پساب، راه نجات صنایع

کمبود آب یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی است که ایران با آن روبه‌روست؛ به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور، کاهش بارش‌ها و بروز خشکسالی‌های مداوم باعث شده منابع آبی به‌شدت محدود شوند. 

در چنین شرایطی، تامین آب برای صنایع، به‌ویژه صنایع آب‌بر مانند فولاد، سیمان، پتروشیمی و کشاورزی، تبدیل به یک چالش بزرگ شده است. این صنایع به مقدار زیادی آب نیاز دارند و مصرف زیاد آنها فشار بیشتری به منابع آبی وارد می‌کند. به همین دلیل، استفاده بهینه از آب و استفاده از منابع آب غیرمتعارف مانند پساب (آب فاضلاب تصفیه‌شده) به‌عنوان یک راهکار مهم برای کاهش فشار بر منابع طبیعی ضروری است.

استفاده از پساب می‌تواند به کاهش فشار بر منابع آبی کشور کمک کند و در عین حال هزینه‌های تامین آب را پایین بیاورد. بسیاری از کشورهای دنیا به‌ویژه در مناطقی که با کمبود آب مواجهند، از پساب در صنایع خود استفاده می‌کنند و توانسته‌اند از این روش به‌خوبی بهره‌برداری کنند.  در ایران هم باتوجه به بحران آب، استفاده از پساب به‌عنوان یک راه‌حل برای تامین آب صنایع و حفظ منابع آبی در حال تبدیل شدن به یک ضرورت است.

 البته این کار نیازمند رعایت قوانین و استانداردهای زیست‌محیطی است تا از آلودگی منابع آبی جلوگیری شود. به همین دلیل، استفاده از پساب به یک اولویت برای صنایع کشور تبدیل شده است.

در ایران، الزام قانونی و حقوقی استفاده از پساب (فاضلاب تصفیه‌شده) به‌ویژه برای تامین آب موردنیاز صنایع، تحت قوانین و مقررات متعدد و سختگیرانه قرار دارد. این الزامات به‌منظور حفظ منابع آبی، بهبود کیفیت محیط‌زیست و کاهش فشار بر منابع آبی طبیعی تدوین شده‌اند. در ادامه مهم‌ترین موارد قانونی و حقوقی که صنایع برای استفاده از پساب باید رعایت کنند، آمده است.

الزامات قانونی در اسناد بالا دستی 

بحث استفاده از پساب و حفاظت از منابع آبی در قوانین بالادستی و سیاست‌های کلی نظام جمهوری اسلامی ایران به‌ویژه در قانون اساسی و سیاست‌های کلی نظام به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم اشاره شده است. این اشاره‌ها معمولا در راستای حفاظت از منابع طبیعی، محیط‌زیست و مدیریت منابع آبی کشور هستند.

در قانون اساسی، حفاظت از منابع طبیعی و آب‌های کشور به‌طور کلی به‌عنوان یک مسئولیت عمومی و ملی ذکر شده است. به‌ویژه مواد زیر مرتبط با حفاظت از منابع آبی هستند: در ماده ۴۵ قانون اساسی منابع طبیعی و عمومی مانند منابع آبی تحت مالکیت عمومی هستند و استفاده از آنها باید در راستای منافع عمومی و با نظارت و مدیریت دولت صورت گیرد. همچنین طبق ماده ۵۰ قانون اساسی به‌طور خاص بر حفاظت از محیط‌زیست تاکید شده و دولت موظف به جلوگیری از هرگونه آلودگی و تخریب محیط‌زیست است که شامل منابع آبی نیز می‌شود.

در سیاست‌های کلی نظام که توسط رهبر معظم انقلاب ابلاغ می‌شود، در زمینه‌های مختلف از جمله حفاظت از منابع آبی و مدیریت منابع طبیعی نکاتی وجود دارد. به‌طوری که در سیاست‌های کلی آب که توسط مقام معظم رهبری در سال‌های گذشته ابلاغ شده، بر استفاده بهینه از منابع آبی، جلوگیری از هدررفت آب، حفظ و احیای منابع آبی و استفاده از منابع آبی غیرمتعارف مانند پساب تاکید شده است.

در سیاست‌های کلی محیط‌زیست نیز بر حفاظت از منابع طبیعی و کاهش آلودگی تاکید و استفاده از پساب به‌عنوان یکی از راهکارهای حفظ منابع آبی و کاهش فشار بر منابع طبیعی در این سیاست‌ها مطرح شده است.

در سیاست‌های کلی بخش کشاورزی نیز به کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی و استفاده از آب‌های غیرمتعارف (پساب و آب‌های شور) اشاره شده است. این سیاست‌ها در راستای کاهش مصرف منابع آبی به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور طراحی شده‌اند.

قوانین برنامه ششم و هفتم توسعه

در قانون برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، بر استفاده از پساب در برنامه‌های توسعه پایدار کشور تاکید شده است. در این برنامه، استفاده دوباره از پساب برای صنایع و کشاورزی به‌عنوان یک اولویت ملی در نظر گرفته شده و هدف آن کاهش مصرف آب‌های شیرین و استفاده بهینه از منابع آبی است. دولت موظف است زیرساخت‌های لازم برای بازچرخانی و استفاده مجدد از پساب‌ها را در صنایع فراهم کند. همچنین طبق قانون برنامه پنج‌ساله هفتم توسعه در ماده ۳۹ بند ب: الزام تامین آب صنایع آب‌بَر (جز غذایی، بهداشتی و آشامیدنی) از منابع آب غیرمتعارف (پساب یا آب دریا). همچنین بند ث: تکلیف وزارت نیرو به بازتخصیص آب مصرفی صنایع بزرگ و ابلاغ زمان‌بندی تامین آب جایگزین. متن ماده ۳۹ قانون برنامه پنجساله هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران (۱۴۰۷ - ۱۴۰۳) به‌منظور اصلاح الگوی مصرف بهینه آب و ارتقای بهره‌وری، اقدامات زیر انجام می‌شود:

بند ب- آب موردنیاز صنایع آب‌بر (جز صنایع غذایی، بهداشتی و آشامیدنی) باید از منابع آب غیرمتعارف تامین شود، مثلاً پساب یا آب دریا. این یعنی استفاده از آب شرب برای صنایع بزرگ و آب‌بر باید محدود شود و جایگزین‌های غیرشرب مورد استفاده قرار گیرند.

بند ث- وزارت نیرو مکلف است با همکاری وزارتخانه‌های صنعت، معدن و تجارت و نفت و سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌منظور کاهش آب مصرفی بخش صنعت و معدن، ظرف ۳ ‌ماه از لازم‌الاجرا شدن این قانون، نسبت به باز‌تخصیص آب مصرفی صنایع بزرگ آب‌بر در سراسر کشور و ابلاغ زمان‌بندی تامین آب جایگزین با اولویت منابع آبی نامتعارف اقدام کند. در پایان زمان‌بندی ابلاغ‌شده، بهای آب متعارف تحویلی یا برداشتی صنایع بزرگ آب‌بر در صورت وجود ظرفیت منابع آبی نامتعارف و جایگزین در محدوده استقرار صنایع مزبور، معادل متوسط بهای ‌تمام‌شده ‌طرح‌های تامین آب جایگزین تعیین می‌شود. منابع حاصل‌ ‌به‌ حساب درآمد شرکت مدیریت منابع آب ایران نزد خزانه‌داری کل کشور واریز و متناسب با وصول درآمد، صرف اجرای طرح‌های استانی و ملی بخش آب و فاضلاب مصوب در قوانین بودجه سنواتی می‌شود. شهرک‌ها و نواحی صنعتی و صنایع و معادن مشمول این بند در دریافت تسهیلات و مزایده استفاده از پساب در اولویت هستند. آیین‌نامه اجرایی بند (ت) ماده (۳۸) قانون برنامه پنج ساله هفتم: هیات وزیران در تاریخ ۱۷/۰۱/۱۴۰۴ آیین‌نامه اجرایی بند (ت) ماده (۳۸) قانون برنامه پنج‌ساله هفتم را تصویب کرد که هدف آن تسهیل تخصیص منابع آب به صنایع و بهره‌برداری بهینه از منابع غیرمتعارف مانند پساب و آب دریا است. طبق این آیین‌نامه، صنایع آب‌بر (غیر از صنایع غذایی و بهداشتی) موظف به استفاده از پساب تصفیه‌شده هستند و وزارت نیرو مسئول بازتخصیص آب از منابع غیرمتعارف به صنایع در مناطق با کمبود منابع آبی است. همچنین، ایجاد بازار مبادله آب‌های نامتعارف و استفاده از تکنولوژی‌های نوین در تصفیه پساب، به‌منظور جلوگیری از آلودگی و ارتقای کیفیت محیط‌زیست، از دیگر الزامات این آیین‌نامه است. این سیاست‌ها به همکاری موثر بین وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مختلف تاکید دارد تا بهره‌برداری پایدار از منابع آبی کشور تحقق یابد. در نهایت، این آیین‌نامه باتوجه به الزامات قانونی و شرایط خاص کشور در زمینه مدیریت منابع آبی، به‌طور خاص بر ضرورت همکاری بین وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای مختلف تاکید دارد تا در راستای توسعه پایدار منابع آبی، صنایع کشور از منابع غیرمتعارف به‌طور مؤثر بهره‌برداری کنند.

قانون حفاظت از منابع آب

قانون توزیع عادلانه آب که در سال ۱۳۶۱ تصویب شده، یکی از قوانین اصلی در این زمینه است که بر مدیریت منابع آبی کشور تاکید دارد. این قانون، استفاده از آب در بخش‌های مختلف به‌ویژه در صنایع را کنترل و وظایف وزارت نیرو و سازمان‌های مربوطه را در مدیریت منابع آب و جلوگیری از بحران‌های آبی مشخص می‌کند. ماده ۱ قانون توزیع عادلانه آب به‌طور خاص تاکید دارد که تمام منابع آب کشور باید تحت مدیریت مرکزی قرار گیرد تا از برداشت بی‌رویه آب جلوگیری شود. استفاده از پساب به‌عنوان منبع آب جایگزین باید براساس این قانون صورت گیرد و هرگونه مصرف آب باید با رعایت حداقل‌های استانداردهای زیست‌محیطی و بهداشتی باشد. در ماده ۱۵ممنوعیت هرگونه برداشت از منابع آب (شامل پساب) بدون مجوز وزارت نیرو و در ماده ۴۵ تکلیف صنایع به مصرف بهینه آب و استفاده از منابع جایگزین مشخص شده است.

قانون حفاظت محیط‌زیست:

این قانون که تحت نظر سازمان حفاظت محیط‌زیست اجرا می‌شود، به‌طور مستقیم بر کیفیت پساب و نحوه استفاده از آن در صنایع نظارت دارد. هدف از این قانون جلوگیری از آلودگی منابع آبی و به‌ویژه منابع آب زیرزمینی است. ماده ۲ قانون حفاظت محیط‌زیست، استفاده از پساب را فقط در صورتی مجاز می‌شمارد که فرآیند تصفیه به‌طور کامل انجام شده و هیچ گونه آلودگی زیست‌محیطی نداشته باشد. همچنین، ماده ۱۵ قانون مدیریت پسماند به نحوه جمع‌آوری، حمل و دفع پساب‌ها پرداخته و از صنایع خواسته است تا در فرآیند تصفیه پساب‌ها از روش‌های استاندارد و به‌روز استفاده کنند.

بند ع قانون بودجه سال ۱۴۰۲:

بند «ع» قانون بودجه سال ۱۴۰۲، وزارت نیرو را موظف می‌کند که ظرف ۳ ماه پس از ابلاغ قانون، اقدام به بازتخصیص آب مصرفی صنایع و معادن و زمان‌بندی تامین آب جایگزین، به‌ویژه از منابع آبی غیرمتعارف مانند پساب را اعلام کند. در این فرآیند، صنایع آب‌بر و معادن از جمله صنایع مشمول استفاده از پساب خواهند بود و در دریافت تسهیلات و مزایده‌های مرتبط با استفاده از پساب، اولویت دارند. همچنین، وزارت نیرو باید بهای آب مصرفی را طبق متوسط بهای تمام‌شده طرح‌های جایگزین تعیین و در نهایت از صنایع مربوطه ۱۰۰ درصد هزینه آب را دریافت کند. منابع حاصل از این فرآیند باید به حساب شرکت مدیریت منابع آب ایران واریز شود تا برای پروژه‌های اولویت‌دار تامین و انتقال آب، احیای منابع آبی و آبرسانی به مناطق محروم هزینه شود. وزارتخانه‌های نیرو و صنعت موظف به گزارش‌دهی مستمر از اجرای این بند هستند.

قانون مدیریت پسماندها:

طبق قانون مدیریت پسماند، صنایع باید از روش‌های استاندارد برای تصفیه پساب‌های صنعتی استفاده کنند. این قانون تاکید دارد تمام پساب‌های صنعتی باید تحت فرآیندهای جداسازی و تصفیه مناسب قرار گیرند تا هیچ گونه آلودگی در محیط‌زیست باقی نماند. صنایع موظفند پس از تصفیه، پساب را به‌گونه‌ای مصرف کنند که بر محیط‌زیست اثر منفی نگذارد.

قانون اصلاح الگوی مصرف آب:

این قانون که در راستای کاهش فشار بر منابع آبی تصویب شده، بر استفاده بهینه از منابع آبی تاکید دارد. طبق این قانون، صنایع باید از روش‌های بهینه مصرف آب بهره‌برداری کنند و در این راستا استفاده از پساب‌های تصفیه‌شده در اولویت قرار می‌گیرد. صنایع موظف به رعایت اصول اقتصاد آب و کاهش هدررفت آب هستند که یکی از راهکارهای آن استفاده از پساب تصفیه‌شده است.

قانون حفاظت از تالاب‌ها و منابع آبی:

این قانون به‌طور خاص بر حفاظت از تالاب‌ها، آبخوان‌ها و منابع آبی در برابر آلودگی‌های صنعتی و شهری تاکید دارد.

استفاده از پساب در صنایع باید به‌گونه‌ای باشد که از آلودگی منابع آبی جلوگیری شود. در صورت عدم رعایت استانداردهای محیط‌زیستی، صنایع ممکن است مجاز به استفاده از پساب نباشند.

آیین‌نامه اجرایی ماده ۲۱ قانون حفاظت آب (تشویق به بازچرخانی) و استاندارد ملی شماره ۵۱۱۹ (حدود مجاز آلاینده‌ها) و ۱۵۴۰۰ (کیفیت آب بازچرخانی).

تذکر: در صورت عدم رعایت الزامات، قطع انشعاب، اعمال جریمه نقدی و پیگرد قضایی محتمل است.

دستورالعمل‌های وزارت نیرو:

وزارت نیرو و به‌ویژه شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، مسئول تدوین و نظارت بر دستورالعمل‌های استفاده از پساب در صنایع هستند. براساس دستورالعمل‌های وزارت نیرو، صنایع باید از پساب‌های تصفیه‌شده طبق استانداردهای تعیین‌شده استفاده کنند. این دستورالعمل‌ها در بخش‌های مختلف از جمله صنایع فولاد، سیمان، پتروشیمی و نفت و گاز برای رعایت کیفیت آب و جلوگیری از آلودگی در فرآیندهای صنعتی اعمال می‌شود. دستورالعمل‌های وزارت نیرو همچنین به صنایع توصیه می‌کند که تصفیه پساب‌ها را با استفاده از روش‌های نوین، مانند اسمز معکوس و فیلترهای نانو انجام دهند. در ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی (باب تعزیرات)، به‌وضوح هر اقدامی که منجر به آلودگی محیط‌زیست شود، تهدیدی علیه بهداشت عمومی دانسته شده و متخلف علاوه بر رفع آلودگی، به مجازات‌هایی همچون حبس یا جزای نقدی محکوم می‌شود. این ماده در راستای حمایت از محیط‌زیست و به‌ویژه حفظ منابع آبی در برابر آلودگی‌های ناشی از فاضلاب‌های صنعتی و معادن است.

ضمانت‌های اجرایی و جریمه‌های قانونی در استفاده از پساب

مطابق ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی، اگر استفاده یا تصفیه نادرست پساب باعث آلودگی محیط‌زیست یا منابع آبی شود، افراد مسئول علاوه بر الزام به رفع آلودگی، به حبس یا جزای نقدی محکوم می‌شوند. این مجازات‌ها به‌ویژه برای صنایع معدنی و دیگر صنایعی که از پساب استفاده می‌کنند، در صورت عدم رعایت استانداردهای زیست‌محیطی، اعمال می‌شود.

ابطال یا تعطیلی مجوز بهره‌برداری: سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌تواند در صورتی که یک واحد صنعتی یا معدنی ملاحظات زیست‌محیطی را رعایت نکند و به محیط‌زیست آسیب برساند، مجوز بهره‌برداری آن واحد را ابطال یا تعطیل کند. این اقدام، به‌ویژه در مورد صنایع آلاینده‌ای که از پساب تصفیه‌شده استفاده می‌کنند، در صورتی که استانداردهای محیط‌زیستی را رعایت نکنند، قابل‌اجرا است.

عوارض آلایندگی: طبق قانون بودجه سالانه، صنایع آلاینده به‌ویژه صنایعی که از پساب استفاده می‌کنند، موظف به پرداخت عوارض آلایندگی هستند. این عوارض به‌عنوان ابزاری برای کاهش آلودگی و ایجاد انگیزه برای اجرای استانداردهای زیست‌محیطی در نظر گرفته شده است. این عوارض می‌تواند برای تامین هزینه‌های پاکسازی و تصفیه محیط‌زیست استفاده شود و همچنین به‌عنوان یک عامل بازدارنده برای صنایع آلاینده عمل کند.

موفقیت‌های صنعت ایران در بهره‌برداری از پساب

در ایران، برخی از شرکت‌های صنعتی در زمینه استفاده از پساب موفقیت‌هایی را کسب و از این منابع غیرمتعارف به‌طور موثر در فرآیندهای تولیدی خود بهره‌برداری کرده‌اند. یکی از موفق‌ترین نمونه‌ها، شرکت فولاد مبارکه اصفهان است که توانسته با ایجاد تاسیسات تصفیه پساب، حجم زیادی از پساب‌های شهری را تصفیه و برای تامین آب موردنیاز خود به‌ویژه در فرآیندهای خنک‌سازی و آبیاری استفاده کند. این شرکت با استفاده از فناوری‌های پیشرفته تصفیه، موفق به بهینه‌سازی مصرف آب در واحدهای تولیدی خود شده است. همچنین، شرکت سیمان سفید نی‌ریز در استان فارس با بهره‌گیری از سیستم‌های پیشرفته تصفیه پساب، توانسته آب موردنیاز فرآیند تولید سیمان را از پساب‌های شهری تامین کند، به‌طوری که هیچ‌گونه آلودگی زیست‌محیطی به‌دنبال نداشته باشد. در صنعت پتروشیمی نیز، شرکت‌هایی مانند پتروشیمی بندر امام و پتروشیمی زاگرس با سرمایه‌گذاری در سیستم‌های تصفیه آب و استفاده از فناوری‌های پیشرفته، توانسته‌اند پساب‌های تصفیه‌شده را برای فرآیندهای تولیدی خود به‌طور موثر به کار گیرند. در صنعت نفت و گاز، شرکت نفت و گاز پارس نیز با بهره‌برداری از پساب‌های تصفیه‌شده برای عملیات خنک‌سازی و کاهش مصرف آب شیرین، نقش موثری در کاهش فشار بر منابع آبی طبیعی ایفا کرده است.

علاوه بر این، شرکت‌های آب و فاضلاب در برخی استان‌ها به‌ویژه در تهران، به‌طور فعال از پساب‌های تصفیه‌شده برای آبیاری فضای سبز و تامین نیازهای غیرشرب شهری استفاده می‌کنند. در پالایشگاه‌های نفتی همچون پالایش نفت تهران نیز از پساب‌های صنعتی تصفیه‌شده برای خنک‌سازی و آبیاری استفاده می‌شود. در صنایع بزرگ مانند صنایع فولاد خوزستان، استفاده از پساب در فرآیندهای تولیدی از جمله خنک‌سازی، به‌طور موفقی پیاده‌سازی شده است. باوجود این پیشرفت‌ها، استفاده از پساب در برخی صنایع به‌ویژه در صنایع کوچک و متوسط هنوز با چالش‌هایی ازجمله کمبود زیرساخت‌های مناسب برای تصفیه و بازچرخانی پساب‌ها و ضعف در نظارت و پیگیری‌های اجرایی مواجه است. صنایع بزرگ مانند فولاد و پتروشیمی با سرمایه‌گذاری در سیستم‌های تصفیه و استفاده از فناوری‌های نوین توانسته‌اند به‌طور موثری از پساب استفاده کنند. به‌طور کلی، در حالی که در برخی از صنایع بزرگ پیشرفت‌های خوبی در این زمینه حاصل شده، برای توسعه این روند در سایر صنایع، نیاز به تقویت زیرساخت‌ها، نظارت موثر و فرهنگ‌سازی در سطح صنایع کوچک و متوسط است.

اجرای موثر قوانین استفاده از پساب در صنایع ایران با چالش‌های مختلفی روبه‌رو است که یکی از مهم‌ترین آنها کمبود زیرساخت‌های لازم برای جمع‌آوری، تصفیه و استفاده مجدد از پساب‌ها است. به‌طوری که بسیاری از صنایع به‌دلیل نبود تاسیسات مناسب یا استفاده از سیستم‌های قدیمی قادر به بهره‌برداری بهینه از پساب‌ها نیستند. همچنین، ضعف در نظارت و پیگیری‌های اجرایی به‌ویژه در صنایع کوچک و متوسط یکی دیگر از موانع جدی است. هرچند در برخی صنایع بزرگ مانند فولاد، سیمان و پتروشیمی گام‌های مثبتی برداشته شده و دولت نیز با ارائه تسهیلات و مشوق‌ها به حمایت از صنایع در جهت استفاده از پساب‌ها پرداخته، اما هنوز نیاز به تقویت زیرساخت‌ها، نظارت دقیق‌تر و فرهنگ‌سازی در سطح صنایع به‌ویژه صنایع کوچک و متوسط احساس می‌شود.

سخن پایانی

در نهایت، استفاده از پساب به‌عنوان یک راهکار موثر برای کاهش فشار بر منابع آبی طبیعی و تامین آب صنایع در ایران، در چارچوب قوانین مختلف از جمله قانون برنامه‌های ششم و هفتم توسعه و قانون توزیع عادلانه آب مطرح شده است. باوجود این قوانین، برای اجرای کامل آنها باید چالش‌های موجود در زمینه زیرساخت‌ها و نظارت برطرف شود. استفاده از فناوری‌های نوین در تصفیه پساب، همکاری موثر بین وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها و تقویت ظرفیت‌های صنایع برای استفاده بهینه از منابع آبی می‌تواند به توسعه پایدار و حفظ منابع طبیعی کمک کند و کشور را در مسیر بهینه‌سازی مصرف آب و ارتقای تولید صنعتی و اقتصادی قرار دهد.