ایجاد پالایشگاه فراسرزمینی، افزایش تولید و فروش نفت باوجود تشدید تحریم‌ها و صدور خدمات فنی-مهندسی از اقدام‌های مثبت وزارت نفت در دولت سیزدهم بود. با وجود این به‌گفته کارشناسان، زمانی این اقدام برای ایران درآمدزایی منطقی خواهد داشت که بتوانیم نفت و کاندنسیت خودمان را در این پالایشگاه‌ها پروس و تبدیل به فرآورده کنیم. این دست از کارشناسان تاکید دارند اینکه دولت در کشوری پالایشگاه و پتروشیمی احداث و کالاهای موردنیاز را از یک کشور دیگر خریداری کند نتیجه‌ای برای ما ندارد. به‌گفته برخی دیگر از کارشناسان قراردادهای پالایشگاه‌های فراسرزمینی با محتوای تعمیرات اساسی، راه‌اندازی و تکمیل ظرفیت عملیاتی یک واحد پالایشگاهی امضا می‌شود و از طرفی مهم‌ترین مشخصه چنین پالایشگاه‌هایی، مالکیت یا سهامدار بودن آن است.

دورزدن تحریم ممکن نیست

مرتضی بهروزی‌فر، کارشناس ارشد حوزه انرژی گفت: پالایش فراسرزمینی بار اول نیست که اتفاق می‌افتد. در گذشته نیز این موضوع مطرح بوده و اکنون نیز مطرح است، اما در نظر داشته باشید، اینکه تصور کنیم با داشتن پالایشگاه فراسرزمینی می‌توانیم تحریم‌ها را دور بزنیم عملا امکان‌پذیر نیست. با این حال در شرایطی که همه چیز درست باشد و مشکل تحریم و تعامل وجود نداشته باشد، قطعا وجود سازکار پالایش فراسرزمینی و حتی سیستم توزیع فرآورده‌های نفتی و داشتن یک شبکه پالایشی در یک کشور خارجی می‌تواند تامین‌کننده منافع ملی ایران باشد.

بهروزی‌فر در گفت‌وگو با ایسنا ضمن بیان این مطلب افزود: اینکه گمان شود از این طریق می‌توانیم تحریم‌ها را دور بزنیم اشتباه است؛ مگر در کشورهایی که تحریم هستند و تعاملی با دنیا ندارند. در این کشورها می‌توان اقداماتی را انجام داد که منافعی نیز برای کشور به‌دنبال دارد. این کارشناس ارشد حوزه انرژی با اشاره به ایجاد پالایشگاه فراسرزمینی در روسیه و چین، گفت: باتوجه به اینکه روسیه صادرکننده فرآورده نفتی است و مصرف‌کننده نیست، امکان انجام این کار در این کشور وجود ندارد.

بهروزی‌فر ادامه داد: در چین نیز تا زمانی که تحت تحریم هستیم، امکان انجام چنین کاری را نخواهیم داشت. عملا در کشورهایی که مصرف‌کننده بزرگ انرژی هستند امکان حضور نداریم. حتی اگر مجوزی از کشور چین دریافت و بتوانیم در آنجا پالایشگاه احداث کنیم، شرایط انتقال نفت به این کشور و پالایش آن وجود نخواهد داشت و قطعا با مشکلات متعددی مواجه خواهیم شد.

به‌گفته وی، چند دهه قبل در افریقای جنوبی پالایشگاه داشتیم، اما به‌دلیل تحریم‌های شورای امنیت، ایران نتوانست نفت خود را برای پالایش به این پالایشگاه منتقل کند و در نهایت مجبور به فروش پالایشگاه شدیم؛ بنابراین برای تحقق این هدف نباید الزام اینکه نفت ایران در پالایشگاهی تحت تملک ایران پالایش شود، وجود داشته باشد. حتی اکنون یک پالایشگاه در هند وجود دارد که بخشی از سهام آن مربوط به ایران است اما یک قطره نفت ایران در آنجا پالایش نشده است.

این کارشناس ارشد حوزه انرژی با تاکید بر اینکه در مجموع گام نهادن در مسیر دیپلماسی انرژی و فعال شدن پالایشگاه فراسرزمینی می‌تواند اقدام مثبتی برای ایران باشد، گفت: نگاه واقع‌بینانه در این بخش می‌تواند کمک‌رسان باشد. در صورت فراهم شدن زیرساخت‌های لازم می‌توانیم در این بخش گام‌های بیشتری برداریم.

پالایشگاه فراسرزمینی یک فرصت است

عباس کاظمی، مدیرعامل سابق شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران در خصوص مزایای پالایشگاه فراسرزمینی گفت: هرگونه سرمایه‌گذاری در کشور مطلوب است. کشوری توسعه‌یافته است که بتواند در داخل سرمایه‌گذاری کند یا اینکه سازکاری را برای جذب سرمایه خارجی به کار بگیرد یا حتی در خارج سرمایه‌گذاری کند.

کاظمی با بیان اینکه در احداث و فعالیت پالایشگاه‌های فراسرزمینی سابقه داریم؛ به‌طوری که در دهه ۴۰ سه پالایشگاه در خارج از کشور ساختیم و در آنها سرمایه‌گذاری کردیم که امری مطلوب بود، گفت: اینکه ایران بتواند در خارج از کشور سرمایه‌گذاری یا سرمایه جذب کند، هر دو مطلوب است و به طور کلی باید گفت سرمایه‌گذاری به هر شکلی مقبول است.

مدیرعامل سابق شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران با اشاره به ظرفیت ایران برای ایجاد پالایشگاه‌های فراسرزمینی در کشورهای دیگر، گفت: در همه جای دنیا این ظرفیت وجود دارد. ایران می‌تواند در مالزی و اندونزی نیز اقدام به این کار کند. در کل با هر کشوری به توافق برسیم امکان سرمایه‌گذاری وجود دارد.

کاظمی افزود: درحال‌حاضر بیشتر سرمایه‌گذاری‌ها در خاورمیانه و چین انجام می‌شود. در حوزه پالایش نیز استارت کار در ونزوئلا زده شده که اقدامی مثبت است و این برنامه می‌تواند در دیگر کشورها نیز توسعه یابد.

فرصتی برای یافتن بازارهای جدید

شهاب‌الدین متاجی، مدیر سابق برنامه‌ریزی تلفیقی شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی نیز در این باره به ایسنا گفت: اقدام دولت برای راه‌اندازی پالایشگاه فراسرزمینی در ونزوئلا اقدامی مناسب است. این پالایشگاه بازاری برای نفت خام ایران خواهد بود و از نظر صادرات خدمات مهندسی، دانش فنی و تجهیزاتی که می‌توانیم بسازیم نیز یک اقدام مثبت است.

متاجی ضمن بیان این مطلب ادامه داد: اگر بتوانیم در ونزوئلا یا کشورهای افریقایی و امریکای جنوبی بازارهای جدیدی پیدا کنیم، برای توسعه بازار نفت ایران بسیار موثر است؛ مشروط بر اینکه از نظر مالی نیز بررسی کافی انجام شود و در نهایت هم هزینه‌هایی که ایران انجام می‌دهد بازگشت خوبی داشته باشد و درآمد خوبی برای کشور حاصل شود. مدیر سابق برنامه‌ریزی تلفیقی شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی بیان کرد: از نظر صادرات فنی-مهندسی این اقدام خوب خواهد بود، اما باید اطمینان حاصل شود که بازدهی مناسبی خواهد داشت و تنها متحمل هزینه نمی‌شویم.

متاجی با اشاره به ظرفیت ایران برای راه‌اندازی پالایشگاه در دیگر کشورها گفت: این ظرفیت در کشورهای افریقایی و امریکای جنوبی همچون برزیل و بولیوی برای ایران وجود دارد و به‌نظر می‌رسد برنامه‌ریزی‌های مناسبی نیز در این بخش صورت گرفته است.

در مجموع به‌نظر می‌رسد وزارت نفت دولت سیزدهم نگاه متفاوت‌تری به بازار نفت و تحولات آن نسبت به دولت گذشته دارد و سعی می‌کند با بازارسازی برای فروش نفت ایران، در رقم فروش نفت کشور ثبات ایجاد کرده و آن را از تحولات بازار ایمن کند.

سود و زیان‌ اجرای پالایشگاه‌های فراسرزمینی

علی بختیار، نماینده سابق مجلس، درباره اجرای پروژه‌های پالایشگاه فراسرزمینی اظهار کرد: قبل از انقلاب هم سازکار پالایشگاه فراسرزمینی سابقه داشت؛ مثلا ما در پالایشگاه مدرس هندوستان سهامدار بوده‌ایم و این پالایشگاه با همکاری ایران ساخته شده و خوراک آن هم از ایران تامین می‌شد. تعداد دیگری از پالایشگاه‌ها نیز با سرمایه خارجی و مدیریت ایران احداث و بهره‌برداری شدن و برخی صرفا با طراحی خوراک یک میدان نفتی ایران ایجاد شده‌اند؛ یعنی به‌نحوی اجرا شده که تنها از نفت ایران تغذیه می‌شده‌اند.

بختیاری افزود: امروز پروژه‌ پالایشگاه‌های فراسرزمینی به‌شکل دیگری اجرا می‌شود. تصمیم بر این است که در کشورهای ونزوئلا و سوریه پالایشگاه ساخته و خوراک این پالایشگاه‌ها هم از ایران تامین شود. در واقع قرار است سرمایه هم ببریم، اما واقعیت این است که ما در شرایط فعلی با تامین سرمایه این پالایشگاه‌ها در خارج از کشور دچار مشکل می‌شویم.

این عضو پیشین کمیسیون انرژی مجلس گفت: باید برای تامین سرمایه پالایشگاه‌های فراسرزمینی راه‌حل پیدا کنیم، زیرا اگر قرار است شرکت ملی نفت در حوزه‌ای سرمایه‌گذاری کند، ارجح این است در زمینه‌هایی که اکنون دچار مشکل هستیم مثل ضریب بازیافت و نگهداشت تولید ورود کند. امروز ذخیره تعداد کثیری از میادین مشترک ما به‌دلیل تحریم‌ها توسط همسایگان برداشت می‌شود و ما نتوانستیم سرمایه‌گذار خارجی جذب کنیم و سرمایه داخلی هم کفاف اینکه ما میادین را توسعه دهیم، ندارد. نتیجه اینکه اگر منابعی وجود دارد اقتضا می‌کند در میادین مشترک سرمایه‌گذاری شود. وی تاکید کرد: بسیار منطقی است که نفت و کاندنسیت خودمان را در این پالایشگاه‌ها پروس و تبدیل به فرآورده کنیم و به‌جای اینکه نفت خام بفروشیم، در واقع فرآورده بفروشیم؛ البته در صورتی که از منابع غیرداخلی و صندوق توسعه و منابع داخل شرکت ملی نفت استفاده کنیم.

شوی تبلیغاتی یا اقدامی درآمدزا؟

وی افزود: اینکه کشوری بتواند پروژه‌هایی در خارج از کشور داشته باشد و بخشی از بازار صنعتی دیگر کشورها را به‌دست بگیرد، بسیار منطقی است و اصلا یکی از اهداف اصلی هر کشوری است؛ همان‌گونه که اگر در صنعت یک کالایی تولید می‌شود باید بتوانیم بخشی از بازار دنیا را به‌دست آوریم. اما اکنون باید بدانیم آیا اجرای پالایشگاه و پتروشیمی در دیگر کشورها ازسوی ایران یک شوی تبلیغاتی است یا برنامه‌های سودآوری پشت آن نهفته است؟ در هر حال اینکه یک پروژه را در دیگر کشورها در دست بگیریم و اجرا و درآمدزایی کنیم منطقی است. وی افزود: اگر فقط بخواهیم در دیگر کشورها سرمایه‌گذاری و هزینه کنیم، توجیه‌پذیری آن جای سوال دارد. زمانی می‌توانیم بگوییم صدور خدمات فنی-مهندسی داریم که در کشورهایی که به لحاظ تکنولوژی با ما قابل‌مقایسه هستند نیز پروژه اجرا کنیم.

توقف خام‌فروشی و تحقق رشد اقتصادی

به‌گفته یک کارشناس حوزه انرژی اگر به سمتی برویم که از محل درآمدهای نفتی، پالایشگاه‌های فراسرزمینی زیادی ایجاد و ایران در سهام آن سهیم شود، ما دیگر صادرات نفت خام نداریم و از خام‌فروشی پرهیز کرده‌ایم.

رضاپاکدامن، کارشناس ارشد حقوق نفت ضمن بیان این مطلب افزود: باید توجه داشت پالایشگاه فراسرزمینی در دنیا مفهوم مالکیت بر تاسیسات خارجی دارد، اما آیا بازسازی پالایشگاه‌های خارجی به‌عنوان پیمانکار، پالایشگاه فراسرزمینی محسوب می‌شود و دولت ایران در اداره آنها می‌تواند مشارکت داشته باشد؟

وی با بیان اینکه آیا بازسازی پالایشگاه‌های خارجی توسط پیمانکاران ایرانی، بدون دریافت دستمزد نقدی از کارفرمای خارجی، برای ایران هیچ مزیتی دارد گفت: آیا بازسازی پالایشگاه‌های ونزوئلا که خود تحت تحریم امریکا است و حتی کشورهای منطقه کارائیب از امریکا درخواست اجازه بهره‌برداری از میادین مشترک در بخش خودشان را کرده‌اند، خنثی‌سازی تحریم‌ها است یا از چاله درآمدن و به چاه افتادن. آیا قرار است دولت سیزدهم مالکیت این پالایشگاه‌ها و مجتمع‌های پتروشیمی در کشورهای خارجی را در اختیار بگیرد؟

وی افزود: ساخت پالایشگاه در خوشبینانه‌ترین حالت حداقل ۵ سال به‌طول می‌انجامد و در بلندمدت نیز باتوجه به هزینه انتقال نسبت به تولید داخل گران‌تر خواهد بود.

سخن پایانی

منابع نفتی کشور می‌تواند در پالایشگاه‌های فراسرزمینی بدون مشکلات تحریم در بازار جهانی به فروش برسد. حداقل تاثیر این اقدام این است که نفت کشور در این پالایشگاه‌ها پالایش می‌شود و سپس فرآورده حاصله به فروش می‌رسد، زیرا فرآورده تحریم‌ناپذیر است. از بازسازی پالایشگاه‌های فراسرزمینی باید به‌عنوان یک سیاست در خنثی‌سازی تحریم‌ها استقبال کرد تا براساس ثروت و ارزش افزوده‌ای که ایجاد می‌کند بخشی از مشکلات داخل کشور حل شود. در واقع با سرمایه‌گذاری در این پالایشگاه‌ها از طریق صادرات خدمات فنی-مهندسی، می‌توان افزون بر صادرات تضمینی نفت خام، در خروجی پالایشگاه نیز شریک شد و نفت خام را به بنزین و دیگر فرآورده‌ها تبدیل کرد.