تضمین کشاورزی با پایبندی به استاندارد

اگر بخواهیم استاندارد، این کلمه اطمینان‌بخش را تعریف کنیم، باید بگوییم که نوعی قرارداد سنتی یا قانونی است که به‌عنوان سرمشق جهانی شناخته شده است و از دید فنی نیز، قوانین و مقرارت وضع‌شده برای تعیین کیفیت و مشخصات مطلوب یک کالا یا یک خدمت است که به‌دلیل گستردگی دامنه تحت‌پوشش، دارای 5 سطح کارخانه‌ای، شرکتی (جامعه‌ای)، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی هستند. پایبندی به استاندارد و رعایت آن در کشاورزی و محصولات‌غذایی در نهایت کیفیت، ایمنی غذایی و ماندگاری محصولات را تضمین می‌کند. بر همین اساس به بهانه 14 اکتبر برابر با ۲۲ مهر به‌بهانه «روز جهانی استاندارد» در روزنامه صمت به بررسی مسئله استاندارد در صنعت کشاورزی و تولیدات غذایی پرداخته‌ایم که در ادامه مشروح این گزارش را می‌خوانیم. به‌طورکلی استانداردهای کشاورزی توسط سازمان بین‌المللی استانداردسازی (ISO) تدوین و به‌صورت دستورالعمل برای کشاورزان تبدیل شده است. بهبود کیفیت، سلامت و بهداشت محصولات کشاورزی یکی از اهداف اصلی استاندارد ایزو در کشاورزی است که به بهبود کیفیت و ایمنی غذا کمک می‌کند تا به‌نوعی موجب اطمینان‌بخشی به مصرف‌کنندگان در تولیدات کشاورزی شود. افزایش بهره‌وری در تولید، تضمین بهداشت عمومی، بهینه‌سازی فرآیندهای تولید و مدیریت بهتر منابع، افزایش کیفیت مواد غذایی و کاهش آلودگی در فرآیند کشت و تولید مواد غذایی (ایمنی مواد غذایی)، بهبود فرآیند تولید و... از مزایای توجه به رعایت استاندارد در کشاورزی است. استانداردهای ایزو نقش بسیار مهمی در این صنایع ایفا می‌کنند و اهمیت آنها برای تضمین کیفیت محصولات، ایمنی مصرف‌کنندگان، تطابق با استانداردهای جهانی و توسعه صادرات به بازارهای بین‌المللی بسیار بزرگ است.

در بخش کشاورزی ایران چه میزان از تجهیزات استاندارد استفاده می‌شود؟

گرچه در کشاورزی ایران، استفاده از تجهیزات استاندارد به‌طورکلی در حال افزایش است، اما هنوز در بسیاری از مناطق و بخش‌ها به سطح مطلوبی نرسیده و باوجود پیشرفت‌هایی که در زمینه استفاده از تجهیزات استاندارد حاصل شده است، هنوز چالش‌های زیادی وجود دارد که به توجه و برنامه‌ریزی نیاز دارند.

ماشین‌آلات استفاده‌شده در فرآیند تولیدات محصولات غذایی، چه میزان برخوردار از استاندارد ملی و بین‌المللی هستند؟

در حال ‌حاضر، استاندارد ملی اجباری برای تمام ماشین‌آلات استفاده‌شده در فرآیند تولید محصولات غذایی وجود ندارد. بیشتر تمرکز بر طراحی بهداشتی و ساخت ماشین‌آلاتی است که سطوح مرتبط با ماده غذایی از استینلس استیل ساخته شده است. این نوع طراحی باید به‌گونه‌ای باشد که از تماس مواد غذایی با مواد شیمیایی استفاده‌شده در ماشین‌آلات، مانند روغن‌های روانکاری، جلوگیری شود و در موارد لازم از روغن‌های خوراکی استفاده شود. در ایران در این زمینه کمبود خاصی وجود ندارد و ماشین‌آلاتی که در صنایع‌غذایی مورداستفاده قرار می‌گیرند تا حد زیادی مطابق با استانداردهای بهداشتی و طراحی مناسب هستند.

استانداردهای سم و کود در کشاورزی چگونه است و چه میزان به آن توجه می‌شود؟

به‌طورکلی استانداردهای سموم و کودها در کشاورزی ایران توسط نهادهای مسئول تدوین شده‌اند، اما میزان توجه و رعایت این استانداردها در سطح عملی نیاز به بهبود دارد. افزایش آگاهی کشاورزان، نظارت دقیق‌تر دولتی و فشارهای بازارهای بین‌المللی می‌تواند به بهبود وضعیت کمک کرده و در نهایت منجر به تولید محصولات با کیفیت‌تر و ایمن‌تر شود.

وی تاکید کرد: هدف استانداردسازی در مصرف و بکارگیری سموم و کود در کشاورزی به دلایل مختلف مانند حفظ سلامت انسان و محیط‌زیست، افزایش بهره‌وری و کیفیت محصولات کشاورزی مهم است. باوجود اینکه سازمان حفظ نباتات و سازمان ملی استاندارد، مسئول تدوین و نظارت بر اجرای استانداردهای مرتبط با سموم و کودها هستند، اما به‌نظرم سطح آگاهی کشاورزان از استانداردها و تاثیرات زیانبار استفاده نادرست از سموم و کودها هنوز در برخی مناطق اندک است. در بسیاری از مناطق، استفاده از سموم و کودها براساس تجربه شخصی و بدون مشاوره با متخصصان انجام می‌شود و در برخی موارد، نظارت‌ها به‌صورت‌کامل و مستمر انجام نمی‌شود.

این در حالی است که بازارهای صادراتی، به‌ویژه کشورهای اروپایی و برخی کشورهای آسیایی، استانداردهای بسیار سختگیرانه‌ای درباره میزان باقیمانده سموم و کودها در محصولات دارند. این موضوع باعث شده است که صادرکنندگان ایرانی مجبور به رعایت این استانداردها شوند تا بتوانند محصولات خود را به این بازارها صادر کنند و صدالبته این فشار خارجی باعث افزایش آگاهی و توجه به استانداردهای سموم و کودها در بخش صادرات شده است.

باتوجه به رعایت استاندارد در تولید محصولات کشاورزی، برخی شواهد نشان می‌دهد که برخی محصولات تولیدی ما به‌دلیل عدم‌رعایت استاندارد از کشورهای مقصد بازگشت خورده و پذیرش نمی‌شوند. دلیل این موضوع چیست؟

عدم‌انطباق با استانداردهای بین‌المللی به‌ویژه در زمینه‌های مرتبط با سطح مجاز باقیمانده سموم دفع آفات، آلودگی‌های شیمیایی یا میکروبی و استفاده از کودهای غیرمجاز، برچسب‌گذاری و بسته‌بندی نامناسب (عدم‌رعایت قوانین و مقررات مقصد مرتبط با لیبل‌گذاری، برچسب‌گذاری محصولات، عدم‌ذکر صحیح مواد تشکیل‌دهنده، اطلاعات تغذیه‌ای و تاریخ انقضا)، کیفیت پایین محصولات (به‌دلیل مشکلات در فرآیند تولید، برداشت نادرست و نگهداری نامناسب)، عدم‌رعایت مقررات قرنطینه‌ای و بهداشتی و عدم‌صدور گواهی‌های معتبر می‎تواند از دلایل اصلی مرجوع شدن محصولات کشاورزی ایران باشد.

آیا با تغییر شاخص‌های استاندارد، امکان بازاریابی جدید (کشور هدف جدید علاوه بر بازارهای موجود) برای محصولات کشاورزی ما وجود دارد؟

بسیاری از کشورها استانداردهای سختگیرانه‌ای در حوزه کشاورزی دارند، به‌ویژه کشورهای اروپایی، امریکای‌شمالی و برخی کشورهای آسیایی. اگر ایران بتواند محصولات کشاورزی خود را با این استانداردها هماهنگ کند، می‌تواند به بازارهای این کشورها دسترسی پیدا کند و دامنه صادرات خود را گسترش دهد. به‌عبارت‌دیگر، انطباق با استانداردهای بین‌المللی و بازارهای هدف، اعتمادسازی و رقابت‌پذیری بیشتر، دریافت گواهی‌های معتبر بین‌المللی، افزایش ارزش‌افزوده محصولات و دسترسی به بازارهای ویژه و پرتقاضا از مواردی هستند که توجه به آن می‌تواند منجر به دسترسی به بازارهای بین‌المللی در صادرات محصولات کشاورزی ایران شود.

ضعف استانداردهای داخل و جلوگیری از بروز خلاقیت در تولید و بسته‌بندی ضعیف محصولات صنایع‌غذایی یکی از عمده موانع صادرات محصولات کشاورزی در ایران است. چه اقدامات و برنامه‌‎هایی در این زمینه وجود دارد؟

باید یک کمیته کاری مشترک بین انجمن‌های صنفی وابسته با سازمان ملی استاندارد و نهادهای دخیل همچون گمرک تشکیل شود. این کمیته با بررسی خواسته‌های صادرکنندگان و مقاصد صادراتی اقدام به تدوین دستورالعمل‌های ملی کرده و این دستورالعمل‌ها هر 6 ماه بازنگری و به‌روز شوند. در واقع استانداردها و خواسته‌های بازارهای هدف مدنظر قرار گرفته و همان‌ها بررسی و نهایی شوند. با این متد که در بسیاری از کشورها مرسوم است، خواسته‌های صادرکنندگان و مصرف‌کنندگان با خواسته‌های ملی همسان و سریعا اجرایی می‌شوند.

چه میزان در رعایت استاندارد به‌منظور برندسازی در کشورهای منطقه‌ای و هدف صادراتی، موفق عمل کرده‌ایم؟

ایران در برخی حوزه‌های کشاورزی و تولیدی، مانند صادرات زعفران، پسته، انجیر و خرما موفق به رعایت استانداردهای بین‌المللی و منطقه‌ای شده است. این محصولات به‌دلیل کیفیت بالا و رعایت استانداردها در برخی بازارهای جهانی توانسته‌اند جایگاه مناسبی پیدا کرده و به‌عنوان برندهای معتبر شناخته شوند. اما باید به‌منظور برندینگ و موفقیت در بازارهای صادراتی به استانداردهای بین‌المللی و منطقه‌ای به‌ویژه در بازارهای هدف صادراتی، مانند اتحادیه اروپا و کشورهای پیشرفته آسیایی، پایداری و دوستدار محیط‌زیستی، برندهایی که به محیط‌زیست توجه ویژه‌ای دارند، شانس بیشتری برای موفقیت در بازارهای داخلی و خارجی دارند، بازاریابی دیجیتال و حضور در فضای مجازی به‌منظور برندسازی و جذب مشتریان بیشتر و افزایش آگاهی نسبت به برند توجه داشت.

توجه و بی‌توجهی به رعایت استانداردهای ملی و صادراتی برای تولیدکنندگان/ کشاورزان چه میزان به مسئله اقتصادی بودن تولید مرتبط است؟

توجه به رعایت استانداردهای ملی و صادراتی برای تولیدکنندگان و کشاورزان به‌طورمستقیم با افزایش سودآوری و اقتصادی بودن تولید مرتبط است. رعایت این استانداردها، ضمن بهبود کیفیت محصولات و افزایش فرصت‌های صادراتی، به کاهش هزینه‌ها و بهبود بهره‌وری اقتصادی کمک می‌کند. از سوی دیگر،  بی‌توجهی به این استانداردها می‌تواند منجر به کاهش سودآوری، از دست دادن بازارها و افزایش هزینه‌های تولید شود. در واقع یک چرخه اقتصادی ۶ مرحله‌ای در اینجا وجود دارد، بنابراین رعایت استانداردهای صادراتی، به تولیدکنندگان اجازه می‌دهد تا به بازارهای بین‌المللی و پرتقاضا دسترسی پیدا کنند و عدم‌رعایت این استانداردها می‌تواند منجر به از دست دادن این فرصت‌ها و حتی بازگشت محصولات از بازارهای مقصد شود که به‌طورمستقیم ضررهای اقتصادی را به‌همراه خواهد داشت.

افزایش کیفیت و اعتباربخشی از دیگر مزایای رعایت استاندارد است که باعث افزایش رقابت‌پذیری و نرخ محصولات در بازارهای داخلی و بین‌المللی می‌شود. در مقابل، عدم‌رعایت استانداردها باعث می‌شود تولیدکنندگان در برابر رقبا نتوانند در بازار بمانند و مجبورند قیمت‌های پایین‌تری برای محصولات خود ارائه کنند، همچنین عدم‌رعایت استانداردها می‌تواند منجر به بازگشت محصولات از بازارهای مقصد، تخریب اعتبار تجاری و افزایش هزینه‌های مرتبط با بازیافت یا بازتولید شود. استفاده بهینه‌ از منابع، کاهش هدررفت محصولات در زنجیره تامین و بهبود کیفیت محصولات و همخوانی با شیوه‌های مدرن کشت و فرآوری با استانداردهای ملی و بین‌المللی منجر به بهبود محصول و کاهش تلفات محصولات کشاورزی خواهد شد.  در بسیاری از کشورها، تولیدکنندگان و کشاورزانی که استانداردهای ملی و صادراتی را رعایت می‌کنند، واجد شرایط دریافت کمک‌های دولتی، تسهیلات مالی و وام‌های با بهره کم می‌شوند. این حمایت‌ها می‌تواند به کاهش هزینه‌های تولید کمک کند و در نتیجه تولید اقتصادی‌تری را ممکن سازد. عدم‌رعایت استانداردها ممکن است موجب از دست دادن این حمایت‌ها شود. بنابراین این قانون را نیز می‌توان در ایران در نظر گرفت. همچنین تقویت برند و اعتبار تجاری، رعایت استانداردها و تولید محصولات باکیفیت، به تقویت برند و اعتبار تجاری تولیدکننده کمک می‌کند.

به‌نظر شما باتوجه به موارد یادشده، می‌توان رعایت استانداردها را پیش‌نیازی برای ورود به بازارهای جهانی دانست؟

بله، در حقیقت باتوجه به رقابت شدید در این بازارها، کشورهایی که به استانداردهای بین‌المللی پایبند هستند، شانس بیشتری برای موفقیت دارند. در کشور ما نیز به‌دلیل اینکه استانداردها در کشاورزی تاثیر مستقیم بر کیفیت محصولات، ایمنی غذایی و رقابت‌پذیری در بازارهای داخلی و خارجی دارند، مهم هستند. چراکه عدم‌رعایت استانداردها در برخی موارد به کاهش کیفیت محصولات ایرانی و در نتیجه کاهش اعتماد مصرف‌کنندگان و بازار خارجی و داخلی منجر شده است. بنابراین، توجه به استانداردها در کشاورزی ایران نه‌تنها به بهبود کیفیت و افزایش بهره‌وری کمک می‌کند، بلکه در راستای دستیابی به بازارهای جهانی و ارتقای جایگاه ایران در عرصه کشاورزی نیز ضروری است.

سخن پایانی

شاید توجه به مسئله استانداردها در کارخانجات تولید مواد غذایی، مقیاس و اندازه‌ای داشته باشد و به‌صورت وسواسی و جدی به آن پرداخته شود، اما تاکنون متاسفانه با پیگیری‌ها و بررسی‌های به‌عمل‌آمده نتوانستیم به آمارها و اطلاعات دقیقی درباره میزان رعایت استاندارد در حوزه تولیدات کشاورزی در حوزه کاشت، داشت و حتی برداشت محصول دست یابیم که این نشان می‌دهد که یا به این مسئله به‌طورجدی پرداخته نشده یا دستورالعمل مشخصی در این رابطه وجود ندارد؛ مسئله‌ای که هرچند به‌نوعی تضمین فروش را در بازارهای داخلی و خارجی را به‌همراه دارد، اما عدم ارائه اطلاعات و آمار مشخص از آن به‎نوعی تشویش و بی‌اعتمادی افکار عمومی را در استفاده از محصولات زراعی به‌دنبال خواهد داشت. موضوعی که می‌تواند در فرآیند کمک به افزایش بهره‌وری تولید و بهبود کیفیت محصولات زراعی حرفی برای گفتن داشته باشد.