با این حال، مشکلات متعددی بر سر راه تولیدکنندگان و صادرکنندگان وجود دارد. در کنار موانع بی‌شماری که مسیر تولید را سخت و صعب‌العبور کرده، عدم‌توانایی در ایجاد بازارهای صادراتی و کمبود حمایت از تولیدات صادرات‌محور، از جمله چالش‌هایی است که به‌طور خاص مانع از رشد صادرات کشور شده است. کیفیت نامناسب تولیدات داخلی، ناشی از کمبود ماشین‌آلات و نیروی انسانی آموزش‌دیده، مانع دیگری است که بر توان صادراتی کشور تاثیر گذاشته است. تولیدکنندگان باید با انگیزه بیشتری به سمت بهبود کیفیت محصولات خود حرکت کنند تا بتوانند در بازارهای صادراتی رقابت کنند. در این میان دولت باید اقداماتی جدی برای حمایت از تولیدکنندگان انجام دهد. به اعتقاد کارشناسان، تقویت توان صادراتی و افزایش کیفیت محصولات داخلی، نیازمند همکاری بخش دولتی و خصوصی و همت ملی است. این همکاری می‌تواند به تولیدکنندگان کمک کند با استفاده از تجربیات جهانی، محصولات باکیفیت‌تری به بازار عرضه کنند و توان صادراتی خود را افزایش دهند. صمت به بهانه روز صادرات درباره موانع تولید صادرات‌محور گفت‌وگویی با فعالان صنعتی داشته که در ادامه می‌خوانید.

تولیدکننده انگیزه تولید صادرات‌محور ندارد

سیدمجتبی رضوی، نایب رئیس خانه صنعت، معدن و تجارت ایران درباره الزامات تولید صادرات‌محور به صمت اظهار کرد: مهم‌ترین و اولین مشکلی که در مسیر صادرات وجود دارد به روابط بین‌الملل و نقل و انتقالات مالی برمی‌گردد. در این شرایط، انگیزه برای صادرات کم‌رنگ می‌شود و به‌طبع میزان آن هم کاهش خواهد داشت. محدودیت ارتباط با کشورهای دیگر و به‌ویژه کشورهای تاثیرگذار در اقتصاد جهان، بازاریابی را سخت و محدود کرده و از توان صادراتی کشور می‌کاهد. از سوی دیگر، بنیان اقتصادی دولت‌های ما متمرکز بر صادرات نیست و در ادامه حمایت قابل‌توجه و تاثیرگذاری هم از صادرکننده و تولیدکننده نخواهد شد. در گذشته تعدادی از کشورهای تازه استقلال یافته شوروی سابق می‌توانستند بازار مناسبی برای صادرات محصولات ما باشند. هرچند در ابتدای استقلال این کشورها و فروپاشی شوروی، وارد این بازارها شدیم و اهداف صادراتی برای این تعاملات داشتیم، اما متاسفانه بعد از مدتی به‌واسطه افت کیفیت محصولات، بسیاری از این بازارها را از دست دادیم و به سرعت کشورهایی مانند کره در این بازارها جایگزین ما شدند.

رضوی ادامه داد: در گام اول، تولید صادرات‌محور، با ایجاد انگیزه در تولیدکننده محقق خواهد شد. تولیدکنندگان باید با انگیزه و تلاش بیشتری به سمت بهبود کیفیت محصولات خود حرکت کنند تا بتوانند در بازارهای صادراتی رقابت مناسبی داشته باشند. در این راستا نخست باید یک بازار و کریدور صادراتی مشخص داشته باشیم تا تولیدکننده زمینه را فراهم دیده بتواند برنامه‌ریزی دقیق و مناسبی داشته باشد و تمام توان و تلاش خود را برای تولید صادرات‌محور به‌کار گیرد.

نایب رئیس خانه صنعت، معدن و تجارت ایران اظهار کرد: نداشتن تعاملات بین‌المللی در کنار عدم‌حمایت از تولیدکننده و صادرکننده، ردپای صادرات را در اقتصاد ما کمرنگ کرده است. متاسفانه در این بخش، شرایط مناسبی نداریم. اگرچه در حال حاضر کریدورهای تجاری خوبی در اختیار داریم، اما متاثر از سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی‌های نامناسب در حال از دست دادن این ظرفیت‌های صادراتی هستیم. با اینکه وضعیت صادرات ما مناسب نیست و به محاق رفته در مقابل کار خاصی هم برای رهایی این بخش از موانع و مشکلاتی که دارد، هم انجام نمی‌دهیم.

تولید در مسیر سخت

 رضوی در پاسخ به این پرسش که تولیدکننده چقدر در حرکت به سمت عرضه محصولات باکیفیت و صادرات‌محور نقش دارد، گفت: تولید باکیفیت به‌طور کلی چند مولفه مهم دارد که عبارتند از فناوری، تجهیزات و ماشین‌آلات و نیروی انسانی. در بخش فناوری‌های روز و دسترسی به ماشین‌آلات و تجهیزات با توجه به تحریم‌ها و شرایط سیاسی کشور عقب مانده‌ایم. شاید در این بین برخی تولیدکنندگان موفق به بروزرسانی فناوری و ماشین‌آلات شده باشند، اما در حال حاضر این امکان در سطح کلان برای صنعت و تولید ما فراهم نیست. ما در بحث صادرات، برنامه کلان و زیرساخت‌های لازم را در اختیار نداریم. علاوه بر اینکه به فناوری و تجهیزات روز دسترسی نداریم، راه‌ها و بنادر موجود هم کارآیی و کارکرد مناسبی ندارند، در این شرایط به طبع وضعیت صادرات و پیش از آن، تولید صادرات‌محور قابل‌قبول و در راستای رشد و توسعه اقتصاد کشور نخواهد بود.

نایب رئیس خانه صنعت، معدن و تجارت ایران به مسیر سخت واردات ماشین‌آلات و تجهیزات اشاره کرد و گفت: در حالی در بروزرسانی تجهیزات تولید به‌واسطه تحریم‌ها و نبود تعاملات جهانی در شرایط سختی هستیم و معدود تولیدکنندگانی که با دور زدن تحریم‌ها اقدام به ورود ماشین‌آلات و تجهیزات موردنیازشان می‌کنند هم گرفتار دستورالعمل‌ها و بخشنامه‌های دولتی می‌شوند، که این روند ضمن اینکه قابل‌تامل است در شرایط کنونی پذیرفتنی نیست. در شرایطی که سرمایه‌گذاری منفی بوده و استهلاک بر میزان سرمایه چیره شده، شاهد ممنوعیت واردات ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی هستیم. در این شرایط قطعا انگیزه‌ای برای صادرات و تولید رقابت‌پذیر باقی نمی‌ماند.

دولت چگونه حمایت کند؟

رضوی درباره سازکار حمایت دولت از تولید صادرات‌محور با اشاره به اینکه برداشتن قانون رفع تعهد ارزی بیشترین کمک دولت به تولیدکنندگان است، افزود: این موضوع بیشترین مشکل را برای ما ایجاد کرده است. در حالی تولیدکننده باید ارز حاصل از صادرات را بر مبنای نرخی که دولت تعیین کرده، رفع تعهد کند که هزینه تولیدکننده بر مبنای ارز آزاد است. این موضوع می‌تواند نخستین گام و مهم‌ترین اقدام دولت در راستای حمایت از تولید صادرات‌محور باشد. در گام دوم دولت می‌تواند از توان و ظرفیت تمام بخش‌های اقتصاد و نهادها و سازمان‌های کشور وبه‌طور کلی، شاکله کشور برای افزایش توان صادراتی کشور بهره بگیرد. بسیج تمام بخش‌های مفید در مسیر توسعه صادرات می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در رشد اقتصاد ما داشته باشد. پیشقراول این حرکت وزارت صمت است و در ادامه وزارتخانه‌های اقتصادی و نهادهای دیگر باید در راستای تحقق این هدف به صف شوند و هریک نقشی در مسیر حرکت به سمت تولید صادرات‌محور و صادرات گسترده داشته باشند. در گام بعدی، شناسایی کالاهای صادراتی مطرح است. در حال حاضر در شناسایی کالاهای صادراتی دچار مشکلاتی هستیم. نایب رئیس خانه صنعت، معدن و تجارت ایران ادامه داد: موضوع مهم دیگر به بنگاه‌های تولیدی بر می‌گردد. واحدهای تولیدی ما باید اقدام به افزایش توان نیروی انسانی و توان مالی کنند. داشتن نیروی انسانی ماهر و سرمایه در گردش کافی یکی از مهم‌ترین گام‌ها برای تحقق تولید باکیفیت و صادرات‌محور است.

نقش پررنگ رایزن‌های اقتصادی

رضوی در پایان خاطرنشان کرد: صادرات در حجم و ارزش بالا بیش از هر چیزی نیازمند همت و عزم ملی است و همکاری بین نهادها و بخش‌های گوناگون اقتصاد را می‌طلبد. در بخش دولتی رایزن‌های اقتصادی توانمند و با دانش اقتصادی کامل وکافی می‌توانند نقش بسیار پررنگی در ایجاد و حفظ بازارهای صادراتی ایفا کنند. دولت در این بخش می‌تواند از نظرات بخش خصوصی برای انتخاب رایزن‌های اقتصادی بهره بگیرد تا افراد توانمند و متخصصی انتخاب شوند و باری از دوش اقتصاد کشور بردارند. ضمن اینکه رایزن‌ها واسطه بین واحدهای صنعتی و صادراتی داخلی و بازارها و واحدهای بین‌المللی هستند و انتخاب آنها از بین بدنه صنعت و تولید می‌تواند اتفاق‌های خوبی را رقم بزند. هرگونه ضعف در انتخاب رایزن‌های اقتصادی، خود یک مانع در مسیر صادرات است و وجود آنها کمکی به اقتصاد کشور نخواهد کرد.

تولید صادرات‌محور در چاه موانع

محمود نجفی‌سهی، فعال حوزه صنعت در گفت‌وگو با صمت به چالش‌های پیش‌روی تولید و صادرات در کشور اشاره کرد و گفت: نخستین مشکل در مسیر تولید صادرات‌محور، عدم‌ثبات سیاسی است که نه‌تنها بر تولید و صادرات، بلکه بر کل اقتصاد کشور تاثیر منفی گذاشته است. این بی‌ثباتی و عدم‌شفافیت در مسیر اقتصاد، اساسی‌ترین چالش برای تولید و تجارت کشور به‌شمار می‌رود و مانع از تعاملات اقتصادی با بسیاری از کشورها می‌شود.

نجفی‌سهی به نبود برنامه‌های کلان و سیاست‌گذاری‌های موثر اشاره کرد و افزود: ما برنامه معینی برای تولید و تجارت کشور نداریم. در این شرایط شاهد صادرات برخی از اقلام هستیم که نه‌تنها سودی برای کشور ندارند، بلکه در بلندمدت آثار منفی نیز خواهند داشت. نابسامانی اقتصادی از ابعاد گوناگون آسیب زیادی به صنعت وارد کرده و باعث شده ارز حاصل از صادرات به کشور بازنگردد. بخش زیادی از این موضوع ناشی از نبود سیاست‌گذاری‌های درست و برنامه‌های منسجم برای بخش‌های مختلف اقتصاد است. از این‌رو نظارت مستمر بر مولفه‌های اقتصادی ضرورت دارد. باید در هر زمان صادرات محصولاتی که به نفع کشور هستند، انجام شود و از صادرات اقلام غیرضروری جلوگیری کنیم. علاوه بر این باید بدانیم برای رشد صادرات و بهبود وضعیت اقتصادی، نیازمند سیاست‌گذاری‌های درست و ایجاد ثبات در بازار هستیم. تنها در این صورت می‌توانیم تولید صادرات‌محور داشته و به رشد پایدار دست یابیم و در یک چرخه و سیکل درست، توان تولید داخل را افزایش دهیم.

تولید در بند مشکلات

نجفی‌سهی ادامه داد: متاسفانه استراتژی صادراتی نداریم، بدتر از آن با عدم‌ثبات در قوانین صادراتی مواجه هستیم که معضل بزرگی در مسیر صادرات است و راه را بر صادرکننده سخت می‌کند. وقتی ثبات نرخ نداریم و تولید با موانع بی‌شماری از نرخ مواد اولیه تا انرژی مواجه است، چگونه می‌توان از او انتظار تولید صادرات‌محور داشت. اقتصاد دارای حلقه‌ها و بخش‌های به ظاهر جدا، اما اساسا بهم تنیده است، وقتی می‌خواهیم صادرات رونق یابد باید نخست موانع را از پیش‌پای تولید برداریم.

فعال حوزه صنعت در ادامه به چالش‌های تولید صادرات‌محور اشاره کرد و گفت: بی‌برنامگی و تغییرات ناگهانی، بلای جان اقتصاد و صنعت ما شده است. وقتی تولیدکنندگان با نوسانات قیمت مواد اولیه مواجه هستند، انگیزه‌ای برای ارتقای کیفیت و تولید صادرات‌محور ندارند. در چنین شرایطی، تلاش آنها تنها معطوف به ادامه چرخه تولید می‌شود و گاهی اوقات به ناچار از تولید دست می‌کشند. بدون وجود تولید، صحبت از صادرات نیز بی‌معناست. در این میان تولیدکننده امتیاز خاصی برای ورود به حوزه صادرات ندارد. در این راستا، انتظار می‌رود دولت اقداماتی را انجام دهد. شاید نخستین گام دولت این باشد که روابط سیاسی خود را تنظیم و باثبات کند. سپس تلاش‌ها بر این متمرکز باشد که موانع موجود در بازارهای مختلف، از توزیع تا فروش نهایی، برطرف شود. برخی معتقدند که باید بازار را رها کنیم تا خودبه‌خود سامان یابد، اما این رویکرد در شرایط کنونی عملی نیست. برای رسیدن به چنین اقتصادی، باید فساد را کاهش داده و قانون حاکم باشند. همچنین، نظارت دقیق بر دارایی‌ها و سازمان‌های ناظر بر بازار ضروری است تا از تغییرات ناگهانی در قوانین جلوگیری شود.

بخشنامه‌های مانع‌زا

کارشناس حوزه صنعت افزود: در حالی که شرایط برای تولید صادرات‌محور فراهم نیست، دولت نیز با سیاست‌گذاری‌های نادرست و تغییرات ناگهانی به تولید و تجارت آسیب زده است. در این فضای طبیعی است که تولیدکنندگان و صادرکنندگان آسیب می‌بینند. بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های متعدد و گاه متضاد مسیر را دشوارتر کرده است. اگرچه متولیان امر همواره سامانه‌هایی برای تسهیل امور راه‌اندازی می‌کنند، اما در عمل وضعیت پیچیده‌تر می‌شود.  نجفی‌سهی در پایان بر ساماندهی توزیع مواد اولیه تاکید کرد و گفت: مدت‌هاست توزیع مواد اولیه تولید بسیار نامناسب است و بورس نیز رویکرد شفافی ندارد. این آشفتگی بر تمامی بخش‌ها تاثیر منفی گذاشته است. ضمن اینکه ما داده‌های آماری کافی نداریم و تولیدکننده و صادرکننده نمی‌توانند به دقت برنامه‌ریزی کنند. داده‌های آماری گذشته نیز نشان‌دهنده وضعیت نامناسب اقتصادی کشور است که به ضرر تولید، تجارت و به‌طور کلی اقتصاد ملی تمام می‌شود.

سخن پایانی

بنابراین گزارش، کارشناسان حوزه صنعت کشور معتقدند در شرایط کنونی، عدم‌ثبات سیاسی و اقتصادی یکی از بزرگ‌ترین موانع پیش‌روی تولید صادرات‌محور است. این بی‌ثباتی نه‌تنها بر تعاملات اقتصادی تاثیر منفی دارد، بلکه باعث ایجاد نوسانات قیمت مواد اولیه می‌شود که بر تولیدکنندگان فشار می‌آورد. از یک سو تولیدکنندگان با چالش‌هایی مانند نوسانات قیمت مواد اولیه و عدم‌دسترسی به فناوری روز مواجه هستند و از سوی دیگر، نبود برنامه‌های کلان و سیاست‌گذاری‌های موثر نیز مزید بر علت شده است. در این وضعیت نابسامان، تلاش تولیدکنندگان تنها معطوف به ادامه چرخه تولید می‌شود و گاهی اوقات مجبور به توقف تولید می‌شوند پس جایی برای تولید صادرات‌محور باقی نمی‌ماند. برای اینکه بتوانیم به رشد صادرات دست یابیم، ضروری است که موانع موجود را از سر راه تولیدکنندگان برداریم. دولت باید روابط سیاسی خود را تثبیت و موانع موجود در بازارهای گوناگون را برطرف کند. همچنین، نظارت دقیق بر بازار و جلوگیری از تغییرات ناگهانی در قوانین ضروری است.