زمستان سرد تولید با ناترازی گاز سردتر می‌شود

در حال حاضر، پیش‌بینی‌های دقیق حاکی از آن است که ناترازی گاز در زمستان ۱۴۰۴ حدود ۳۵۰ تا ۴۰۰ میلیون مترمکعب در روز برآورد می‌شود. این وضعیت، جرقه نگرانی‌های جدی برای بخش صنعت و اقتصاد کشور است که همواره در معرض خطر خاموشی‌ها و کاهش تولید قرار دارند. براساس گزارش‌های مختلف، هر ساله با شروع فصل سرما، برنامه‌ریزی برای تأمین گاز به‌دلیل افزایش مصرف خانگی و اولویت‌دهی به آن، صنعت را در لبه پرتگاه قرار می‌دهد. در مقایسه با میانگین جهانی وابستگی به گاز در تولید برق و صنایع، ایران با ضریب نفوذ بسیار بالا، این‌چنین شرایطی را به موضوعی بحرانی بدل کرده است.

امسال، علاوه بر محدودیت‌های داخلی، مذاکرات برای واردات گاز از روسیه و ترکمنستان هنوز نتیجه قطعی نداده است. این در حالی است که نیاز برآورد شده در اوج سرما، بیش از حد انتظار است و در صورت عدم تأمین گاز کافی، شاهد توقف خطوط تولید در صنایع مختلف از جمله فولاد، سیمان و پتروشیمی خواهیم بود. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که حتی در صورت تحقق واردات، این راهکارهای موقت قادر به جبران کامل ناترازی نخواهند بود و بحران به شکل دیرپایی ادامه خواهد داشت.

در چنین شرایطی، راهکارهای فوری همچون مدیریت کارآمد مصرف، اصلاح الگوی مصرف گاز، نوسازی تجهیزات، و توسعه سریع انرژی‌های تجدیدپذیر، بیش از هر زمانی باید در دستورکار قرار گیرد. دولت باید از سیاست‌های کوتاه‌مدت فاصله گرفته و به‌جای انحصارگرایی، میدان را برای بخش خصوصی و فناوری‌های نوین باز کند. تنها در این صورت است که می‌توان اندک شانس بقای صنعت و اقتصاد کشور در این بحران عظیم را حفظ کرد.

از طرفی هم افزایش مصرف خانگی در زمستان، که اولویت بالاتری نسبت به صنعت دارد، باعث می‌شود بخش تولید به آخرین حلقه تامین گاز تبدیل شود. صنایع از جمله بزرگ‌ترین متضرران این ناترازی هستند که هر ساله با کاهش میزان گاز تحویلی به شدت گرفتار کاهش تولید می‌شوند. این کاهش تولید مستقیم به افت رشد اقتصادی منجر شده که در پژوهش‌های مختلف و اظهار نظرات کارشناسان و صاحب‌نظران بارها مورد تاکید است.

ناترازی انرژی از زمستات و تابستان به تمام فصول سال رسید و هر سال بدتر می‌شود و متاسفانه دولت و نهادهای مسئول نه تنها موفق به افزایش ظرفیت تولید نشده‌اند، بلکه با ادامه این روند مشخص است که گام‌های موثری برای بهینه‌سازی مصرف و نوسازی تجهیزات صنعتی بر نداشته‌اند. کمبود سرمایه و فناوری، نبود حمایت مالی کافی و سیاست‌های ناکارآمد در صنعت انرژی باعث شده که صنایع در کوتاه مدت نتوانند شرایط را بهبود دهند. در مقابل، نهادهای دولتی برای کاهش تقاضا به تقسیم‌بندی مصرف کنندگان و اعمال مشوق‌ها و تنبیهات مالی روی آورده که هنوز تأثیر قابل توجه و پایداری بر تامین انرژی در بخش‌های مختلف آب، برق و گاز نشان نداده است.

برخی امید به واردات گاز بستنه‌اند اما به اعتقاد کارشناسان واردات گاز از ترکمنستان و روسیه نیز که انتظار می‌رود راهکار موقتی برای کاهش ناترازی باشد، به دلایل مختلف از جمله محدودیت‌های ارسال در فصل سرد و کمبود حجم گاز وارداتی، نتواند مشکل را به صورت کامل حل کند. بر این اساس، عرضه گاز صرفا می‌تواند به بخش خانگی و نیروگاه‌ها محدود بماند و بخش صنعت مجددا طعمه کمبود انرژی و خاموشی‌های مستمر شود. جبران این کسری از طریق سوخت‌های مایع مانند مازوت و گازوئیل نیز به دلیل مشکلات زیست‌محیطی و هزینه‌های بالای آن، راه حلی ناگزیر اما پرچالش است.

به اعتقاد کارشناسان حل بحران تکراری ناترازی انرژی در ایران بیش از هر چیزی، بازنگری اساسی در سیاست‌ها و ساختار اقتصادی انرژی را می‌طلبد. دولت باید به جای حفظ انحصار و کنترل کامل بازار انرژی و برخورد با اقتصاد رانتی، با اصلاح نظام قیمت‌گذاری، واقعی‌سازی قیمت حامل‌های انرژی و کاهش تصدی‌گری، شرایطی را فراهم کند که بخش خصوصی و نیروهای نوآور بتوانند وارد عمل شوند. مدیریت کارآمد، برنامه‌ریزی بلندمدت و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، بسته‌های حمایتی برای نوسازی خطوط تولید و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، راه‌های خروج از این بحران هستند.

اگر فکری اساسی و فوری نشود، آینده صنعت کشور در معرض تعطیلی‌های گسترده، افت تولید پایدار، رشد بیکاری و کاهش درآمدهای دولت قرار خواهد گرفت که به تبعات اجتماعی عمیقی منجر می‌شود. سهم صنعت در توسعه اقتصاد ملی که نیازمند پایداری و ثبات است، به دلیل ناترازی انرژی در معرض تهدید جدی قرار گرفته است.

در نهایت، می‌توان گفت بعد ار پذیرش چالش‌ها، حل این مشکلات تنها با شفافیت، همکاری میان‌بخشی، سرمایه‌گذاری هدفمند و حضور فعالانه بخش خصوصی میسر خواهد شد. زمان آن رسیده که به‌طور جدی به این موضوع ورود کنیم و دیگر شاهد خاموشی‌های فراگیر و خسارت‌های اقتصادی نباشیم و با نگاهی نو به مدیریت انرژی، محرک رشد صنعتی باشیم، نه مانعی بر سر راه آن. ضمن اینکه هر چه بگذرد این بحران عمیق‌تر شده و رهایی از آن سخت، پرهزینه‌تر و شاید هم تا مدت‌های بسیار طولانی غیرممکن شود.

ناترازی ۳۰۰ میلیون مترمکعبی گاز در اوج سرما یعنی آسیب جدی به تولید

سیدهاشم اورعی، استاد دانشگاه صنعتی شریف و پژوهشگر حوزه انرژی، در گفت‌وگو با صمت درباره وضعیت تامین گاز در زمستان ۱۴۰۴ و فشاری که به بخش صنعت کشور وارد می‌کند، اظهار کرد: پیش‌بینی می‌شود در اوج سرما روزانه بین ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیون مترمکعب گاز، دچار ناترازی شود که این موضوع آسیب‌های جدی به بخش صنعت وارد می‌کند. وی افزود که هر ساله با شروع فصل سرد و افزایش مصرف خانگی، صنایع به‌دلیل اولویت پایین در تأمین گاز با قطعی‌های متعدد مواجه می‌شوند و متأسفانه این روند همچنان ادامه دارد.

رشد اقتصادی منفی‌تر می‌شود

پژوهشگر حوزه انرژی ادامه داد: با آغاز فصل سرما، از طرفی مصرف خانگی به شدت افزایش می‌یابد و از طرفی هم اولویت تأمین گاز با این بخش و نیروگاه‌هاست، لذا بخش صنعت در اولویت آخر تامین گاز قرار می‌گیرد. در حال حاضر برخی صنایع مانند فولاد و سیمان با اعلام شرکت گاز مجبور به کاهش فشار و گاز دریافتی شده‌اند که باعث کاهش تولید می‌شود. اورعی تأکید کرد که مرکز پژوهش‌های مجلس پیش‌بینی کرده رشد اقتصادی در شش ماهه اول سال جاری منفی شده و این روند ادامه خواهد داشت. این وضعیت با ادامه ناترازی در زمستان پیام بدی برای وضعیت صنعت و اقتصاد دارد.

وی گفت: باید واقع‌بین باشیم؛ افزایش تولید در کوتاه‌مدت دشوار بوده و نیازمند سرمایه و فناوری است که فعلا در دسترس نیست. راهکار فوری بهینه‌سازی مصرف است. البته شرکت گاز به تازگی شروع به تقسیم‌بندی مصرف‌کنندگان و اعمال انگیزه‌ها و تنبیهات مالی کرده که هنوز اثربخشی آن نامشخص است.

دولت کنار برود

در ادامه اورعی به موضوع قراردادهای واردات گاز از ترکمنستان و روسیه اشاره کرد و گفت: هنوز این قراردادها در جریان است و به توافق نهایی نرسیده‌اند و اگر این گازها نرسد، زمستان سختی پیش رو خواهیم داشت. پژوهشگر حوزه انرژی افزود: مسئله اصلی فقط تأمین گاز نیست، بلکه باید دولت از روزمرگی خارج شود، سیاستگذاری کلان انجام دهد و نظام انرژی را دگرگون کند. مادامی‌که دولت اصرار به کنترل کامل انرژی و واسطه‌گری در این عرصه داشته باشد، حل مشکلات امکان‌پذیر نخواهد بود. اورعی در پایان اظهار کرد: ضروری است بازنگری اساسی در اقتصاد انرژی صورت گیرد؛ دولت باید به جای انحصارگری، فضا را برای بخش خصوصی و رقابت باز کند تا بحران‌ها به شکل پایدار برطرف شوند.

بحران صنعت بدون برق و گاز

علیرضا هاشمی، عضو هیأت مدیره خانه صنعت و معدن و رئیس انجمن برق و انرژی نیز با اشاره به ناترازی گاز در سال جاری در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: در حالی که شرکت گاز تا این لحظه اعلام کرده هیچ محدودیتی در تأمین گاز برای صنعت وجود ندارد، اما صنعتگران به دلیل تجربه‌های گذشته در زمستان‌ها و ترس از قطعی‌های احتمالی، به‌دنبال تأمین سوخت جایگزین برای دیزل ژنراتورهای خود هستند. 

وی افزود: البته علیرغم پیگیری‌ها برای تأمین سوخت از شرکت نفت، آنها فراتر از شرایط جاری قصد ندارند سوخت در اختیار صنعت قرار دهند و این موجب شده برخی فعالان به سمت تهیه سوخت بروند که در اینجا هم داستان قاچاق و شائبه تامین سوخت خارج از سازوکار رسمی سوق به وجود می‌آید.

وی سپس به تشریح وضعیت پیش‌بینی خاموشی‌ها پرداخت و گفت: با توجه به آمار و اطلاعات موجود، برآورد می‌شود که از اواسط دی‌ماه به‌دلیل کمبود گاز، خاموشی‌ها آغاز شود و حدود ۱۵ هزار مگاوات کسری برق در کشور پیش‌بینی شده که بیشترین اثر آن متوجه بخش صنعت خواهد بود. 

هاشمی تأکید کرد که به دلیل قطعی گاز صنایع، خطوط تولید بسیاری مجبور به توقف خواهند شد و این مسئله به‌عنوان یک بحران جدی در فضای صنعتی بسیار تاثیرگذار خواهد بود.

ضرورت تغییر الگوی مصرف

هاشمی در ادامه با اشاره به ضرورت اصلاح الگوی مصرف گاز تصریح کرد: حدود ۷۰ درصد تلفات گاز کشور می‌تواند با بهبود الگوی مصرف و نوسازی تجهیزات جبران شود، ولی به دلیل کمبود ارز و عدم‌حمایت مالی دولتی، بسیاری از صنایع قادر به نوسازی خط تولید خود نیستند و این زنجیره ناکارآمدی ادامه دارد. وی افزود که هرگونه طرح صرفه‌جویی انرژی بدون تأمین مالی و رفع موانع واردات تجهیزات به شکست منجر خواهد شد.

رئیس انجمن برق و انرژی استان قم در نهایت بر لزوم حرکت جدی صنایع به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر تأکید کرد و افزود: اگر این روند ادامه یابد، طی یکی دو سال آینده بخشی از صنایع به‌کلی از چرخه تولید خارج خواهند شد. متأسفانه دخالت دولت در واردات تجهیزات نیروگاه‌های خورشیدی و ایجاد شرایط نامناسب در این حوزه، مسیر پیشرفت انرژی تجدیدپذیر را مختل کرده است. وی به مشکلات ناشی از تعرفه‌های برق و افزایش هزینه‌های ترانزیت نیز اشاره کرد که فشار مضاعفی بر صنایع تحمیل کرده است. هاشمی سخن خود را این‌گونه پایان داد: دولت باید به جای سیاست‌های کوتاه‌مدت و مقطعی، با مدیریت کارآمد و حمایت مالی واقعی، زمینه تحول در صنعت انرژی را فراهم کند تا از پیشرفت و توسعه پایدار انرژی‌های تجدیدپذیر حمایت شود و زنجیره تولید کشور از باتلاق بحران‌های انرژی نجات یابد.

سخن پایانی

بحران ناترازی انرژی در ایران، زنگ خطری است برای وزنه اقتصادی کشور که به انرژی ارزان وابسته است. تکرار مکررات سال‌های گذشته درباره قطع گاز صنایع نشان از فقدان مدیریت کارآمد و برنامه‌ریزی میان‌مدت دارد. ادامه این روند نه‌تنها رونق تولید را تهدید می‌کند، بلکه پیامدهای اجتماعی چون بیکاری و افت درآمد دولت را به همراه دارد. راهکار عبور از این بحران اصلاح فوری مدیریت انرژی، واقعی‌سازی قیمت حامل‌های انرژی و باز کردن میدان برای حضور بخش خصوصی است تا به جای چشم‌پوشی از مسائل ریشه‌ای، طرح‌های پایدار و سرمایه‌گذاری‌های ضروری دنبال شود.