ارز تک‌نرخی با معیشت چه می‌کند؟
سال‌هاست نظام ارزی کشور موردبحث بسیاری از کارشناسان و سیاست‌گذاران اقتصادی کشور است و برخیها تغییر و اصلاح نظام چندنرخی ارز را راه ناگزیر اقتصاد ایران می‌دانند و تاکید می‌کنند ساختار ارزی موجود رانتهایی را به جیب عده‌ای سرازیر کرده و از هدف اصلی‌اش که حمایت از قدرت خرید عموم مردم و حمایت از آنها در تامین کالاهای اساسی بوده، دور شده است، اما در مقابل برخیها بر این باورند که گرچه نظام چندنرخی ارز ساختاری پذیرفته نیست، اما از آنجایی که اقتصاد ایران درگیر چالش‌‌هایی چون تحریم و عدم امکان استفاده از زیرساخت‌های جهانی مبادلات مالی است، اجرای سیاست‌های حمایتی و تخصیص ارز ارزان‌تر برای تامین معیشت و در دسترس بودن کالاهای اساسی راهی ناگزیر است و نمی‌توان بی‌توجه به آنچه حذف ارزهای ترجیحی بر سفره خانوار می‌آورد، این اقدام را عملی کرد. در هر حال عموم کارشناسان بر این باورند در یک اقتصاد دارای وضعیتی نرمال ارز دارای چند نرخ نیست و ایران نیز باید در شمار این کشورها قرار گیرد؛ به‌شرط آنکه ابتدا شرایط اقتصادی‌‌مان نرمال شود. صمت در گزارش پیش رو در گفت‌وگو با کارشناسان پیامدهای تک‌نرخی کردن ارز را بررسی کرده است.
ارز تک‌نرخی؛ به شرط اقتصاد آزاد
یک اقتصاددان درباره تک‌نرخی شدن ارز و پیامدهای احتمالی آن گفت: اکنون زمان مناسبی برای تک‌نرخی‌شدن ارز نیست، زیرا زمانی نظام تک‌نرخی ارز مطلوب است که اقتصاد در وضعیتی نرمال قرار داشته باشد؛ یعنی تحت تحریم نباشد، درگیر تنش‌های بین‌المللی نباشد و نقل‌وانتقال مالی بین‌المللی‌اش در بستری مرسوم انجام شود. در چنین فضایی می‌توان ارز را تک‌نرخی کرد و تعیین قیمت آن را به بازار آزاد و نظام عرضه و تقاضا سپرد.
سهراب دل‌انگیزان، اقتصاددان در گفت‌وگو با صمت با اشاره به وضعیت کلی اقتصاد کشور ما اظهار کرد: در حال حاضر اقتصاد ما تحت تحریم قرار دارد و نقل‌و‌انتقال‌های مالی بین‌المللی‌مان از مسیرهایی جز بانک انجام می‌شود که همین امر هزینه این نقل‌وانتقالات را افزایش می‌دهد. در چنین فضایی اگر ارز را به بازار آزاد بسپاریم طبیعی است که دسترسی به آن برای تامین حتی مایحتاج و کالاهای ضروری به‌شدت سخت خواهد شد.
وی در ادامه بیان کرد: برخی از کارشناسان با مبنا قراردادن تئوری‌های مرسوم اقتصادی تاکید می‌کنند باید ارز تک‌نرخی شود، اما باید توجه داشته باشیم تئوری برای اقتصادهای آزاد طراحی شده و در همان نوع اقتصاد کارآیی دارد، این در حالی است که اقتصاد ما ویژگی‌های یک اقتصاد آزاد را ندارد و گرفتار معضلاتی که اشاره شده نیز هست. به بیان دیگر زمانی باید ارز را آزاد و تک‌نرخی کنیم که اقتصاد ما آزاد باشد.
دل‌انگیزان با تاکید بر اینکه به‌هیچ عنوان موافق کنترل نرخ ارز نیست، توضیح داد: گرچه نظام تک‌نرخی ارز مطلوب‌ترین حالت است، اما برای پیاده‌سازی آن در یک اقتصاد باید همه ابعاد را در نظر گرفت و نمی‌توان تنها با تکیه بر علمی بودن آن، در هر اقتصادی آن را اجرا کرد.
اسکناس را به حواله برسانیم یا بالعکس؟
این اقتصاددان در ادامه در شفاف‌سازی خواسته برخیها که تاکید بر تک‌نرخی کردن ارز دارند توضیح داد: در حوزه ارز دو بازار وجود دارد؛ یکی بازار حواله و دیگری بازار نقد و اسکناس. بازار اسکناس که رقم آن به سالانه به ۱۰ میلیارد دلار هم نمی‌رسد چارچوبی متفاوت دارد و متقاضیان و معامله‌گران از گروهی خاص هستند، اما در بازار حواله که اقتصاد بر محور آن می‌چرخد سالانه حدود ۸۰ تا۹۰ میلیارد دلار جابه‌جا می‌شود. آیا ما می‌توانیم نرخ این بازار را به نرخ بازار نقد یا اسکناس برسانیم؟ پرواضح است منظور افراد از تک‌نرخی کردن ارز رساندن نرخ بازار نقد و اسکناس (بالاتر) به نرخ حواله (پایین‌تر) نیست و در واقع آنها خواهان رساندن نرخ حواله به نرخ اسکناس هستند که اگر این اتفاق بیفتد دسترسی به ارز برای تامین کالاها بسیار مشکل خواهد شد و از این ناحیه فشار بیشتری به فرودستان وارد خواهد آمد.
دل‌انگیزان در پایان تاکید کرد: من بر این باورم هر گونه دخالت‌های رانت‌ساز در حوزه ارز سم مهلک برای کشور است، اما اینکه در اقتصادی چون اقتصاد ایران که با محدودیت‌های بی‌شمار داخلی و خارجی احاطه شده، ارز را آزاد کنید، پیامدی جز به هم ریختگی بیشتر فضای نوسانات اقتصادی نخواهد داشت.
بهبود معیشت با ارز تک‌نرخی
یک اقتصاددان درباره پیامدهای تک‌نرخی کردن ارز گفت: تک‌نرخی کردن ارز نه‌تنها آسیبی به معیشت و سفره خانوار وارد نمی‌کند، بلکه از آنجایی که با آزاد شدن بازارها هزینه مبادله کاهش می‌یابد، می‌تواند به بهبود وضعیت معیشتی منجر شود.
قدرت‌الله امام‌وردی، اقتصاددان در گفت‌وگو با صمت با اظهار ناامیدی از تک‌نرخی شدن ارز پیرو روند ارزی موجود، در تشریح الزامات تک‌نرخی شدن ارز اظهار کرد: از الزامات تک‌نرخی شدن ارز واگذاری قیمت‌گذاری آن به بازار آزاد و نظام عرضه و تقاضاست، این در حالی است که اکنون بانک مرکزی با راه‌اندازی سامانه‌هایی چون سامانه ارز توافقی همچنان در پی کنترل و مدیریت نرخ ارز است.
این اقتصاددان در ادامه افزود: نمی‌توان نتیجه الزام به معامله ارز در فضایی که تحت کنترل نهادی چون بانک مرکزی است را شکل‌گیری نظام تک‌نرخی ارز دانست.
امام‌وردی با تاکید بر اینکه مطلوب این است که نرخ ارز ازسوی بازار تعیین شود، با موردتوجه قرار دادن مولفه‌ای بسیار مهم در این باره اظهار کرد: در اجرای سیاست تک‌نرخی کردن ارز باید وضعیت کلی اقتصاد را هم در نظر گرفت. من بر این باورم سیاست تک‌نرخی شدن ارز باید پیش از اینها اجرا می‌شد، اما اکنون باتوجه به تهدیدها و تحریم‌های موجود و تغییر قدرت در امریکا بعید می‌دانم هزینه اجرای این سیاست کم باشد.
این اقتصاددان در پاسخ به پرسش صمت مبنی بر اینکه به فرض فراهم بودن بستر برای اجرای این سیاست می‌توان از پیامدهای تورمی این اقدام چشم‌پوشی و آن را عملی کرد؟ پاسخ داد: واقعیت این است مشکلاتی که اکنون در اقتصاد کشور وجود دارد ناشی از رانتهایی است که نظام ارز چندنرخی در اختیار برخیها قرار می‌دهد و اینکه با تک‌نرخی شدن ارز فرودستان و طبقه متوسط در تامین معیشت دچار مشکل می‌شوند در واقع بهانه مخالفان این سیاست برای برقرار بودن امکان سودجویی است.
امام‌وردی در ادامه تاکید کرد: من معتقدم با حرکت به سمت اقتصاد آزاد هزینه مبادله در بازار خود‌به‌خود کاهش پیدا می‌کند و وضعیت از شرایط کنونی بهتر خواهد شد. البته طبیعی است در ابتدای اجرای این سیاست به‌واسطه تبلیغات منفی، انتظارات تورمی بروز و ظهور یابد و شاهد رشد نرخ‌هایی باشیم، اما با گذشت زمان اثرات این شوک تخلیه خواهد شد و شاهد بهبود وضعیت خواهیم بود.
این اقتصاددان تصریح کرد: در حال حاضر هم اکثر مردم جامعه کالاهای اساسی را با نرخ ارز آزاد تهیه می‌کنند و به‌عبارتی یارانه‌های ارزی به هدف برخورد نمی‌کند که با حذف این یارانه آسیبی به سفره مردم وارد شود. اتفاقا با برچیده شدن نظام چندنرخی ارز و آزاد شدن اقتصاد از آنجایی که هزینه مبادلات کاهش پیدا می‌کند، تامین معیشت آسان‌تر خواهد شد.
کاهش فشار تورمی ارز تک‌نرخی با تخصیص یارانه
نایب رئیس دوم کمیسیون سرمایه‌گذاری و تامین مالی اتاق ایران درباره پیامدهای تک‌نرخی شدن ارز گفت: تک‌نرخی شدن ارز ممکن است معایبی از جمله گران شدن برخی کالاها و افزایش تورم داشته باشد که باید برای آن تدابیری مانند ارائه یارانه مناسب برای افراد نیازمند اندیشیده شود.
مهدی علی‌پور، نایب رئیس دوم کمیسیون سرمایه‌گذاری و تامین مالی اتاق ایران در تشریح وضعیت ارزی کشور اظهار کرد: واقعیت این است که وقتی قیمت‌های ارز با یکدیگر تفاوت داشته باشد، خواسته یا ناخواسته بستری برای فساد فراهم می‌شود که دیگر نمی‌توان بازار را کنترل کرد. در روند قبلی که در بازار نیمایی وجود داشت، تجار و واردکنندگان برای واردات یک محصول از کشوری، به مجموعه بانکی درخواست می‌دادند و به عنوان مثال دلاری که در بازار آزاد ۶۰ هزار تومان قیمت داشت را از سامانه به قیمت ۴۷ هزار تومان می‌خریدند.
نایب رئیس دوم کمیسیون سرمایه‌گذاری و تامین مالی اتاق ایران در تشریح معایب چندنرخی بودن ارز گفت: یکی از اتفاقاتی که در نظام ارزی چندنرخی رخ می‌دهد این است که فرد ارز موردنیاز خود را با یک میزان تفاوت خریداری می‌کند. سپس به‌عنوان مثال به اندازه ۶۰۰ هزار دلار کالا خریداری می‌کند، اما از فروشنده فاکتور یک میلیارد دلاری می‌گیرد؛ در ادامه ۴۰۰ هزار دلار دیگر را در بازار آزاد می‌فروشد که باعث اتفاق‌های ناگواری می‌شود. ضمن اینکه تعداد محدودی کالا وجود دارد که با ارز ارزان‌قیمت وارد شده باشد و با همان قیمت به دست مصرف‌کننده برسد.
وی افزود: یکی دیگر از معایب چندنرخی بودن ارز این است که به‌مرور زمان تمایل صادرکننده برای صادرات کاهش می‌یابد. به این صورت که به‌عنوان مثال صادرکننده، هزینه حمل‌ونقل و مواد اولیه را براساس قیمت دلار آزاد محاسبه می‌کند و کالایی را با قیمت دلار ۷۰ هزارتومانی وارد می‌کند. اما شاید مجبور باشد که آن را در سامانه با قیمت ۵۳ هزار تومان بفروشد. در نتیجه این اتفاقات، تمایل شخص بری صادرات کاهش پیدا می‌کند. این در صورتی است که صادرات و ارزآوری برای هر کشوری حائز اهمیت است و اگر ضعیف شود، دچار مشکل خواهیم شد.
علی‌پور در پایان با اشاره به اینکه حرکت به سمت تک‌نرخی شدن ارز، اتفاق مثبتی است گفت: در صورت حذف ارز چندنرخی، تمام صادرکنندگان ارز خود را می‌فروشند؛ در نتیجه عرضه افزایش پیدا می‌کند و قیمت کالاها ارزان می‌شود. از طرفی واردکننده واقعی نیز بدون اینکه ماه‌ها در صف انتظار برای تخصیص ارز باشد، بدون هیچ دردسری ارز خود را از بازار خریداری می‌کند.
سخن پایانی
دیدگاه‌های گوناگونی درباره تک‌نرخی شدن ارز در اقتصاد ایران وجود دارد؛ برخیها تک‌نرخی شدن ارز را مقدمه‌ای بر شکل‌گیری بازار آزاد و پیرو آن بهبود وضعیت کلی اقتصاد می‌دانند و برخیها با ملاک قرار دادن معیشت و سفره خانوار معتقدند این سیاست پیامدهای تورمی خواهد داشت و نباید اجرایی شود که البته طرفداران آزادسازی نرخ ارز این دلیل را دستاویزی برای برقراری منبع رانت و سودجویی بهره‌برداران نظام ارزی چندنرخی می‌دانند. در هر حال آنچه که عیان است بیماری و نزاری نظام ارزی کشور است که هر روز بخشی از درخت اقتصاد خانوار را می‌خشکاند و اصلاح آن راهی ناگزیر است.
