تحقیقات نشان می‌دهد که بیشتر طرح‌ها برای کاهش مصرف انرژی، اغلب بر بهبود بهره‌وری تجهیزات و آزادسازی قیمت‌ها متمرکز بوده‌اند و ابعاد فرهنگی و اجتماعی مصرف کمتر مدنظر قرار گرفته است. هر چند مسئولان اجرایی چند هفته پیش پویشی با عنوان «دو درجه کمتر» را کلید زدند، اما در این پیوند، شناخت رفتارهای مصرفی افراد و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن ضروری است. یکی از تحقیقاتی که در این حوزه منتشر شده، مقاله‌ای است با عنوان «بررسی تغییرات فرهنگی و اجتماعی مصرف انرژی و راهکارهای بهینه‌سازی آن بر پایه سرمایه اجتماعی در آینده جمهوری اسلامی ایران» که در ادامه گزیده‌ای از آن را می‌خوانیم.

شدت مصرف انرژی در ایران

ایران با وجود برخورداری از منابع غنی انرژی از جمله نفت و گاز و بهره‌مندی از بزرگ‌ترین ذخایر هیدروکربوری جهان، به یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان انرژی تبدیل شده است. طبق آمار اعلانی مربوط به سال ۱۳۹۷، ایران نهمین مصرف‌کننده انرژی در دنیا بوده و مصرف انرژی به‌ویژه در بخش‌های خانگی، حمل‌ونقل و صنعت رشد چشمگیری داشته است. شدت مصرف انرژی در ایران ۸.۸ برابر ژاپن، ۴.۷ برابر ترکیه، ۳ برابر امارات، ۲ برابر اندونزی و ۱.۸ برابر عربستان بوده که نشان‌دهنده اسراف گسترده در مصرف انرژی است.

در سال‌های اخیر، مصرف انرژی در ایران به‌سرعت رشد کرده، به‌طوری‌که این رشد حتی از مصرف انرژی در چین نیز پیشی گرفته است. این روند افزایشی اگر ادامه یابد، ایران ممکن است از یک کشور صادرکننده منابع انرژی به یک واردکننده بزرگ تبدیل شود. علاوه بر این، مصرف انرژی در ایران، به‌ویژه مصرف سوخت‌های فسیلی، چهار برابر میانگین جهانی است. همچنین، بخش خانگی بیشترین میزان مصرف انرژی را به خود اختصاص داده است. بر اساس ترازنامه انرژی، مصرف انرژی در ایران به‌طور متوسط روزانه معادل ۳.۵۲ میلیون بشکه نفت خام است که معادل تقریباً ۱.۸ درصد از مصرف جهانی انرژی است.

این وضعیت بحران‌زا ناشی از ضعف در مدیریت مصرف انرژی و عدم‌توجه به بهینه‌سازی آن است. همچنین یارانه‌های پنهان انرژی در ایران به حدی است که میزان یارانه‌های انرژی سه برابر بودجه عمومی کشور است. این یارانه‌ها و مصرف بی‌رویه انرژی باعث شده‌اند که ایران در سال ۲۰۱۸ رتبه نخست یارانه انرژی را در دنیا به خود اختصاص دهد.

عوامل موثر بر تغییرات مصرف انرژی

مصرف انرژی تحت تاثیر عوامل مختلفی مانند تغییرات فناوری، تحولات جمعیتی و نیازهای ذهنی و روانی قرار دارد. یکی از اصلی‌ترین عوامل تغییرات مصرف انرژی در جوامع، تحولاتی است که در سطح فناوری به‌ویژه در حوزه‌های الکترونیک و رسانه‌ها ایجاد شده است. این تغییرات نه‌تنها کیفیت زندگی را ارتقا داده، بلکه نوع مصرف انرژی را نیز تحت تأثیر قرار داده است.

نقش آگاهی انرژی و سرمایه اجتماعی

در ایران، آگاهی از انرژی و تاثیر آن بر مصرف سوخت‌های فسیلی مرتبط با مفهوم سرمایه اجتماعی است. بر اساس نظریاتی که فوکویاما و پاتنام مطرح ساخته‌اند، سرمایه اجتماعی تحت تاثیر آموزش، رسانه‌ها و سبک زندگی قرار دارد. آگاهی انرژی به مجموعه‌ای از دانسته‌ها در خصوص تولید، توزیع و مصرف انرژی گفته می‌شود که می‌تواند رفتارهای مصرفی افراد را تحت تأثیر قرار دهد.

آموزش و فرهنگ‌سازی در جامعه از جمله خانواده‌ها و مدارس می‌تواند به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای الگوهای مصرف بهینه انرژی را ترویج دهد. علاوه بر این، تبلیغات رسانه‌ای نیز می‌تواند تاثیر زیادی بر رفتارهای مصرفی افراد داشته باشد، به‌ویژه زمانی که افراد از کسانی که سرمایه اجتماعی بالایی دارند، الگوبرداری کنند.

تاثیر دگرگونی‌های جمعیتی بر مصرف انرژی

تغییرات جمعیتی مانند افزایش یا کاهش جمعیت و تغییرات سنی می‌تواند بر میزان مصرف انرژی تأثیرگذار باشد. به‌طور خاص، خانواده‌هایی با سنین مختلف یا خانواده‌هایی که سالمند یا کودک دارند، معمولا مصرف انرژی بیشتری دارند. در نتیجه، تحولات جمعیتی می‌تواند به‌طور مستقیم بر الگوهای مصرف انرژی تأثیر بگذارد. در خصوص تفاوت‌های مصرف انرژی بر اساس جنسیت، تحقیقات نشان می‌دهند که زنان تمایل بیشتری به مصرف بهینه انرژی دارند. این تمایلات تحت‌تاثیر عوامل گوناگون از جمله سطح درآمد، آموزش و وضعیت اجتماعی قرار دارد. شهرنشینی با کاهش پیوندهای درون‌گروهی و اعتماد افقی نسبت به روستاها همراه است. این وضع مصرف انرژی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، زیرا هنجارهای غیررسمی در روستاها رفتار مصرفی افراد را کنترل می‌کنند، اما در شهرها این هنجارها تاثیر کمتری دارند. رشد شهرنشینی باعث تغییر الگوی مصرف، افزایش تقاضای کالا و خدمات و استفاده بیشتر از خودروها می‌شود که مصرف انرژی را افزایش می‌دهد.

ارتباط درآمد و مصرف انرژی

افزایش درآمد خانوارها منجر به افزایش مصرف انرژی می‌شود. دهک‌های بالاتر درآمدی به‌دلیل نبود موانع مالی، انرژی بیشتری مصرف می‌کنند، در حالی که دهک‌های پایین‌تر با وجود توجه به صرفه‌جویی، امکانات کافی برای مصرف بهینه ندارند.

سرمایه اجتماعی و سیاست‌های انرژی

کاهش سرمایه اجتماعی دولت و بی‌اعتمادی مردم به نهادهای حاکمیتی، باعث عدم همراهی با سیاست‌های کاهش مصرف انرژی شده است. از یک سو، دولت به عنوان یکی از پرمصرف‌ترین بخش‌های انرژی عمل می‌کند و از سوی دیگر، جامعه روند افزایش مصرف انرژی را دنبال می‌کند.

ضرورت حکمرانی مشارکتی در حوزه انرژی

با توجه به عوامل یاد شده در تغییرات مصرف انرژی باید گفت برای تحقق بهینه‌سازی مصرف انرژی در ایران، باید به حکمرانی مشارکتی در حوزه انرژی توجه ویژه‌ای شود. این تغییر رویکرد به نفع آینده مصرف انرژی کشور خواهد بود و می‌تواند به رشد و توسعه سیستم انرژی در ابعاد مختلف کمک کند.

سیستم انرژی ایران نیازمند تغییر پارادایم به سمت حکمرانی مشارکتی است. در این مدل، نهادها و گروه‌های مختلف جامعه باید در فرآیندهای انرژی مشارکت داشته باشند تا بتوان به بهینه‌سازی مصرف انرژی دست یافت. مطابق با تغییرات در سیاست‌گذاری عمومی، حرکت به سمت حکمرانی مشارکتی در حال شکل‌گیری است. این مدل حکمرانی به مشارکت بیشتر نهادها و افراد از بخش‌های مختلف اجتماعی، دولتی و خصوصی تاکید دارد و می‌تواند به بهبود فرآیندهای تصمیم‌گیری کمک کند.

تجارب موفق کشورهایی نظیر انگلستان نشان داده‌اند که شبکه‌های مشارکتی می‌توانند در بهبود سیستم انرژی و مصرف بهینه انرژی در سطح ملی موثر باشند. این تجارب نشان‌دهنده اهمیت بهره‌گیری از ظرفیت‌های مختلف جامعه در مدیریت انرژی است.

پیشنهاد سه‌گانه

در این پژوهش سه راهکار اصلی برای بهینه‌سازی مصرف انرژی پیشنهاد شده است:

- آموزش و تعمیق الگوی بهینه مصرف انرژی: یکی از راه‌های موثر در کاهش مصرف انرژی، آموزش به مردم و ترویج الگوهای بهینه مصرف انرژی است. مردم باید از اهمیت مصرف بهینه انرژی آگاه شوند و شیوه‌های صحیح مصرف آن را بیاموزند. این امر می‌تواند از طریق رسانه‌ها، برنامه‌های آموزشی و تبلیغات مختلف انجام شود.

- درگیرسازی نهادهای غیردولتی و مذهبی در حوزه مصرف انرژی: استفاده از ظرفیت نهادهای غیردولتی و مذهبی برای کاهش مصرف انرژی است. این نهادها می‌توانند با برگزاری برنامه‌ها و کمپین‌های آگاهی‌بخشی، مردم را به اهمیت مصرف بهینه انرژی ترغیب کنند.

- انتقال به حکمرانی مشارکتی در حوزه سیستم انرژی کشور: به منظور بهبود مدیریت مصرف انرژی و ایجاد تغییرات مؤثر، لازم است که حکمرانی در حوزه انرژی از حالت متمرکز به حالت مشارکتی تغییر کند. در این مدل، تصمیم‌گیری‌ها به صورت مشترک با مشارکت مردم و نهادهای مختلف انجام می‌شود و این رویکرد می‌تواند به ایجاد راهکارهای موثرتر در مدیریت منابع انرژی منجر شود.

سخن پایانی

بنابراین کاهش مصرف انرژی در ایران تنها از طریق اقدامات فنی و اقتصادی قابل‌دستیابی نیست، بلکه نیازمند یک تغییر فرهنگی و اجتماعی است. توجه به سرمایه اجتماعی و بهره‌گیری از آن در سیاست‌گذاری‌ها می‌تواند به‌طور موثری در کاهش مصرف انرژی و بهینه‌سازی آن در کشور کمک کند.