاهش نسبت به مدت مشابه دارد.
سخنگوی صنعت آب درباره ذخایر سدهای کشور اظهار کرد: ورودی سدهای کشور حدود ۲۱ . ۱ میلیارد مترمکعب، معادل ۴۳ درصد پرشدگی و نسبت به سال گذشته حدود ۱۲ درصد رشد داشته است و سدهای مهم کشور ۱۰۰ درصد پرشدگی دارند و ۵ سد مهم تهران وضعیت مطلوبی ندارند.
وی به کاهش حجم مخازن سدهای کشور اشاره کرد و افزود: زاینده رود ۱۲ درصد، تهران ۱۲ درصد، کرخه ۱۸ درصد پرشدگی دارند، کارون و دز ورودی خوبی داشته و ۶۰ درصد مخازن آنها پر شده اند.
قاسم زاده بااشاره به بارش های اخیر برف در کشور گفت: در کشور ۱۳ میلیارد مترمکعب پوشش برفی وجود دارد که میزان ۷۰ درصد آن در قالب تبخیر و نفوذ در سطح زمین از دسترس خارج می شود و تنها ۳۰ درصد به صورت رواناب وارد سدها و مخازن می شود.
وی با بیان اینکه هم اکنون در کل کشور ۴۱۹ سد ملی وجود دارد، ادامه داد: از این میان، ۱۹۵ سد جزو سدهای بزرگ به شمار می آیند که ۳۲ سد در برنامه ششم توسعه به بهره برداری رسیده اند. قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، کشور تنها ۱۹ سد و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی سدسازی در ایران ۱۰ برابر رشد داشته است.
قاسم زاده گفت: در برنامه ششم در راستای اجرای طرح احیا و تعادل بخشی، حدود ۶۹ هزار ۶۰۰ حلقه چاه غیرمجاز مسدود و از هدررفت ۲ میلیارد و ۲۰۰ مترمکعب آب صرفه جویی به عمل آمد، همچنین ۱۲۳ هزار پروانه چاه در برنامه ششم توسعه اصلاح شد.
در ادامه، برنامه احیا و تعادل بخشی در برنامه ششم توسعه تعداد ۴ هزار و ۶۰۰ حلقه چاه مجاز به کنتور هوشمند مجهز شد.
میزان بارش ربطی به تامین آب مخازن سد ندارد
در حال حاضر باوجود ذخیره ۲۵۹ میلیون مترمکعبی آب در سدهای پنج گانه تهران، ۸۶ درصد ظرفیت مخازن سدهای تهران خالی است. کارشناسان بسیاری بر این باور هستند که تهران روزهای پرالتهاب و کم سابقه ای را در بخش تامین آب پشت سر می گذارد. برداشت آب از منابع زیرزمینی افزایش داشته و در منابع سطحی نیز با افت ۷۷ درصدی ذخایر آبی نسبت به زمان مشابه سال قبل مواجهیم. در این رابطه، محمدجواد طباطبایی، رئیس انجمن سیستم های سطوح آبگیر در گفت وگو با صمت با اشاره به بارش های اخیر کشور و ارتباط آن با پر شدن مخازن سدها گفت: میزان آب مصرفی از سدهای بزرگ طوری محاسبه می شوند که معمولا تغییرات آب وهوایی را طی چند سال تعدیل کنند؛ به عبارت دیگر، مخازن سدها به نوعی تعبیه شده اند که بارش ها و رواناب ها را به مدت چند سال نگه می دارند تا طی چند سال بعدی پاسخگوی نیاز آبی کشور باشند. بنابراین، بارش ها در عملکرد سدها تاثیرگذار نیستند و چه بسا آبی که مصرف می کنیم حاصل بارندگی های چند سال اخیر است. در واقع از آنجایی که در ساخت سدها برآورد اولیه آب ورودی در نظر گرفته شده است، این سازه ها عملکرد جداگانه ای از بارش ها در تامین آب دارند.
وی افزود: اما آن فرآیندی که اکنون شاهدش هستیم و در تامین آب مخازن هم اثر می گذارد، کاهش متوسط بارندگی در درازمدت است. در واقع، کشور سالانه باید ۲۵۰ میلیمتر آب دریافت می کرد، اما چند سالی است که این میزان به ۲۲۰ میلیمتر رسیده است. به اعتقاد من، کاهش متوسط بارندگی ها ناشی از تغییرات اقلیمی است که برنامه ریزان باید آن را در نظر بگیرند و الگویی صحیح در مدیریت مصرف آب ارائه کنند.
طباطبایی گفت: علاوه بر کاهش متوسط بارندگی با افزایش سطح زیرکشت که به تناسب آن میزان مصرف آب در حوزه کشاورزی زیاد شده است؛ مجموع این ۲ عامل شرایط را برای بحرانی تر کردن آب فراهم کرده است، همچنین صنایع آب بر زیادی هم نقش جدی در مصرف آب دارند. باوجود افزایش مصارف آب شهری که کیفیت بالایی هم می طلبد و تغییر اساسی استانداردهای زندگی انسان ها، هزینه های آب بالا نرفته است و مایع حیات از ارزش واقعی خود برخوردار نیست، بنابراین باید مدیریت مصرف را در کشاورزی و شهری و صنعتی تعدیل کنیم.
دزدی حتی از آب
وی بااشاره به کاهش رواناب های سطحی که ناشی از برداشت های غیرقانونی است، گفت: چند سالی می شود که میزان رواناب های سطحی از کاهش محسوسی برخوردار شده اند، در حقیقت باوجود بارندگی های فراوانی که در برخی از سال ها رخ می دهد، رواناب ها کاهش پیدا کرده اند. احتمال می رود برداشت غیرمجاز رخ دهد که علت آن برداشت مستقیم و غیرقانونی از رودخانه هایی است که آب سدها را تامین می کنند. در واقع، رواناب ها وارد سد نمی شوند و به منظور مصرف از رودخانه ها پمپاژ می شود. ناگفته نماند که این پدیده هنوز به اثبات کامل نرسیده و در حال بررسی است.
این کارشناس ادامه داد: افزایش رسوبات هم معضل دیگری است که باید به آن بپردازیم. سالانه حجم زیادی از رسوبات وارد سدها می شود و علت آن به چرای بی رویه دام برمی گردد که پوشش گیاهی مراتع را از بین می برند. این فرآیند باعث می شود که هم حوضه های آبخیز تخریب و هم حجم مخازن سدها با رسوبات اشغال شوند.به گفته وی، متهم اصلی، حضور دام زیاد در مراتع است. در حال حاضر ۱۰ الی ۱۵ برابر ظرفیت مراتع پوشش گیاهی آن از بین رفته است که با بارندگی در این مناطق رسوبات زیادی وارد مخزن سدها می شوند.
جمع آوری آب در سطح زمین
طباطبایی درباره اهمیت توسعه روش های غیرمتمرکز برای تامین آب کشور نظیر سطوح آبگیر گفت: سطوح آبگیر معمولا به کنترل رواناب از مبدأ می گویند و با روش هایی متمرکز نظیر سدسازی در تضاد است. به عبارت دیگر، آب از همان ابتدا جمع آوری می شود، در حالی که روش های متمرکز نظیر سدسازی اجازه جریان آب را تا پایین دست می دهند و با جمع شدن در مخزنی آن را به مصرف می رسانند. گفتنی است، جاری شدن آب در مسیرهای طولانی معایبی دارد، از جمله تبخیر در طول جریان، افزایش رسوبات سطح و ... .
وی ادامه داد: اگر بخواهیم روزی از روش های دیگری جز سدسازی به تامین آب بپردازیم، توسعه سیستم های سطوح برای تامین آب روش قابل اتکاتری است. در این روش، آب در محل بارش و مبدأ بهره برداری می شود و می توان با استفاده از آن، آب بارندگی را مهار کرد و به طورمستقیم به مصرف رساند. برای مثال، همان گونه که تفکیک زباله در مبدأ روش درستی برای استفاده مجدد است و عدم تفکیک آن تبدیل به معضلی برای محیط زیست شده است، استفاده از آب باران در مبدأ هم از آلوده شدن آن در طول مسیر و هدررفت زیاد جلوگیری می کند.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا برای بکارگیری این روش نیاز است که هر خانه مخزنی برای جمع آوری آب داشته باشد، گفت: برای راه اندازی این سیستم در کشور تمام خانه ها نیازمند مخزن برای جمع آوری آب نیستند. معمولا چنین خانه هایی باید در استان های شمالی که بیشتر روزهای سال بارندگی است، ساخته شوند که اگر برای مصرف آب شرب است، تصفیه متمایل و روش های ساده تری را می طلبد. آب باران پاک ترین آب طبیعت است. در این نوع از سیستم ها آب ابتدای بارندگی مورداستفاده شرب قرار نمی گیرد و معمولا اجازه داده می شود که ۱۰ تا ۱۵ دقیقه از بارندگی بگذرد و بعد شروع به جمع آوری آب می کنند. بهره برداری از سطوح آبگیر ماهیت سازگارانه دارد که آسیبی برای تامین آب به طبیعت وارد نمی کند. این کارشناس بااشاره به کاربرد این روش در کشاورزی گفت: در گذشته روش های آبیاری کشاورزی متکی به این روش بوده که به آبیاری سیلابی معروف است؛ البته در هر استانی با نام خاصی به زبان محلی آنجا شناخته می شود، اما بعدها بهره برداری از آب های زیرزمینی و سدها جایگزین آن و این روش ها کنار گذاشته شد. در حال حاضر که آب های زیرزمینی ما در معرض خطر است، این روش ها می تواند جایگزین استانداردی باشد. متاسفانه سیاست گذاری تامین آب در کشور متمرکز است و هنوز وارد روش های غیرمتمرکز نشده ایم و همچنان روش های سنتی ادامه دارد.
سخن پایانی
کمبود منابع آب در ایران به لحاظ قرارگیری در نواحی خشک و نیمه خشک جهان بر کسی پوشیده نیست. رخداد جریانات سیلابی و آنی از ویژگی های اساسی این نواحی محسوب می شود. این در حالی است که میزان متوسط بارش و تبخیر کشور به ترتیب یک سوم و سه برابر متوسط جهانی است. از نظر پراکنش مکانی، ۷۰ درصد بارش ها بر ۲۵ درصد اراضی و ۳۰ درصد آن بر ۷۵ درصد اراضی می بارد. از نظر پراکنش زمانی نیز ۷۵ درصد بارش ها در فصول غیرزراعی و ۲۵ درصد بارش ها در فصول زراعی نازل می شوند.
بنابراین، توزیع نامناسب زمانی و مکانی بارندگی موجب شده تا وقوع خشکسالی ها و کمبود آب، به ویژه در فصل رشد گیاه مانع اصلی توسعه قلمداد شود. در این شرایط، برخوردار نبودن از روش های علمی و عملی در مدیریت بهینه و بهره برداری مناسب از ریزش های جوی، از عوامل اصلی کاهش تولیدات گیاهی، تشدید فرسایش و هدررفت آب حاصل از بارش است. با این فرضیات وقت آن رسیده است که در روش های تامین منابع آب اصلاح زیربنایی انجام بگیرد، به گونه ای که هم ماهیت سازگارانه داشته باشد و هم کمتر به هدر برود. به طورقطع، فرصت کمی باقی است و پیش از پردازش به هر معضلی، این آب است که باید به فریادش رسید.
