بازگشت حریق به ارتفاعات چالوس

در روزهای اخیر ارتفاعات «دراکینگ» در محدوده روستای الیت مرزن‌آباد چالوس، صحنه گسترش آتش‌سوزی شدیدی شده 

است.  این منطقه که حد و مرز حساس جنگل‌های هیرکانی و مرتع‌های کوهستانی را تشکیل می‌دهد، برای چندمین‌بار در طول ماه جاری، پس از مهار موقت، دوباره شعله‌ور شده و نگرانی‌ها را بابت خسارت‌های گسترده به یکی از ارزشمندترین ذخیره‌گاه‌های زیستی کشور افزایش داده است.

آتش‌سوزی اولیه در این ارتفاعات که به‌علت سختی دسترسی و شیب تند مسیر چندین روز به طول انجامیده بود، دهم آبان‌ماه آغاز شد. گفته می‌شد که تلاش‌ها سرانجام منجر به اطفای حریق شد. با این حال وجود آتش پنهان و کانون‌های حرارتی زیرین که در میان لاشبرگ‌های سوخته و صخره‌ها باقی مانده بود، یک خطر جدی محسوب می‌شد. شنبه شب، این کانون‌های خاموش‌شده دوباره فعال شد.  مدیرکل منابع‌طبیعی و آبخیزداری نوشهر، با تایید این خبر اعلام کرد که شدت آتش‌سوزی جدید به‌حدی است که نیروهای یگان حفاظت به صورت‌کامل تجهیز شده‌اند و در حال آماده‌سازی برای اعزام به منطقه هستند. مهرداد خزایی پول در گفت‌وگو با ایرنا اظهارکرد: نیروهای یگان حفاظت در حال آماده‌سازی و تجهیز کامل برای اعزام به منطقه هستند و باتوجه به سخت‌گذر بودن مسیر و فعال شدن مجدد کانون‌های دود و آتش ناشی از سوختن لاشبرگ‌ها در میان ۲صخره، تنها نیروهای آموزش‌دیده، به‌همراه نیروهای زحمتکش بومی و آشنا به منطقه، به محل حادثه اعزام می‌شوند. حسین ظفری در گفت‌وگو با ایسنا، در پی وقوع آتش‌سوزی در منطقه دلیر بخش مرزن‌آباد شهرستان چالوس، باوجود اقدامات انجام‌شده توسط تیم‌های عملیاتی به‌منظور اطفای حریق، باتوجه به صعب‌العبور بودن منطقه و وزش باد که موجب گسترش آتش‌سوزی شده است، بنا به درخواست استانداری مازندران با هماهنگی انجام‌گرفته از جانب معاونت آمادگی و پاسخ سازمان مدیریت بحران کشور، ۲ فروند بالگرد از طریق نیروی هوافضا و هوانیروز سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به‌منظور عملیات اطفای حریق هوایی و هلی برن نیرو و تجهیزات به منطقه اعزام شدند.

وی بااشاره به اهمیت سرعت و همکاری برای اطفای این حریق جنگلی افزود: اکنون نیروهای عملیاتی و مردمی در منطقه حضور دارند و عملیات اطفا در حال انجام است و در صورت گسترش آتش، تدابیر تکمیلی نیز در نظر گرفته می‌شود.

ظفری در پایان گفت: عملیات زمینی نیز همزمان در حال اجراست.

پوشش گیاهی ارزشمند الیت در خطر نابودی

هادی کیادلیری در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: با شعله‌ور شدن مجدد آتش در جنگل‌های روستای الیت در ارتفاعات صعب‌العبور در جاده چالوس، آتش در حال گسترش و سوزاندن است.

وی افزود: این منطقه به‌دلیل پوشش گیاهی ویژه و حضور گونه‌های حیات وحش بسیار ارزشمند است و راه مهار آتش استفاده از بالگردها است. به‌گفته وی، اگرچه نیروهای مردمی و دیگر گروه‌ها برای اطفای حریق در منطقه حضور دارند، اما رفتن به این ناحیه و کمک‌رسانی زمینی بسیار دشوار است.

وی گفت: جنگل‌ها در روستای الیت جاده چالوس حدودا از 2 تا 3 هفته درگیر این آتش‌سوزی بود؛ آتش هر بار خاموش می‌شد، اما به‌دلیل وجود آتش پنهان پس از مدتی دوباره شعله‌ور می‌شد؛ با این حال شرایط تحت‌کنترل بود و حریق تقریبا اطفا شده بود. کیادلیری گفت: روز شنبه با وزش باد، آتش‌سوزی از کانون‌های پنهان دوباره آغاز شده و به‌سرعت گسترش یافته است.

وی تاکید کرد: حالا آتش فراگیر شده و سطح وسیعی از منطقه را تحت‌تاثیر قرار داده و در حال سوزاندن و پیشروی است.

معاون مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور گفت: هماهنگی با مدیریت بحران و وزارت دفاع انجام شده، اما برای جلوگیری از گسترش آتش، نیاز به اقدامات فوری است.

وی افزود: در چنین شرایطی زمان بسیار حیاتی است.

کیادلیری در پایان گفت: خشکی شدید هوا در پاییز، کاهش رطوبت و افزایش مواد قابل‌اشتعال فصل، سرعت گسترش آتش را تشدید کرده و باید از خطر وارد شدن خسارت‌های بیشتر به پوشش گیاهی و زیستگاه‌ها جلوگیری کرد.

زنجیره سوزان حریق

مهم‌ترین عامل در تبدیل یک آتش‌سوزی کوچک به یک فاجعه گسترده، ناکافی بودن مطلق توان اطفای حریق و تجهیزات لازم است. مناطق جنگلی چالوس اغلب در ارتفاعات صعب‌العبور و صخره‌ای قرار دارند و نیازمند تجهیزات تخصصی هوایی و زمینی است. فقدان ناوگان کافی بالگرد و تجهیزات مدرن، باعث تاخیر طولانی در عملیات شده و در نتیجه، حجم عظیمی از این ذخایر اکولوژیکی مهم کشور از بین می‌رود. این کمبود توان عملیاتی، در واقع پذیرش زیان اقتصادی و محیط‌زیستی نامحدود را به‌همراه دارد. در مرحله پیشگیری، ضعف سیستماتیک در مدیریت عوامل انسانی، به‌ویژه گردشگری انبوه و مخرب، مشهود است. عامل انسانی، بزرگ‌ترین سهم را در وقوع این آتش‌سوزی‌ها دارد و گردشگران، با رها کردن یا خاموش نکردن آتش، جرقه‌های اولیه را ایجاد می‌کنند. این در حالی است که هیچ‌گونه قوانین و ضوابط جدی و بازدارنده‌ای برای کنترل و تنظیم فعالیت‌های گردشگری در شهرهای شمالی و حریم جنگل‌ها وجود ندارد تا از بروز این اتفاقات پیشگیری کند. این خلأ قانونی و اجرایی در مدیریت گردشگری، به‌طورمستمر ریسک حریق را در فصول خشک افزایش می‌دهد و سرمایه طبیعی کشور را در برابر خطاهای فردی، آسیب‌پذیر می‌سازد. در یک سال گذشته، شاهد چند آتش‌سوزی گسترده در جنگل‌های چالوس بودیم. در بهمن ۱۴۰۲، منطقه جنگلی «اجل» حوالی روستای نیرنگ نوشهر، دچار حریق شد؛ جایی که صعب‌العبور و صخره‌ای بودن مسیر، زمان رسیدن نیروهای زمینی را تا حدود 3 ساعت به‌تاخیر انداخت. این حادثه پس از یک مورد آتش‌سوزی دیگر در همان ماه رخ داد که حدود 8 هزار مترمربع از رویشگاه جنگلی ماشلک «دالنو» در آن سوخت. سال ۱۴۰۳ نیز با یک حادثه در ۷ فروردین در مرزن‌آباد چالوس (جاده دلیر) آغاز شد که علت آن انسانی و خاموش نکردن آتش توسط مسافران اعلام شد. در این عملیات، ترافیک پرحجم جاده کندوان اعزام نیروهای اطفای حریق را بیش از 2 ساعت با تاخیر مواجه ساخت. در ادامه، در دی‌ماه پارسال، آتش‌سوزی سطحی دیگری در منطقه «پل کرات» واقع در عرصه جنگلی حفاظت شده البرز مرکزی به‌وقوع پیوست که حدود 1.500مترمربع از سطح جنگل را درگیر کرد. توجه به عامل انسانی به‌عنوان علت حریق و تلاش برای جلوگیری از شعله‌ور شدن مجدد ناشی از وزش باد، در این مقطع نیز برجسته است. سپس در ۲۸ اسفند ۱۴۰۳، آتش‌سوزی مجدد در همان منطقه «پل کرات» رخ داد. باوجود مهار اولیه، وزش باد و گرمای هوا دوباره شعله‌ها را فعال کرد و به‌علت صخره‌ای و سخت‌گذر بودن، درخواست اعزام فوری بالگرد شد.

ابعاد فاجعه زیستی

منطقه الیت که از شنبه آتش در آن شعله‌ورتر شد، در ارتفاع تقریبی ۲ هزار متری از سطح دریا و در بخش کوهستانی مرزن‌آباد چالوس، به‌عنوان یک محدوده اکوتن شناخته می‌شود. این ناحیه حدفاصل جنگل‌های انبوه هیرکانی در شیب‌های تند و مراتع ییلاقی بالادست را تشکیل می‌دهد و دارای ارزش بوم‌شناختی فوق‌العاده بالایی است. ویژگی‌های بوم‌شناختی این منطقه شامل پوشش گیاهی ارزشمند، زیستگاه حیات وحش حساس و بافت آلی غنی است. جنگل‌های دست‌نخورده، رودخانه‌های زلال و درختانی نظیر ون، بید، گردو و سیب، نشان‌دهنده یک اکوسیستم با بلوغ بالا است که به‌کندی شکل گرفته و به حفظ تنوع زیستی کمک می‌کند. به‌گفته کارشناسان، این‌گونه آتش‌سوزی‌ها، به‌جای سوزاندن تاج درختان، بر لایه سطحی و زیرین خاک متمرکز می‌شود و از این‌رو، آسیب‌زننده‌تر است. این نوع حریق‌ها به‌عنوان آتش پنهان یا حریق زمینی شناخته می‌شود که پس از خاموش شدن ظاهری، در کانون‌های دود و آتش ناشی از سوختن لاشبرگ‌ها باقی می‌ماند. حرارت پایدار و طولانی‌مدت این نوع حریق‌ها، مواد آلی خاک را به آرامی می‌سوزاند. عوامل محرک مانند خشکی پاییزی، انباشت مواد قابل‌اشتعال و وزش باد، سرعت احتراق را افزایش داده و موجب گسترش آتش می‌شوند. این در شرایطی است که در سال گذشته و جاری آبی در کشور بارندگی رو به کاهش شدید بوده و این موضوع برای جنگل‌های کشور مخاطره‌آمیز شده است. یکی از مهم‌ترین تبعات این آتش‌سوزی‌ها، تخریب ساختار خاک و کاهش باززایی است. سوختن لایه هوموس که منبع اصلی مواد غذایی درختان و گیاهان است، باعث فقر خاک و افزایش فرسایش می‌شود. همچنین حرارت پایدار حریق زمینی، بذرها و نهال‌های جوان را از بین می‌برد که توانایی باززایی طبیعی جنگل را تضعیف کرده و روند احیای منطقه را کند می‌کند. 

علاوه بر این، آتش‌سوزی‌ها آسیب‌های جدی به حیات وحش و اکوسیستم منطقه وارد می‌کند. حریق‌های زمینی فرصت فرار را از بسیاری از جانداران کوچک سلب کرده و زیستگاه آنها را نابود می‌کنند. تداوم این گونه آتش‌سوزی‌ها می‌تواند منجر به تغییر ترکیب گونه‌های گیاهی شود؛ گونه‌های حساس از بین رفته و گونه‌های مقاوم به آتش جایگزین آنها می‌شوند که این امر به کاهش تنوع زیستی منطقه منجر خواهد شد. حریق‌های سطحی و زمینی در درجه اول نهال‌ها و جوانه‌ها را از بین می‌برد، اما با سوزاندن لاشبرگ‌ها و هوموس (لایه آلی خاک)، بزرگ‌ترین ضربه را به بقای درختان وارد می‌سازند. درختان ارزشمندی چون راش، ممرز، شمشاد، ملج و توسکا در این میان به‌شدت آسیب‌پذیرند؛ سوختن لایه آلی، ریشه درختان بالغ، به‌ویژه شمشادهای چندصدساله، را تضعیف کرده و آنها را در برابر آفات و توفان‌های بعدی مستعد می‌کند. نهال‌های حساس به آتش مانند راش نیز از بین می‌روند و روند باززایی جنگل مختل می‌شود. همچنین، درختان مثمر حاشیه‌ای مانند گردو و سیب در بوم‌مرزها و گونه‌های گیاهی مناطق مردابی و رودخانه‌ای، نظیر نی، جگن، سوسن کبود و نیلوفر آبی، در صورت سرایت آتش یا کاهش رطوبت ناشی از خشکی عمومی هوا، در خطر نابودی قرار می‌گیرند. خطر برای پستانداران و پرندگان عمدتا ناشی از نابودی زیستگاه، کمبود منابع غذایی و از دست رفتن پناهگاه است. پستانداران بزرگی مانند پلنگ (با از دست رفتن جنگل‌های انبوه) و کل و بز (با تخریب مراتع و ارتفاعات)، به‌طورغیرمستقیم تحت‌فشار قرار می‌گیرند، زیرا بقای آنها در اکوتن‌های حیاتی مانند دراکینگ به‌چالش کشیده می‌شود. همزمان، پستانداران کوچک و خزندگان کف‌زی آسیب‌پذیرترین گروه هستند؛ آتش پنهان فرصت فرار را از این گونه‌ها سلب کرده و لانه‌های زیرزمینی آنها را نابود می‌کند. علاوه بر این، تخریب پوشش گیاهی کنار آب‌ها و مناطق مردابی، سایت‌های لانه‌سازی و منابع غذایی پرندگان دریایی و رودخانه‌ای مانند پرستوی دریایی و کاکایی خزری را تحت‌تاثیر جدی قرار می‌دهد. اما آسیب‌پذیرترین گروه‌های زیستی در برابر حریق زمینی، حشرات، لاروها، تخم‌ها و سایر بی‌مهرگانی هستند که در لایه آلی خاک و لاشبرگ‌ها زندگی می‌کنند. آتش پنهان که لاشبرگ‌ها را می‌سوزاند، تمام حیات موجود در این لایه را از بین می‌برد. از بین رفتن این بی‌مهرگان، که نقش حیاتی در تجزیه مواد آلی و سلامت خاک دارند، چرخه غذایی جنگل را مختل کرده و روند بازسازی خاک و بازگشت مواد مغذی را به‌شدت کند می‌کند. همچنین، کاهش جمعیت حشرات به‌طورمستقیم به کاهش منابع غذایی پرندگان و خفاش‌ها منجر می‌شود.

پوشش گیاهی ارزشمند الیت در خطر نابودی

هادی کیادلیری در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: با شعله‌ور شدن مجدد آتش در جنگل‌های روستای الیت در ارتفاعات صعب‌العبور در جاده چالوس، آتش در حال گسترش و سوزاندن است. وی افزود: این منطقه به‌دلیل پوشش گیاهی ویژه و حضور گونه‌های حیات وحش بسیار ارزشمند است و راه مهار آتش استفاده از بالگردها است. به‌گفته وی، اگرچه نیروهای مردمی و دیگر گروه‌ها برای اطفای حریق در منطقه حضور دارند، اما رفتن به این ناحیه و کمک‌رسانی زمینی بسیار دشوار است. وی گفت: جنگل‌ها در روستای الیت جاده چالوس حدودا از 2 تا 3 هفته درگیر این آتش‌سوزی بود؛ آتش هر بار خاموش می‌شد، اما به‌دلیل وجود آتش پنهان پس از مدتی دوباره شعله‌ور می‌شد؛ با این حال شرایط تحت‌کنترل بود و حریق تقریبا اطفا شده بود. کیادلیری گفت: روز شنبه با وزش باد، آتش‌سوزی از کانون‌های پنهان دوباره آغاز شده و به‌سرعت گسترش یافته است. وی تاکید کرد: حالا آتش فراگیر شده و سطح وسیعی از منطقه را تحت‌تاثیر قرار داده و در حال سوزاندن و پیشروی است. معاون مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور گفت: هماهنگی با مدیریت بحران و وزارت دفاع انجام شده، اما برای جلوگیری از گسترش آتش، نیاز به اقدامات فوری است. وی افزود: در چنین شرایطی زمان بسیار حیاتی است. کیادلیری در پایان گفت: خشکی شدید هوا در پاییز، کاهش رطوبت و افزایش مواد قابل‌اشتعال فصل، سرعت گسترش آتش را تشدید کرده و باید از خطر وارد شدن خسارت‌های بیشتر به پوشش گیاهی و زیستگاه‌ها جلوگیری کرد.

سخن پایانی

با کاهش شدید بارندگی در سال‌های اخیر، ظرفیت خوداطفایی جنگل‌های مرطوب شمال به‌طورجدی تضعیف شده است. این خشکی پایدار، در ترکیب با عامل انسانی، معادله ریسک حریق را به‌طور برگشت‌ناپذیری تغییر داده است. در حالی که کاهش بارندگی، جنگل را مستعد می‌کند، جرقه اصلی بیشتر آتش‌سوزی‌ها در ایران به‌طورمستقیم توسط انسان زده می‌شود.