سلامت هوا در اولویت نیست

حسین شهیدزاده، مدیرعامل سابق شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در گفت‌وگو با صمت درباه تاثیر تعطیلی در آلودگی هوا گفت: قطعا تعطیلی‌ها درمورد آلودگی هوا تاثیرگذار است، اما کافی نیست. ما برای مشکل آلودگی هوا باید منابع آن را کنترل کنیم. تعطیلی تنها باعث می‌شود مواجهه افراد با آلودگی کاهش یابد؛ یعنی مردم در خانه بمانند و تردد کمتر شود. البته این امر به‌دلیل کاهش تردد می‌تواند به کاهش آلودگی نیز کمک کند، اما در نهایت در این فصل که وارونگی دما به وجود می‌آید و وزش باد هم کم است، تجمع آلاینده‌ها باعث می‌شود آلودگی به وضعیت مخاطره‌آمیز و ناسالمی درآید. بنابراین، تعطیل کردن، بیشتر مواجهه افراد با آلودگی هوا را کمتر می‌کند، اما راه درست و اساسی این است که منبع تولید آلودگی را نیز کنترل کنیم.

شهیدزاده ضمن بیان این مطلب افزود: ریشه مشکل آلودگی هوا را باید در اقتصاد دید؛ یعنی وقتی دغدغه اولیه معیشت روزانه‌تان باشد، دیگر به این فکر نمی‌کنید که خودروی شما چقدر آلاینده تولید می‌کند یا چه سوختی در نیروگاه‌ها مصرف می‌شود. توجه چندانی به این موضوع ندارید که خودروی فرسوده چندبرابر سوخت مصرف و آلودگی تولید می‌کند. اما اگر بخواهیم درباره راهکارهای عملی فکر کنیم، همه این راهکارها نیاز به هزینه‌کرد دارد. مسلما این موضوع هم به اقتصاد برمی‌گردد.

مدیرعامل سابق شرکت کنترل کیفیت هوای تهران گفت: مطالعات خوبی در سالیان گذشته در این زمینه انجام شده و آلاینده‌های شاخصی که باعث این مشکل می‌شوند، مشخص شده‌اند. در این فصل عمدتا ذرات معلق زیر دو و نیم میکرون عامل آلودگی هستند و مشخصا معلوم است که از چه منابعی تولید می‌شوند؛ از خودروهای دیزلی، از سوخت‌های سنگین مانند نفت‌کوره که در برخی نیروگاه‌ها یا پارک‌های صنعتی مانند ریخته‌گری‌ها استفاده می‌شود و همچنین از تردد خودروها ایجاد می‌شود.

شهیدزاده افزود: باید برای همه این موارد برنامه‌ریزی کنیم و میزان آنها را کاهش دهیم. سوخت‌های سنگینی که داریم، میزان گوگردشان بسیار بالا است و همین گوگرد بعد از سوختن وارد هوا شده و با مولکول‌های دیگر ترکیب و تبدیل به ذرات معلق می‌شود. خودروهای دیزلی که داریم، گاهی ۴۰ سال و بیشتر عمر دارند و آلودگی زیادی تولید می‌کنند و سیستم پالایش اگزوز ندارند. در استانداردهای بالاتر، سیستم‌های پالایش اگزوز وجود دارد که مانع ورود آلودگی‌ها به هوا می‌شود؛ برای مثال فیلتر دوده دارند در خروجی‌شان، اما این سیستم‌ها در خودروهای قدیمی ما وجود ندارد و همین باعث آلودگی می‌شود.

مدیرعامل سابق شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در ادامه گفت: متاسفانه بسیاری از خودروهای جاده‌ای بعد از اینکه عمرشان تمام می‌شود و وزارت راه اجازه نمی‌دهد در جاده‌ها کار کنند، خیلی راحت به‌عنوان سرویس‌های کارخانه‌ها استفاده می‌شوند. همچنین اتوبوس‌ها و مینی‌بوس‌هایی که دیگر اجازه کار در خارج از شهر ندارند، وارد شهر می‌شوند و آلودگی زیادی ایجاد می‌کنند.

وی با تاکید بر ضرورت رسیدگی جدی به این موارد گفت: ما قانونی برای خروج خودروهای فرسوده داریم، اما متاسفانه در سال‌های گذشته خوب عمل نشده است. اخیرا در همایشی که در سازمان محیط‌زیست در رابطه با آلودگی هوا برگزار شد، گفتند؛ پارسال و امسال تحرک خوبی برای از چرخه خارج کردن خودروهای فرسوده ایجاد شده، اما هنوز هم نسبت به تعداد خودروهای فرسوده، اقدامات خیلی کمی انجام گرفته است.

مدیرعامل سابق شرکت کنترل کیفیت هوای تهران گفت: برای خارج کردن همین تعداد خودروی فرسوده، سالیان سال زمان و هزینه نیاز است. این قضیه حتما نیاز به همت بالا و بودجه کافی دارد تا بتوانیم این کار را انجام دهیم. اما مشکل همچنان برمی‌گردد به اقتصاد؛ وقتی وضعیت کشور به‌گونه‌ای است که برای بسیاری از نیازهای اولیه کم داریم، دوستان مسلما اولویت را به تأمین مایحتاج روزمره می‌دهند. در واقع سلامت هوا را به‌عنوان اولویت چندم مردم در نظر گرفته‌اند.

 سرمایه انسانی، قربانی تعطیلات اجباری

حسین سلاح‌ورزی، فعال و کارشناس اقتصادی با تاکید بر اینکه تعطیلات اجباری، اقتصاد را فلج و آینده توسعه ایران را تهدید می‌کند، به تجربه بریتانیا در اجرای سیاست تعطیلات اجباری و نتیجه این رویکرد اشاره کرد و گفت: زمستان ۱۹۷۳، بریتانیا درگیر بحرانی کم‌سابقه شد. اعتصاب کارگران معادن زغال‌سنگ، که سوخت اصلی نیروگاه‌های برق را تامین می‌کردند، کشور را با کمبود انرژی مواجه کرد. دولت برای مهار بحران، هفته‌های کاری را به ۳ روز کاهش داد و تعطیلات اجباری گسترده‌ای اعمال کرد.

وی افزود: نتیجه این سیاست فاجعه‌بار بود؛ به‌طوری‌که تولید صنعتی ۲۰ درصد افت کرد، بیکاری به ۴ درصد رسید، رشد اقتصادی در سال ۱۹۷۴ به زیر ۲ درصد سقوط کرد و تورم به ۱۶درصد جهش یافت. اعتماد مردم به دولت فرو ریخت و سرمایه اجتماعی آسیب دید. این تجربه نشان داد که تعطیلات اجباری ناشی از بحران انرژی، حتی در اقتصادهای پیشرفته، می‌تواند تولید، اشتغال و ثبات اجتماعی را به‌خطر بیندازد.

به‌گفته این فعال اقتصادی، ایران امروز با چالشی مشابه، دست‌به‌گریبان است. تعطیلات اجباری که به دلایل کمبود گاز، ناترازی برق، آلودگی هوا و تنش‌های ژئوپلتیکی به ادارات، مدارس و کارخانه‌ها تحمیل شده، فراتر از یک وقفه ساده، به اقتصاد کشور ضربه زده و تولید ناخالص داخلی ایران را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار داده است.

سلاح‌ورزی در ادامه گفت: برآوردهای مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی نشان می‌دهد، هر روز تعطیلی سراسری، ۷ هزارمیلیارد تومان (حدود ۱۰۰ میلیون دلار) به اقتصاد زیان می‌رساند.

این کارشناس اقتصادی بااشاره به مشکلات ایجادشده در اشتغال و معیشت خانوارها نیز گفت: حدود ۱۵میلیون نفر، یعنی ۶۰درصد نیروی کار ایران، در بخش غیررسمی مشغول هستند. تعطیلی‌ها درآمد کارگران روزمزد در بخش‌هایی مثل ساخت‌وساز را تا ۴۰ درصد کاهش داد. در بخش ساخت‌وساز که ۱۲ درصد اشتغال کشور را تامین می‌کند، فعالیت پروژه‌ها ۳۰ درصد افت کرد و ۵۰۰ هزار کارگر روزمزد، درآمدشان کم شد. وی افزود: بنگاه‌های کوچک و متوسط که ۸۰ درصد اشتغال ایران را تشکیل می‌دهند، با کاهش ۲۵ درصدی فعالیت، ۱.۲میلیون نفر را به بیکاری موقت کشاندند. این وضعیت، تقاضای مصرفی خانوارها را ۱۵ درصد کاهش داده است و رشد اقتصادی را به زیر یک‌درصد در سال ۱۴۰۴ می‌رساند.

سلاح‌ورزی بااشاره به اینکه آموزش و سرمایه انسانی نیز قربانی این تعطیلات شده‌اند، گفت: در سال تحصیلی ۱۴۰۳-۱۴۰۴، مدارس در شهرهایی مثل تهران و اصفهان بیش از ۴۵ روز تعطیلی اجباری داشتند. زیرساخت‌های ضعیف آموزش آنلاین و قطعی روزانه چهارساعته برق و اینترنت، یادگیری غیرحضوری را بی‌اثر کرد. عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان شهری ۲۰ درصد افت کرد و بهره‌وری آموزشی دانشگاه‌ها نیز ۱۵ درصد کاهش یافت. این وضعیت، سرخوردگی دانشجویان را افزایش داده و مهاجرت نخبگان را شدت بخشیده است؛ در سال ۱۴۰۳، حدود ۸۰ هزار متخصص و دانشجو (۴ درصد نیروی کار متخصص) از ایران مهاجرت کردند که همین مسئله، توسعه بلندمدت را به‌خطر می‌اندازد. آلودگی هوا، ناشی از استفاده از مازوت، هزینه‌های سنگینی تحمیل کرده است.

وی افزود: گزارش‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست نشان می‌دهد، آلودگی هوا در سال ۱۴۰۳، ۲۶ هزار مرگ زودرس و ۱۱.۵ میلیارد دلار زیان اقتصادی به‌دنبال داشت؛ شامل ۵ میلیارد دلار هزینه‌های درمانی و ۴ میلیارد دلار کاهش بهره‌وری. تعطیلی‌های ناشی از آلودگی، مانند آنچه در تهران رخ داد، فعالیت اقتصادی را ۱۰ درصد کاهش داد و روزانه یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان زیان به‌بار آورد. اعتماد عمومی نیز آسیب دیده و این بی‌اعتمادی، جذب سرمایه‌گذاری را دشوار کرده و اثرات تحریم‌ها را شدیدتر کرده است.

سهم ناچیز اصناف در آلودگی هوا

علی توسطی، جامعه‌شناس و فعال صنفی در رابطه با نقش برخی صنوف در آلودگی هوای تهران به صمت گفت: اگر فعالیت برخی واحدهای صنفی تعطیل شود، چالش صنعت حمل‌ونقل و ناوگان فرسوده برطرف می‌شود؟ ناوگان فرسوده بیشترین میزان آلایندگی مربوط به اتوبوس‌ها و تاکسی‌ها و وسایل نقلیه شخصی است. اصناف به‌تنهایی در این موضوع نقش تعیین‌کننده‌ای ندارند. مشاغلی که اکنون در تهران فعالیت می‌کنند، سهم ناچیزی در آلودگی تهران دارند. متاسفانه به‌دلیل ضعف در عملکرد اتاق اصناف برای حمایت و صیانت از فعالیت‌های صنفی است که عملکردهای مثبت آنها در نظم و انتظام شهری در کنار اندک نقاط ضعف موجود دیده نمی‌شود. سهم اصناف در آلایندگی شهر بسیار کمتر از خدماتی است که به جامعه شهری می‌دهند.

وی بااشاره به تاثیر فرسودگی ناوگان فرسوده بر آلودگی هوا اظهارکرد: کلانشهرهایی با جمعیت زیاد، ترافیک بالا و تنوع فعالیت‌های اقتصادی همه درگیر آلودگی هوا هستند، اما در آلایندگی هوا صنعت حمل‌و نقل، وسایل‌نقلیه شخصی، تاکسی یا اتوبوس‌ها از سوخت‌های فسیلی مانند بنزین و گازوئیل استفاده می‌کنند یا آلاینده‌های گازی مانند دی‌اکسیدکربن، اوزون، ذرات معلق تولید می‌کنند که با افزایش ترافیک شاهد تشدید این آلایندگی‌ها هستیم. صنعت حمل‌ونقل تاثیر زیادی بر آلودگی هوا دارد، چراکه نوسازی نشده است.

این فعال صنفی با بیان عوامل گوناگونی که موجب آلودگی هوا می‌شود، گفت: صنایع بزرگ، کارخانه‌ها، صنایع شیمیایی و نساجی‌ها که در حومه تهران و برخی از آنها داخل شهر هستند نیز، آلودگی ایجاد و عمدتا از سوخت‌های فسیلی نیز استفاده می‌کنند. بیشترین میزان دی‌اکسیدگوگرد، دی‌اکسیدنیتروژن و ذرات معلق را این صنایع بزرگ به هوا تزریق می‌کنند. ساخت‌وسازها و فرآیندهایی مانند خاکبرداری با ماشین‌آلات سنگین، استفاده از مصالح ساختمانی غیراستاندارد نیز از مسائل دیگری هستند که در آلایندگی هوا نقش دارند. همچنین در حومه تهران شاهد کشاورزی شهری هستیم که عمدتا از سموم شیمیایی آفت‌کش‌ها استفاده می‌کنند که به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در آلودگی هوا نقش دارند. در مجموع نمی‌توان تک‌عاملی به فعالیت‌های صنفی نگاه کرد، چراکه بعضی از صنوف مشاغل خدماتی و تجاری مانند کارگاه‌های تعمیراتی، فروشگاه‌های خودرو، کارواش‌ها و رستوران‌هایی که از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌کنند، صنوف نیز در کنار عوامل دیگر منجر به ایجاد آلایندگی و آلودگی هوا می‌شوند، اما آلایندگی هوای تهران ناشی از فاکتورها و عوامل مختلف است که بخش کوچکی از آن سهم اصناف است.

سخن پایانی

در عین حال نمی‌توان گفت تعطیلی «کاملاً نادرست» است؛ زیرا در روزهایی که آلودگی حاد است، تنها ابزار فوری برای حفظ سلامت مخصوصاً کودکان، سالمندان و بیماران تنفسی همین است. اما اگر این راهکار به روشی دائمی بدل شود یا دولت‌ها به آن به‌عنوان راه‌حل اصلی تکیه کنند، واقعیت این است که کارآیی خود را از دست می‌دهد و عملا به‌تعویق انداختن تصمیمات مهم‌تر تبدیل می‌شود. به‌طور کلی می‌توان گفت تعطیلی یک واکنش اضطراری درست است، اما یک راهکار نادرست برای مدیریت ریشه‌ای آلودگی هوا. راه‌حل واقعی در نوسازی ناوگان حمل‌ونقل، توسعه حمل‌ونقل عمومی، ارتقای کیفیت سوخت، مدیریت مصرف انرژی، کنترل صنایع آلاینده و برنامه‌ریزی شهری علمی نهفته است؛ مسائلی که نیازمند اراده، سرمایه‌گذاری و سیاست‌گذاری بلندمدت هستند.