چابهار و هـزار راه تجاری نرفته
بندر چابهار یکی از مهم‌ترین و استراتژیک‌ترین بنادر ایران از نظر موقعیت جغرافیایی به‌شمار می‌رود، اما سهم آن در تجارت جهانی کشور، بسیار ناچیز است.
نبود مدیریت کارآمد، فعالیت بنادر ایران را محدود کرد
بندر چابهار یکی از مهم ترین و استراتژیک ترین بنادر ایران از نظر موقعیت جغرافیایی به شمار می رود، اما سهم آن در تجارت جهانی کشور، بسیار ناچیز است. کارشناسان تجاری معتقدند عمق مناسب دریانوردی برای پهلوگیری کشتی های تجاری، کوتاه بودن مسافت دریایی، خارج بودن از منطقه بحرانی خلیج فارس، دسترسی مناسب به آبراه های آزاد، اهمیت موقعیت مکانی و ژئوپلتیک بندر چابهار و در نهایت فرصت های سرمایه گذاری فراوانی که در آن برای سرمایه گذاران داخلی و خارجی به وجود آمده، باعث شده تا نه تنها ایران، بلکه بسیاری از کشورهای دیگر از جمله افغانستان، هند، پاکستان، چین و حتی روسیه نیز برای تجارت و ترانزیت کالاهای خود به بندر چابهار توجه کنند، اما در سال های اخیر وجود مشکلات و موانع متعدد برای توسعه بندر چابهار سبب شد تا نه تنها ایران بلکه تمامی کشورها از مزایای تجاری استفاده از این بندر محروم بمانند. در برنامه هفتم توسعه یکی از ارکان زیرساختی مهم توجه به دریا، سواحل و آب های مرزی عنوان شده است. به نظر می رسد توجه به ظرفیت های تجاری بنادر به ویژه منطقه آزاد چابهار و بهبود فعالیت های تجاری در این منطقه، باید در برنامه توسعه هفتم دیده شود. صمت در این گفت وگو با محمدرضا مودودی، سرپرست سابق سازمان توسعه تجارت ایران درباره چالش ها و فرصت های بندر چابهار به گفت وگو پرداخته است.
فعالان تجاری معتقدند بندر چابهار در عرصه های تجاری چندان فعال نیست و از ظرفیت های این بندر به درستی استفاده نشده است. این نظر را چطور ارزیابی می کنید؟
ساحل بندر چابهار، تنهای ساحل اقیانوسی کشور است که به دریاهای آزاد راه دارد. به دلیل این موقعیت استراتژیک، طی دهه های اخیر، سرمایه گذاری های سنگینی در منطقه آزاد چابهار شد، اما هیچ یک از این اقدامات به سرانجام نرسید. بندر چابهار به سبب دارا بودن موقعیت ژئوپلتیک، ظرفیت بسیار مهمی در امر تجارت دارد. از این بندر می توان برای ایجاد ارتباطات گسترده جهانی استفاده کرد، اما به علت وجود مشکلات متعدد و مختلف، هنوز از بندر چابهار بهره برداری مناسبی انجام نگرفته است. در حال حاضر بندر چابهار بندر بسیار فعالی نیست و نتوانسته توانایی های بالقوه خود را در امر تجارت، به فعل برساند، هرچند این مسئله تنها برای بندر چابهار نبوده و بسیاری از بنادر ایران به دلیل ضعف های مختلف، نقش پررنگی در تجارت کشور ندارند. تنها بندر شهید رجایی فعال ترین بندر حال حاضر است و هزینه نگهداری سایر بنادر از این بندر تامین می شود، بنابراین شرایط فعلی بنادر ایران به ویژه بندر چابهار، باوجود ظرفیت ها و ظرفیت های جدی تجاری، نامناسب است.
در بین صحبت های خود، وجود دلایل متعدد را عامل فعالیت محدود بندر چابهار عنوان کردید. در رابطه با این دلایل بیشتر توضیح دهید.
موارد متعددی می توان به عنوان عوامل فعالیت محدود بندر چابهار معرفی کرد، اما مهم ترین این دلایل، نبود وحدت نظر برای جذب سرمایه گذار خارجی است. ورود سرمایه گذاران خارجی در عرصه های اقتصادی مختلف در هر کشوری مانند تولید یا تجارت، می تواند زمینه رشد و توسعه را فراهم کند. این افراد می توانند ضمن فراهم کردن منابع مالی مناسب برای توسعه و بهبودهای زیرساختی، دانش فنی را برای ارتقای فعالیت ها وارد کشور کنند، از این رو توجه به ورود سرمایه های خارجی از اولویت های مهمی است که طی سال های اخیر نسبت به آن بی توجه بودیم. تا اواخر دهه 90، مشکلات قانونی متعدد سبب شده بود تا سرمایه گذاران خارجی نتوانند به راحتی وارد فعالیت های اقتصادی و تجاری در ایران شوند. افراد مختلفی از کشورهای مختلف به ویژه همسایگان ایران، تمایل زیادی برای سرمایه گذاری ثروت خود در بنادر ایران داشتند، اما به دلیل وجود قوانین بازدارنده، شرایط سختگیرانه ای برای ورود سرمایه گذاران وجود داشته و این موضوع سبب شد تا افراد از سرمایه گذاری در ایران منصرف شوند، حتی طی این مدت شاهد خروج سرمایه های خارجی از پروژه های داخلی بودیم که یکی از دلایل این اتفاق را باید مانع آفرینی قوانین عنوان کرد.
مشکل دیگری که مانع توسعه بندر چابهار شده، کمبودهای تجهیزاتی و زیرساختی است، متاسفانه زیرساخت های لازم برای جابه جایی کالا در کریدور شمال ـ جنوب وجود ندارد و هنوز نتوانسته ایم بندر چابهار را به همسایگان شمالی کشور متصل کنیم که از طریق این بندر، شاهد جابه جایی کالاها را در سطح گسترده باشیم، بنابراین کشورهای همسایه ایران نتوانستند از شرایط ژئواکونومیک ایران استفاده کنند و سایر مسیرهای جایگزین را برای فعالیت های تجاری خود برگزیدند. این یک اتفاق نامطلوب در عرصه تجارت بین المللی ایران به شمار می رود.
به مشکلات زیرساختی بندر چابهار اشاره کردید. این نقایص زیرساختی چه مواردی را شامل می شوند؟
نقایص زیرساختی تنها مربوط به خود بندر نیست و شرایط دیگری نیز در عملکرد بندر چابهار تاثیرگذار هستند، به عنوان مثال زمانی که کشتی وارد بندر می شود و تخلیه بار را انجام می دهد، باید کامیون ها وارد بندر شده و بار را تحویل گیرند، اما از آنجایی که فعالیت های صادراتی چشمگیری نداریم، کامیون های خالی وارد این بنادر می شوند تا بارها را به بخش های مختلف منتقل کنند. نبود بار صادراتی برای تحویل به بنادر، صرفه اقتصادی را برای حمل ونقل بارهای وارداتی از بین می برد، چرا که تنها در یک مسیر کامیون ها بار داشته و هزینه حمل ونقل افزایش چشمگیری خواهد یافت، بنابراین بیشتر کامیون داران و رانندگان تمایلی برای حمل بار از بندر چابهار ندارند، از سویی دیگر، برای انتقال بار از این بندر به کشورهای همسایه مانند پاکستان و افغانستان، سیستم حمل ونقل ریلی توسعه چندانی نیافته و این کشورها خط ریلی مناسبی برای انتقال بار ندارند،پس تنها راه، حمل بار با کامیون است که به دلیل به صرفه نبودن، این حمل ونقل انجام نمی گیرد، بنابراین نبود زیرساخت های تجهیزاتی مانند برای حمل بار در محدوده های داخلی و خارجی از اهمیت بالایی قرار دارد. زمانی که بار نتواند از بندری منتقل شود، این بندر به تدریج ضعیف و کم فعالیت شده و بندر چابهار نیز در چنین شرایطی قرار دارد.
ضروری است تا ضمن در نظر گرفتن برنامه های جدی برای توسعه صادرات به ویژه از بندر چابهار، زیرساخت های تجهیزاتی در محدوده های داخلی و همچنین مرزهای مهم با کشورهای همسایه را تامین کنیم.
به نظر شما برای رفع مشکلات مربوط به فعالیت بندر چابهار، می توان چه راهکارهایی را در نظر گرفت؟
در جنوب کشور پاکستان، بندری به نام گوارد وجود دارد که این بندر رقیب جدی برای بندر چابهار است. بندر گوادر پاکستان از جمله کلیدی ترین بنادر این کشور است و با سرمایه گذاری کشور چین توانسته جذابیت بیشتری را برای فعالیت های تجاری بین المللی کسب کند، متاسفانه بنادر ایران به یک اندازه رشد نکرده و تنها بندر شهید رجایی، توانسته به رشدی محدود برای انجام فعالیت های تجاری کشور دست یابد. این بندر تمام درآمدهای تجاری کشور را تامین کرده و این موضوع سبب شده تا هزینه خدمات بندری بیشتر شود. در تمامی کشورهایی که به آب های آزاد راه دارند، برای هر مترمربع از محدوده بندری و ساحلی خود برنامه مدون دارند، اما ما با دارا بودن نزدیک به ۱۰۰ کیلومتر خط ساحلی، هنوز برنامه ای را به طور مشخص برای تجارت در این مناطق نداریم. سیاست گذاری های کلان تجاری طی سال های اخیر مشکل دارد و برنامه ریزی مناسبی برای بهبود زیرساخت های لجستیکی انجام نشده است.
چابهار به عنوان یک منطقه آزاد، می توانست شرایطی بسیار بهتر از وضعیت فعلی داشته باشد، اگر بسترهای توسعه برای آن فراهم می شد. طی این سال ها می توانستیم با کشورهای توسعه یافته در امور تجارت و فعال در حمل ونقل دریایی مذاکره و از تجربه آنها در مدیریت موفق بنادر استفاده کنیم، همچنین ایجاد شرکت هایی در قالب جوینت وینچر با سایر کشورهای فعال در حوزه تجارت نیز از دیگر روش هایی بود که می توانست فعالیت بندر چابهار را بهبود بخشد، اما متاسفانه نه تنها در بحث تجهیزات و زیرساخت های لجستیکی ضعف داریم، بلکه در انتخاب مدیران مناطق آزاد و بنادر نیز کوتاهی های جدی انجام گرفته است. دانش به روز و بین المللی در بحث مدیریت بنادر نداریم و مدیران انتخاب شده طی دهه های اخیر نیز از تخصص کافی برای این امر برخوردار نبودند، بنابراین برای بهبود شرایط نه تنها بندر چابهار بلکه تمامی بنادر کشور، باید به تمامی این نکات و مولفه ها توجه جدی داشت.
به نظر شما در تدوین برنامه هفتم توسعه، باید به چه اصولی برای توسعه و بهبود فعالیت های تجاری بندر چابهار توجه داشت؟
در گام نخست باید به طورکامل تعریف مشخصی از توسعه بنادر داشته باشیم، همچنین با دانش فعلی داخلی، نمی توان توسعه های تجاری را در بنادر و مناطق آزاد رقم زد، بنابراین به دانش و فناوری کشورهای موفق در این زمینه نیازمند هستیم. کشور عمان در تلاش است تا یکی از بنادر خود را همتراز با بنادر کشور امارات ایجاد کند و برنامه این کشور برای هدف توسعه ای مذکور، همکاری با متخصصان کشور هلند است. مدیران کشور عمان پس از بررسی دریافتند کشور هلند سابقه ۵۰۰ ساله موفقی در زمینه مدیریت بنادر و تجارت آبی داشته و ازاین رو با مدیران و متخصصان این کشور به مذاکره پرداختند. بنا بر این مذاکرات قرار شد تا مدیریت بندر عمان، برای مدت ۲۵ سال به دست متخصصان هلندی باشد، اما معاونان این مدیران از کشور عمان انتخاب شده و در طول این مدت فرصت داشتند تا به طورکامل فنون مدیریت بندر براساس دانش روز را فرابگیرند، همچنین براساس این قرارداد ۲۵ ساله، سالانه ۱۰۰ دانشجو از عمان به هلند اعزام شده تا در حوزه کشتیرانی و بندرداری تبدیل به افرادی متخصص شوند. کشور عمان با چنین برنامه ریزی بلندمدتی، قصد توسعه بنادر و تجارت جهانی خود را دارد. ما نیز نباید به دانش بومی خود متکی باشیم. پس از گذشت ۴ دهه از انقلاب اسلامی، نه تنها هیچ دانشجویی برای یادگیری بیشتر به کشورهای توسعه یافته اعزام نشد، بلکه دانشجویان متخصص در امر بندرداری نیز پس از تحصیل، به دلیل نامناسب بودن شرایط کاری از کشور مهاجرت کردند. این خوداتکایی محض و بی توجهی به شرایط جهانی باعث شده شاهد چنین وضعیت آشفته ای را در بنادر کشور باشیم.
اگر کشوری توسعه یافته، به دلیل مدیریت صحیح حاکم در بخش های مختلف آن کشور بوده و اگر کشوری توسعه نیافته، به یقین مدیریت ناکارآمد داشته است. تا زمانی که روابط خود با سایر کشورهای توسعه یافته را بهبود نداده و از دانش فنی این کشورها در امور تجاری بهره نگیریم، مجبور هستیم با روش آزمون و خطا پیش برویم که این روند برای تمامی بخش ها زیان آفرین است.
سخن پایانی
چابهار بزرگ ترین بندر تجاری ایران در خارج از تنگه هرمز، نقطه اتصال کریدور شرق ایران به آب های آزاد و نزدیک ترین بندر به بازارهای آسیای میانه و افغانستان است و مهم ترین مزیت ها را برای سرمایه گذاری دارد، اما تاکنون چندان در این زمینه توسعه انجام نگرفته و موقعیت جغرافیایی راهبردی چابهار در کنار آبراه های بین المللی و نزدیکی به خطوط کشتیرانی از مهم ترین مزیت های سرمایه گذاری و تجارت چابهار است، اما کارشناسان و فعالان اقتصادی معتقدند به دلیل وجود چارچوب های قانونی محدودیت آفرین، سرمایه های خارجی تا به امروز راه همواری را برای ورود به ایران نداشته اند. کمبود فناوری ها و دانش روز جهانی از نظر زیرساخت و همچنین بسترهای مدیریتی، وارد نشدن سرمایه گذاران خارجی و سایر دغدغه ها و مشکلات این چنینی سبب شده تا منطقه آزاد چابهار، از بنادر رقیب خود عقب بماند.
این در حالی است که به شرط استفاده از تمام ظرفیت های بندر چابهار، تحولی مهم و گسترده در امر تجارت داخلی و خارجی کشور رخ خواهد داد. امید آن می رود در برنامه های توسعه ای کشور، بیشتر به ظرفیت های این بندر و همچنین راهکارهای مناسب توسعه آن، توجه شود.
