در شرایطی که کشور با کمبود گاز روبه‌رو می‌شود، تامین انرژی برای مصارف خانگی در اولویت قرار می‌گیرد. بر همین اساس نیز صنایع در روند تامین انرژی محدودیت خواهند داشت و صنایع فولاد و سیمان در تیررس محدودیت‌های توزیع انرژی قرار می‌گیرند. البته سال گذشته دولت پس از ایجاد محدودیت در روند تامین برق با هدف تداوم تولید، به صنایع سیمانی مجوز مصرف مازوت را داد. با این وجود، قیمت بالاتر مازوت در مقایسه با گاز و حمل‌ونقل دشوار و گران آن، همچنین کیفیت پایین این سوخت جایگزین، زمینه نارضایتی فعالان صنعت سیمان را فراهم کرد. به‌علاوه آنکه مازوت سوخت پاکی نیست و استفاده از آن به منزله تشدید آلودگی هوا خواهد بود. کمبود گاز بر عملکرد زنجیره فولاد کشور، اثرات منفی بیشتری دارد، چراکه این صنعت در کشور ما بر پایه بهره‌مندی از گاز طبیعی احداث شده است.

در طول سال‌های گذشته واحدهای متعدد تولیدکننده آهن اسفنجی در کشور احداث شده‌اند که از گاز به‌عنوان خوراک یا ماده اولیه استفاده می‌کنند؛ درنتیجه کمبود گاز به منزله توقف تولید در زنجیره فولاد خواهد بود و می‌توان اینطور ادعا کرد که محدودیت‌های یادشده به التهاب در بازار صنایع گوناگون منتهی خواهد شد.

الزام رفع بحران

علی رهبری، کارشناس صنایع معدنی در گفت‌وگو با عنوان کرد: کمبود گاز برای کشور ما در جایگاه دومین دارنده ذخایر گازی جهان، به چالشی جدی بدل شده است. رفع این چالش به شکل زیربنایی ضروری به‌نظر می‌رسد و باید در اولویت دولتمردان و سیاست‌گذاران قرار گیرد. در غیر این صورت، مشکلات ناشی از این کمبود با سرعت بر روند تولید در سایر صنایع تاثیر خواهد گذاشت. کمبود گاز در سال گذشته، روند تولید در بسیاری از صنایع همچون فولادسازی را تحت‌تاثیر قرار داد.

وی افزود: صنعت فولاد در ایران بر پایه بهره‌مندی از ظرفیت‌های گازی کشور احداث شده است. ایران براساس همین ظرفیت‌ها توانسته به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان آهن اسفنجی در جهان تبدیل شود. در چنین شرایطی، تامین نشدن سوخت گاز موردنیاز این واحدها، زمینه توقف تولید در نخستین حلقه‌های زنجیره فولاد استمرار این روند را تا پایان زنجیره فراهم می‌کند؛ بنابراین از یک‌سو باید منتظر التهاب در بازار فولاد باشیم و از سوی دیگر، تولیدکنندگان با توقف یا محدودیت تولید، متضرر خواهند شد.

چالشی فراگیر

این کارشناس صنعتی افزود: البته چالش تامین انرژی فقط اختصاص به ایران ندارد و می‌توان از آن به‌عنوان مشکلی فراگیر در سطح جهان نام برد، همان‌طور مصرف انرژی در بخش خانگی و صنعتی جهان در سال ۲۰۲۱ به اوج خود رسید. در ادامه انتظار می‌رود با توجه به حمله روسیه به اوکراین و تنش‌های منطقه اروپای شرقی، چالش تامین انرژی در سال جاری میلادی شدت بیشتری بگیرد. کما اینکه قیمت انرژی نیز در هفته‌های گذشته رشد قابل‌توجهی را پشت سر گذاشته است.

الگوی مصرف در ایران

رهبری گاز طبیعی را یکی از مهم‌ترین حامل‌های انرژی در سطح دنیا و ایران عنوان کرد و افزود: از این انرژی به‌طور مستقیم استفاده می‌شود. همزمان با تبدیل این حامل انرژی به برق، از آن دوباره در صنعت و برای تامین نیاز مصارف خانگی استفاده خواهد شد.

میزان مصرف انرژی در ایران در ۱۵ سال گذشته، تحت‌تاثیر افزایش مصرف مشترکان خانگی و صنعتی در کنار افزایش تولید واحدهای صنعتی، به‌شدت افزایش یافته است. حجم مصرف گاز در بخش خانگی به نسبت کل مصرف سالانه از سال ۱۳۸۴ از ۴۱ به ۳۴ درصد کاهش‌یافته است. این سهم مصرف در بخش حمل‌ونقل و کشاورزی ثابت بوده اما در حوزه صنعت از ۲۰ به ۲۵ درصد افزایش داشته است. مصرف گاز در بخش مصارف غیرانرژی نیز از ۷ به ۱۲ درصد افزایش پیدا کرده است.این کارشناس صنعتی خاطرنشان کرد: در چنین شرایطی می‌توان با تکیه بر بهره‌وری مصرف انرژی، گامی مثبت برای بهبود شرایط برداشت. با این وجود در سال‌های گذشته شاخص بهره‌وری انرژی با افت خزنده‌ای همراه بوده است. افت بهره‌وری مصرف انرژی در سایه استهلاک ماشین‌آلات صنایع، عدم‌بروزرسانی فناوری به‌دلایل تحریم‌ها و نرخ پایین حامل‌های انرژی در صنایع مولد حاصل شده است.

رهبری در ادامه با اشاره به سهم قابل‌توجه گاز در تامین انرژی کشور گفت: در میان حامل‌های انرژی، گاز با سهم ۷۸ درصدی، رتبه نخست مصرف انرژی در صنعت ایران را در اختیار دارد. صنایع تولید‌کننده مواد و فرآورده‌های شیمیایی، تولید محصولات از کانه‌های غیرفلزی و زنجیره تولید فلزات اساسی، بیشترین مصرف انرژی را در کشور ما ازآن خود می‌کنند. با این وجود، بسیاری از واحدهای مصرف‌کننده انرژی در کشور نسبت به مدیریت انرژی بی‌توجه هستند. این بی‌توجهی درحالی است که بسیاری از صنایع فلزی و معدنی در جهان اقدام به بهینه‌سازی انرژی و همچنین توسعه در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر کرده‌اند.

وی گفت: متاسفانه در حوزه قانون‌گذاری محیط‌زیستی هم صنایع انرژی‌بر کشور، الزامی به کاهش مصرف یا بهینه‌سازی مصرف انرژی ندارند. در چنین شرایطی، مصرف انرژی و تلاش برای کاهش آن، جزو اولویت اصلی صنایع نبوده و نخواهد بود. این درحالی است که با مدیریت مصرف انرژی در جهان، تا حدود ۲۵ درصد از مصرف در صنایع پالایشی، فلزات اساسی و معدنی کاهش‌یافته است.

رهبری افزود: انتخاب مکان مناسب برای ایجاد واحدهای صنعتی، عدم‌برودت هوا و نزدیکی معادن و کارخانه‌ها در حوزه مصرف انرژی بسیار تاثیرگذار است. اما در طول سال‌های گذشته محل احداث کارخانه‌های صنعتی در حوزه فولاد، پالایشی و سایر صنایع تبدیلی کانی‌ها، با دخالت‌های سیاسی انجام ‌شده است. در چنین شرایطی، فاصله این واحدها با حلقه‌های بالادستی و پایین‌دستی آنها قابل‌توجه است و مصرف انرژی در حوزه حمل‌ونقل به‌شدت افزایش خواهد یافت.

وی در پایان گفت: در همین حال به‌دلیل تحریم‌ها و محدودیت در تعاملات بین‌المللی، اهتمام جدی برای کاهش مصرف انرژی در کشور وجود ندارد.

کمبود ادامه‌دار انرژی

شهریار گراوندی، فعال صنعت سیمان در گفت‌وگو با عنوان کرد: صنایع سیمان کشور سال گذشته با محدودیت‌های جدی در تامین انرژی روبه‌رو بودند. این محدودیت‌ها در ماه‌های گرم سال، در قالب قطع برق و در نیمه دوم سال به‌شکل قطع گاز و مجددا قطع برق بود. بدین‌ترتیب روند تولید در صنعت سیمان کشور، تحت‌تاثیر شرایط و محدودیت‌های یادشده با توقف تولید همراه شد.

گراوندی افزود: محدودیت یادشده تحت‌تاثیر بی‌توجهی به توسعه و نوسازی زیرساخت‌های انرژی در طول سال‌های گذشته ایجاد شده است. رفع این مشکلات به جذب سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی نیاز دارد اما از سال گذشته تاکنون اقدام ویژه‌ای برای رفع این کمبودها اجرایی نشده است. علاوه بر این، با توجه به افزایش جمعیت و همچنین آغاز به کار واحدهای جدید صنعتی، میزان مصرف انرژی در هر سال افزایشی است و درنتیجه انتظار می‌رود محدودیت انرژی در سال جاری، جدی‌تر از سال گذشته، بر عملکرد صنایع سایه بیفکند.

این فعال صنعت سیمان گفت: تداوم توقف تولید در صنایع، فعالیت آنها را به مرز ضرردهی نزدیک می‌کند. البته این پایان کار نیست، چراکه انتظار می‌رود با تداوم شرایط حتی برخی تولیدکنندگان به سمت تعدیل نیروی کار با هدف کاهش هزینه‌های خود پیش بروند.

وی افزود: چنانچه محدودیت‌ها براساس پیش‌بینی‌ها ادامه یابد، در خوشبینانه‌ترین حالت ممکن، میزان مصرف سیمان کشور به ۵۰ درصد ظرفیت این صنعت خواهد رسید.

گراوندی در ادامه اظهارکرد: دولت سال گذشته با هدف کمبود بخشی از نیاز صنایع سیمان به گاز، از مازوت به‌عنوان سوخت جایگزین استفاده کرد. البته نظام توزیع مازوت هم با چالش‌های جدی روبه‌رو بود، چراکه تولیدکنندگان ناچار بودند این مازوت را از فاصله‌های بسیار طولانی تامین کنند؛ در چنین شرایطی، قیمت حمل مازوت به‌شدت بالا رفت. علاوه بر این مازوتی که در اختیار صنایع قرار گرفت، به اندازه نیاز آنها نبود. در همین حال باید تاکید کرد که گاز جزو سوخت‌های پاک قرار دارد اما مصرف مازوت با آلایندگی‌های جدی محیط زیستی همراه است.

این فعال صنعت سیمان گفت: بی‌توجهی به بهره‌وری انرژی در صنایع، خود یکی از عوامل بروز کمبود انرژی در کشور است. به بیان دیگر، می‌توان با ارتقای سطح بهره‌وری در مصرف انرژی، از میزان مصرف انرژی کاست و بخشی از مشکلات و کمبودهای موجود را برطرف کرد. با این وجود نمی‌توان و نباید صنایع را مقصر شرایط کنونی دانست.

وی گفت: بسیاری از صنایع کشور سابقه فعالیت و قدمت طولانی‌ دارند. خطوط تولید در این واحدها نیاز به بازسازی و نوسازی دارد؛ با این وجود، ‌صنایع از پس هزینه‌های نوسازی برنمی‌آیند. درواقع سیاست‌گذاران با اجرای مقررات اشتباه، توان نوسازی و بازسازی را از صنایع سلب کرده‌اند؛ مقررات قیمت‌گذاری دستوری در طول سال‌های گذشته بر عملکرد صنایع سیمان کشور سایه افکنده و از سودآوری این واحدها به‌شدت کاسته است. سایر محدودیت‌ها و چالش‌های اقتصادی که بر روند فعالیت این صنایع حاکم است نیز مانع بهبود شرایط تولید در این بخش می‌شود. همزمان تحریم نیز بر بار مشکلات تولیدکنندگان می‌افزاید. در چنین بستری، بهره‌وری مصرف انرژی یا ارتقای خطوط تولید، ممکن و شدنی نیست.

گراوندی افزود: متاسفانه دولتمردان از ثروتمند شدن واحدهای تولیدی، واهمه دارند. این ثروت نیاز اولیه برای توسعه و بهبود شرایط تولید است. اما اخذ توان تولید از یک شرکت، به منزله بی‌توجهی به شرایط مصرف انرژی است.

این فعال صنعت سیمان گفت: برای رفع کمبودهای یادشده نیازمند جذب سرمایه، برقراری تعاملی سازنده در سطح دنیا و همچنین توسعه زیرساخت‌های انرژی در کشور هستیم.

سخن پایانی

گاز به‌عنوان منبع اصلی تامین انرژی در کشور استفاده می‌شود. این منبع انرژی نیاز بخش خانگی و صنعتی را تامین می‌کند. براساس سند تراز تولید و مصرف گاز طبیعی تا افق ۱۴۲۰، تراز گازی کشور از سال ۱۴۰۰ منفی شده و درنتیجه مصرف گاز از میزان تولید آن پیشی خواهد گرفت. در چنین موقعیتی، اولویت اصلی وزارت نفت، به تامین نیاز بخش خانگی اختصاص خواهد یافت؛ اما عملکرد صنایع مصرف‌کننده انرژی همچون فولاد و سیمان تحت‌تاثیر این کمبود خواهد بود. فارغ از تاثیری که این کمبود بر تولید و بازار فولاد دارد، انتظار می‌رود سیاست‌گذاران توسعه زیرساخت‌های انرژی را در اولویت قرار دهند. درواقع از دولت انتظار می‌رود با تعریف پروژه‌هایی زودبازده همچون تلاش برای بهینه‌سازی مصرف گاز، در مسیر رفع این کمبود در کوتاه‌ترین زمان ممکن تلاش کند. در ادامه نیز برای ارتقای بهره‌مندی از ظرفیت‌های گازی کشور سرمایه‌گذاری کند. همان‌طور که بارها تاکید شده ایران دومین دارنده ذخایر گازی جهان است. با توجه به ذخایر و ظرفیت‌های گازی ایران، ایجاد چنین محدودیت‌هایی در روند تامین سوخت و انرژی چه برای مصارف خانگی و چه برای مصارف صنعتی باید به‌شدت موردبررسی قرار گیرد.