فرونشست زمین به‌عنوان «زلزله خاموش» این روزها به یکی از جدی‌ترین تهدیدهای زیست‌محیطی جنوب‌شرق استان تهران تبدیل شده است. این پدیده که بر اثر خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی و کاهش توان خاک رخ می‌دهد، در دشت‌های جنوب شرق تهران به مرحله بحرانی رسیده و آثار آن در زمین‌های کشاورزی و مناطق مسکونی قابل مشاهده است.

برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، حفر چاه‌های غیرمجاز، کاهش بارش‌ها و توسعه نامتوازن کشاورزی و شهرسازی از مهم‌ترین عوامل بروز فرونشست به شمار می‌روند. این روند علاوه بر ایجاد شکاف‌ها و ترک‌های گسترده در زمین، توان خاک را برای تحمل فشار کاهش داده و خطر تخریب زیرساخت‌ها و از بین رفتن زمین‌های حاصلخیز را تشدید می‌کند.

پیامدهای فرونشست گسترده و چندوجهی است؛ از تخریب جاده‌ها، ساختمان‌ها و شبکه‌های زیربنایی گرفته تا افت بهره‌وری کشاورزی، نابودی پوشش گیاهی و تهدید مستقیم زندگی مردم. در برخی نقاط کشور نرخ فرونشست به بیش از ۳۰ سانتی‌متر در سال رسیده و کارشناسان هشدار می‌دهند ادامه این روند می‌تواند خسارت‌های اقتصادی و اجتماعی جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد.

کارشناسان راهکار مقابله با این بحران را در مدیریت صحیح منابع آب، جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز، احیای حقابه‌ها، توسعه روش‌های نوین آبیاری و تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی می‌دانند. همچنین اطلاع‌رسانی عمومی و نظارت مستمر بر مناطق پرخطر از الزامات کنترل این پدیده است تا از آینده‌ای پرخطر برای دشت‌های جنوب‌شرق تهران جلوگیری شود.

حقابه‌های قانونی دشت را بازگردانید

مدیر جهاد کشاورزی شهرستان پیشوا با تأکید بر اینکه فرونشست زمین در دشت‌های ممنوعه بحرانی ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است، گفت: قطع حقابه‌های قانونی و حفر چاه‌های غیرمجاز موجب خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی شده و برای مقابله با این روند باید همه دستگاه‌ها پای کار بیایند.

وحید رحیمی در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه دشت ورامین از چند دهه قبل در وضعیت «ممنوعه بحرانی» قرار دارد، اظهار کرد: برداشت منابع آبی این دشت با محدودیت شدید مواجه بوده اما در سال‌های اخیر مشکلات دوچندان شده است.

وی افزود: طبق اسناد، برای منطقه پیشوا از سدهای جاجرود و ماملو حقابه تعریف شده بود اما این حقابه‌ها به مصارف دیگر تخصیص یافت و قرار شد در ازای آن آب تصفیه‌شده فاضلاب در اختیار کشاورزان قرار گیرد، اقدامی که به‌طور کامل عملیاتی نشد و آبی که امروز داده می‌شود پاسخگوی نیاز کشاورزان نیست.

رحیمی با اشاره به اینکه در دشت ممنوعه بحرانی صدها حلقه چاه حفر شده است، گفت: نبود قوانین مؤثر در حفظ کاربری اراضی و فروش زمین‌های کشاورزی بدون انتقال حقابه، باعث افزایش چاه‌های غیرمجاز شده است. کشاورزان برای کشت محصول مجبور به حفر چاه‌های غیرمجاز می‌شوند و این چاه‌ها هر سال عمیق‌تر شده و فشار بیشتری بر سفره‌های زیرزمینی وارد می‌کنند.

مدیر جهاد کشاورزی پیشوا ادامه داد: قطع حقابه‌های قانونی، حفر چاه‌های غیرمجاز و کاهش بارندگی در کنار استقرار صنایع پرآب‌بر در حوزه استحفاظی دشت ورامین، پیشوا و پاکدشت، روند فرونشست زمین را تشدید کرده است. نمونه آن احداث صنایع فولاد و ذوب‌آهن در ایوانکی است که حجم بالایی از آب را مصرف می‌کنند.

وی با تأکید بر لزوم برخورد جدی با چاه‌های غیرمجاز، گفت: باید خانه به خانه و باغ به باغ این چاه‌ها شناسایی و مسلوب‌المنفعه شوند و در کنار آن حقابه‌های قانونی دشت احیا شود. همچنین تصفیه‌خانه‌های فاضلاب باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که بخش وسیعی از دشت را پوشش دهند و آب خروجی آنها با کیفیت مناسب در اختیار کشاورزی قرار گیرد.

رحیمی با بیان اینکه «فرونشست زمین مساوی با مرگ زمین است»، تصریح کرد: در حوزه کشاورزی اقدامات متعددی برای صرفه‌جویی در مصرف آب انجام شده است؛ به‌گونه‌ای که از ۱۲ هزار هکتار اراضی کشاورزی پیشوا، ۶ هزار هکتار مجهز به سیستم آبیاری قطره‌ای شده و حدود ۲ هزار هکتار نیز به کشت گلخانه‌ای اختصاص یافته است.

وی اضافه کرد: اگر پیش‌تر در هر هکتار فضای باز کشت سبزی و صیفی ۱۵ هزار مترمکعب آب مصرف می‌شد و ۲۰ تن محصول به بار می‌آمد، اکنون در گلخانه با ۷ هزار مترمکعب آب حدود ۴۰۰ تن محصول برداشت می‌شود.

مدیر جهاد کشاورزی پیشوا تأکید کرد: در کشت‌های فضای باز نیز ارقام دیررس جای خود را به میان‌رس و زودرس داده‌اند تا مصرف آب کاهش یابد. همچنین وزارت جهاد کشاورزی طرح استفاده از سایبان در باغات را دنبال می‌کند تا تبخیر و تعرق آب کمتر شود.

وی در پایان خاطرنشان کرد: مقابله با فرونشست زمین نیازمند عزم جدی همه مسئولان و نهادهاست و تنها با اقدامات مقطعی و جزیره‌ای نمی‌توان این معضل را برطرف کرد.

راهکارهای منابع طبیعی برای مهار پدیده خاموش فرونشست

اسماعیل عابدینی، رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان پیشوا اظهار کرد: فرونشست پدیده‌ای پیچیده است که مقابله با آن تنها با همکاری و هم‌افزایی دستگاه‌های متولی در قالب ستاد بحران امکان‌پذیر خواهد بود. مهم‌ترین عامل بروز این پدیده کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در اثر برداشت‌های بی‌رویه است.

وی گفت: زمانی که سفره‌های زیرزمینی تخلیه می‌شوند، لایه‌های خالی ایجاد شده در زیر زمین باعث نشست لایه‌های فوقانی و بروز شکاف‌های سطحی می‌شود. اما این تنها عامل نیست؛ از بین رفتن پوشش گیاهی نیز نقش مهمی در تشدید این روند دارد. چرای مفرط دام، برداشت غیراصولی از گیاهان دارویی و آبیاری نادرست مزارع موجب کاهش تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و افزایش فرونشست می‌شود.

عابدینی با اشاره به اقدامات انجام‌شده در پیشوا گفت: در سال ۱۴۰۲ حدود ۱۴۰ هکتار از اراضی پلاک یوسف‌آباد با گونه‌های طاق جنگل‌کاری شد. همچنین در مراتع شورون، برنامه‌هایی برای مدیریت چرای دام و تقویت پوشش گیاهی در دست اجراست.

وی راهکار مقابله با فرونشست را مدیریت تلفیقی دانست و افزود: تقویت پوشش گیاهی، کنترل روان‌آب‌ها برای تغذیه سفره‌های زیرزمینی، آموزش بهره‌برداران کشاورزی و رعایت الگوهای صحیح مصرف آب، از جمله اقدامات کلیدی است. اداره امور آب باید وضعیت سفره‌های زیرزمینی و چاه‌ها را مطالعه و اطلاعات را در اختیار کشاورزان قرار دهد تا برداشت‌ها به‌صورت اصولی انجام شود.

رئیس اداره منابع طبیعی پیشوا تأکید کرد: ما تاکنون در مناطقی همچون معین‌آباد و رویشگاه طبیعی گز یوسف‌آباد شاهد فرونشست بوده‌ایم. با دخالت‌های مدیریتی و جنگل‌کاری امیدواریم این روند متوقف شود. اما اگر بهره‌برداران و دامداران به آموزش‌ها توجه نکنند، تخریب پوشش گیاهی و کاهش منابع آب، روند فرونشست را سرعت خواهد داد.

این مقام مسئول در پایان خاطرنشان کرد: اگرچه فرونشست بحرانی جدی است، اما با مدیریت صحیح منابع آب و خاک، همراهی جوامع محلی و اجرای طرح‌های آبخیزداری می‌توان علاوه بر مهار این پدیده، به توسعه پایدار کشاورزی و دامپروری در شهرستان‌های جنوب‌شرق استان تهران نیز دست یافت.

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران با اشاره به مخاطرات فرونشست در دشت ورامین و جنوب‌شرق استان گفت: بخشی از پساب تصفیه‌خانه‌های در دست احداث برای تغذیه آبخوان‌ها استفاده خواهد شد تا فشار برداشت از منابع زیرزمینی کاهش یابد.

محسن اردکانی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران، در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: پدیده فرونشست زمین در جنوب شرق تهران ناشی از برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است و یکی از اصلی‌ترین راهکارهای مقابله با آن، مدیریت مصرف و جایگزینی منابع جدید آب است.

وی با بیان اینکه احداث تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در جنوب‌شرق استان در همین راستا دنبال می‌شود، افزود: طبیعتاً این تصفیه‌خانه‌ها پساب تولید می‌کنند که بخشی از آن صرف تغذیه آبخوان‌ها می‌شود و درواقع جبران بخشی از برداشت‌های قبلی از سفره‌های زیرزمینی خواهد بود.

مدیرعامل آبفای استان تهران خاطرنشان کرد: با افزایش بارندگی‌ها و تقویت منابع سطحی، برداشت از منابع زیرزمینی نیز کاهش پیدا می‌کند و این موضوع می‌تواند به کاهش شدت فرونشست در منطقه کمک کند.

اردکانی تأکید کرد: آبفای استان تهران با همکاری دستگاه‌های مرتبط در تلاش است تا علاوه بر احداث تصفیه‌خانه‌ها، با فرهنگ‌سازی و مدیریت مصرف، شرایط پایدارتری برای منابع آبی استان فراهم کند.

کنترل فرونشست با انسداد چاه‌های غیرمجاز و بهره‌برداری از پساب تصفیه‌خانه جنوب تهران

مدیر آب منطقه‌ای ورامین، پیشوا و قرچک با تأکید بر اینکه مهم‌ترین دغدغه این منطقه پدیده فرونشست است، گفت: سال گذشته ۳۵۰ حلقه چاه غیرمجاز در دشت ورامین مسدود شد و با بهره‌برداری از پساب تصفیه‌خانه جنوب تهران، منابع آب پایدار برای کاهش فشار بر سفره‌های زیرزمینی تأمین می شود.

محمدرضا گیتی‌پژوه اظهار کرد: پدیده فرونشست زمین از مهم‌ترین مشکلات دشت ورامین و شهرستان‌های اطراف است که در سال‌های اخیر شدت گرفته و کنترل آن به برنامه‌های جدی و چندوجهی نیاز دارد.

وی با بیان اینکه عمده برنامه‌های این مجموعه در قالب طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی دنبال می‌شود، افزود: اصلاح و تعدیل پروانه‌های کشاورزی، نصب کنتورهای هوشمند، جلوگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز، انسداد چاه‌های غیرمجاز و صدور پروانه‌های بهره‌برداری بهینه از جمله اقداماتی است که به‌صورت مدون در حال اجراست.

مدیر آب منطقه‌ای ورامین، پیشوا و قرچک تصریح کرد: تنها در سال گذشته ۳۵۰ حلقه چاه غیرمجاز در محدوده دشت ورامین مسدود شد که عدد قابل توجهی است. همچنین برای چاه‌های مجاز نیز پروانه‌های بهینه صادر شده و نصب کنتورهای هوشمند رشد خوبی داشته است.

گیتی‌پژوه با اشاره به اینکه بخش کشاورزی بیشترین مصرف آب را دارد، گفت: اگر الگوی کشت و مدیریت اراضی به درستی اجرا نشود، کنترل فرونشست امکان‌پذیر نخواهد بود. همکاری همه‌جانبه دستگاه‌ها به‌ویژه جهاد کشاورزی برای توسعه گلخانه‌ها، اجرای آبیاری قطره‌ای و جلوگیری از تغییر کاربری اراضی ضروری است.

وی با بیان اینکه یکی از طرح‌های مؤثر برای کاهش برداشت از سفره‌های زیرزمینی، ورود پساب تصفیه‌خانه جنوب تهران به چرخه مصرف است، توضیح داد: خط دوم این تصفیه‌خانه هم‌اکنون بیش از ۹۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارد و با بهره‌برداری آن حجم قابل توجهی آب تصفیه‌شده وارد دشت ورامین خواهد شد که می‌تواند به‌عنوان منبع پایدار جایگزین برداشت از چاه‌ها مورد استفاده قرار گیرد.

مدیر آب منطقه‌ای ورامین، پیشوا و قرچک در پایان تأکید کرد: تمام برنامه‌ها با هدف کاهش فشار بر منابع زیرزمینی و کنترل نرخ فرونشست دنبال می‌شود و امیدواریم با تکمیل طرح‌های در دست اجرا، شرایط به سمت بهبود حرکت کند.

فرونشست زمین یک تهدید جدی و تدریجی است که می‌تواند زندگی شهری، کشاورزی و زیرساخت‌های دشت ورامین را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. بدون اقدامات پایدار و مدیریت تلفیقی منابع آب و خاک، ادامه روند برداشت بی‌رویه و کاهش پوشش گیاهی، پیامدهای جبران‌ناپذیری برای منطقه به همراه خواهد داشت.