بیابان‌هایی که هر روز وسیع‌تر می‌شوند
استفاده بهینه و مطلوب از امکانات، ظرفیت‌ها و ثروت‌های طبیعی ضرورتی برای پیشرفت، تحول و رشد جوامع است، اما بیابان‌زایی، به‌عنوان عاملی در نابودی منابع و ثروت‌های ملی، معضلی است که باید برای مهار آن اقدام کرد تا از پیامدهای نامبارک آن پیشگیری شود.
هم‌اکنون ایران ۳۲ میلیون هکتار بیابان دارد که هم منشأ زمین‌شناسی و هم اقلیمی دارد و در دهه اخیر به‌دلیل اعمال سیاست‌های اشتباه در زمینه مدیریت منابع آب و کشاورزی و در مجموع به‌سبب تغییر اقلیم و دخالت‌های انسانی، حدود یک میلیون هکتار کانون گردوغبار فعال به آمار بیابان‌های کشور افزوده شده است. در این میان، خراسان‌رضوی نیز به‌عنوان یکی از استان‌های دارای مساحت زیاد و البته اقلیم خشک و نیمه‌خشک، و دارای بخش اعظمی از بیابان‌های کشور، در مسیر رشد بیابان‌زایی قرار دارد که حدود نیمی از گستره آن را بیابان تشکیل داده و در این بحبوحه، بازگشت دوباره خشکسالی رشد این پدیده ناخوشایند را شتاب داده است.
انهدام سرمایه‌ها
در ۲ قرن اخیر به‌ویژه از چند دهه پیش بیابان اثرات مخرب و زیان‌بخشی به محیط‌زیست وارد کرده است و بر اثر استفاده نادرست از منابع طبیعی، بیابان‌ها به‌سرعت گسترش یافته‌اند که در سال‌های ۱۳۴۱ تا ۱۳۶۹ حدود ۴ میلیون هکتار به‌وسعت بیابان‌های ایران افزوده شده است. کارشناسان و متخصصان در تعریف بیابان، قسمتی از زمین را که خشک، غیرقابل‌کشت و بدون پوشش گیاهی باشد، بیابان می‌خوانند و البته نکته حائزاهمیت آن است که نمی‌توان همه بیابان‌ها را باوجود شرایط مختلفی که از نظر وضعیت طبیعی مانند میزان بارندگی، شدت خشکی، جنس خاک و پوشش گیاهی دارند، در یک ردیف قرار داد. بیابان‌زایی، عوارض و پیامدهای نامطلوبی به‌همراه دارد که از آن جمله می‌توان به انهدام سرمایه‌ها همچون کشتزارها و مراتع، فروپاشی نظام بخشی دامداران و کشاورزان، هجوم ریزگردها، افزایش مهاجرت به نقاط شهری و افزودن به مشکلات اجتماعی و اقتصادی شهرهای بزرگ اشاره کرد.
۱۷ درصد بیابان‌های ایران در خراسان رضوی
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان‌رضوی با بیان اینکه ۱۷ درصد از مساحت کل بیابان‌های ایران در این استان شرقی کشور قرار دارد، گفت: بر این اساس هم‌اینک ۵.۵ میلیون هکتار از مساحت خراسان‌رضوی یعنی ۴۸ درصد از گستره این استان را اقلیم بیابانی تشکیل می‌دهد. محسن فنودی ادامه داد: 8 میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار از مجموع ۱۱ میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار مساحت کل خراسان‌رضوی عرصه منابع‌طبیعی است. مدیرکل منابع‌طبیعی و آبخیزداری خراسان‌رضوی گفت: همچنین محیط طبیعی ۲۲ شهرستان از مجموع ۳۳ شهرستان این استان عرصه فرسایش بادی است،بنابراین همه این شهرستان‌ها تحت‌تاثیر تحرکات جوی و اقلیمی بیابانی قرار دارند. وی افزود: بیابان به مناطقی اطلاق می‌شود که اقلیم فراخشک و خشک با متوسط بارندگی سالانه کمتر از ۱۵۰ میلیمتر دارند و درصد پوشش گیاهی آنها کمتر از ۱۰ درصد است. فنودی ادامه داد: بیابان‌زایی نیز فرآیند جاری در طبیعت است که در روند آن، زمین در مناطق خشک، نیمه‌خشک و حتی خشک نیمه‌مرطوب بر اثر عوامل طبیعی و انسانی موردتخریب قرار می‌گیرد.
رشد ۲برابری کانون‌های گردوغبار
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان‌رضوی بااشاره به افزایش سطح و شمار کانون‌های تحت‌تاثیر فرسایش بادی در این استان گفت: طبق آخرین بررسی‌های انجام‌شده از سوی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، اکنون ۳۰ کانون زیر تاثیر فرسایش بادی با سطحی معادل ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار در این استان وجود دارد. محسن فنودی با بیان اینکه این شمار پیش از انجام این مطالعات ۱۶ کانون با سطح یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار بود، افزود: نمی‌توان به‌طوردقیق اعلام کرد که همه این کانون‌ها به یک‌باره ایجاد شده‌اند، بلکه احتمال دارد بررسی‌های تخصصی و شناسایی در این زمینه بیشتر شده است. وی ادامه داد: کانون‌های تحت‌تاثیر فرسایش بادی شامل 3 بخش مناطق بحرانی (مناطق مولد ریزگرد و غبار)، انتقال و میزبان غبار و ریزگرد است، بنابراین مناطق بحرانی و مدیریت آنها به‌منظور جلوگیری از تولید غبار و گرد از اهمیت و اولویت بیشتر برخوردار است. مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان‌رضوی گفت: سطح کنونی مناطق بحرانی تحت‌تاثیر فرسایش بادی در این استان بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار است و حال آنکه قبل از این ۷۵۰ هزار هکتار بود. وی افزود: برای مدیریت مناطق بحرانی تاکنون در سطحی معادل ۵۷۰ هزار هکتار در استان با ایجاد جنگل طبیعی، عملیات احیای بیابان انجام شده است. این مسئول اظهار کرد: میزان خسارت وارده ناشی از کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در استان خراسان‌رضوی به منابع اقتصادی و زیستی، سالانه بیش از ۱۳۰ میلیارد تومان برآورد شده است.
هشدار نسبت به بروز پدیده گردوغبار
معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار خراسان‌رضوی نیز چندی پیش بااشاره به کاهش بارندگی و افزایش خشکسالی، نسبت به احتمال قوی وقوع پدیده گردوغبار در این استان هشدار داده بود. سیدکمال‌الدین میرجعفریان افزوده بود: باتوجه به کاهش چشمگیر بارندگی در امسال، وقوع این پدیده قطعی و حتمی است و دستگاه‌هایی از جمله سازمان جهاد کشاورزی، دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد و اداره کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری استان باید در این زمینه هوشیارانه عمل کنند.
وی با بیان اینکه میانگین بارندگی در این استان از ابتدای سال زراعی جاری تاکنون نسبت به مدت مشابه قبل ۶۷ درصد کاهش دارد، ادامه داده بود: از ابتدای سال زراعی جاری در مهر سال گذشته تاکنون ۸۵ میلیمتر باران در استان خراسان‌رضوی باریده است که نسبت به دوره آماری ۴۹ درصد کاهش دارد. معاون استاندار خراسان‌رضوی گفته بود: تمامی شهرستان‌های خراسان‌رضوی طی سال زراعی جاری نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش بارندگی داشته‌اند و جز شهرستان کوهسرخ، بقیه شهرستان‌ها نسبت به دوره آماری هم از کاهش بارندگی برخوردار بوده‌اند.
وی افزوده بود: در این مدت کمترین بارندگی در گناباد با ۳۰ میلیمتر و بیشترین بارندگی در کوهسرخ با ۱۷۸ میلیمتر گزارش شده و میانگین بارندگی در خراسان‌رضوی در سال زراعی گذشته ۲۸۶ میلیمتر و در دوره آماری ۱۶۵ میلیمتر بوده است. میرجعفریان ادامه داد: در فروردین امسال میانگین بارش در استان خراسان‌رضوی 7 میلیمتر گزارش شده که این میزان در سال گذشته ۱۲۷ و در دوره آماری ۴۰ میلیمتر بوده است.
به‌گفته وی، باتوجه به روند فعلی، وقوع پدیده گردوغبار در استان با شدت بیشتری رخ می‌دهد و لازم است اقدامات پیشگیرانه با استفاده از منابع مربوط برای این اقدامات انجام شود.
بیابان، تهدیدی برای منابع‌طبیعی
عضو شورای پژوهش و فناوری اداره کل حفاظت محیط‌زیست خراسان‌رضوی گفت: طبق گزارش‌های رسمی، سرانه فرسایش خاک در ایران سالانه حدود ۱۱ تا ۱۵ تن در هکتار است که برای خراسان‌رضوی این عدد بین ۱۸ تا ۲۰ تن در هکتار گزارش شده و این نشان‌دهنده شدت تخریب سرزمین در این استان است.
هادی معماریان افزود: نتایج تحقیقی که توسط پژوهشگران دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه بیرجند روی عوامل بیابان‌زایی در خراسان انجام شده، نشان داده است که بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، خشکسالی‌های مکرر، برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی، بهره‌برداری شدید از جنگل‌ها و مراتع، بهره‌برداری بی‌رویه از پوشش گیاهی، الگوی غلط کشت و رعایت نکردن تناوب زراعی و فرسایش‌پذیری خاک در برابر عوامل فرساینده از مهم‌ترین مولفه‌های موثر در گسترش بیابان در این خطه در ۳۰ سال گذشته بوده‌اند.
وی افزود: در ارتباط با معیارهای فعالیت‌های انسانی و اقلیم، راهبردهایی قابل‌طرح است که نیازمند بررسی و زمینه‌سازی دولت و بخش خصوصی برای اجرای آنها است.
معماریان ادامه داد: در این راستا برنامه‌های جذب مشارکت مردمی و آموزش‌های عمومی، توسعه تحقیقات کاربردی و تلفیق آن با دانش بومی، اصلاح قوانین، سازماندهی تشکیلات و اصلاح نظام برنامه‌ریزی باید در اولویت قرار گیرد.
وی گفت: اصلاح روش‌های مرسوم کشاورزی، بهینه‌سازی الگوی کشت و تدوین طرح جامع واکنش اضطراری خشکسالی در کشاورزی نیز از جمله راهبردهایی است که در بخش اقلیم قابل‌پیاده‌سازی است. این پژوهشگر حوزه محیط‌زیست تصریح کرد: اگر روند تخریب سرزمین در استان خراسان‌رضوی با همین سرعت پیش برود ،در کمتر از یک دهه آینده به نقطه غیرقابل‌برگشت در تخریب محیط‌زیست خواهیم
رسید. معماریان ادامه داد: در این حالت سیستم طبیعی زمین دیگر قابل‌بازیابی نیست و طبیعت به‌سوی ما حمله خواهد کرد که نتیجه آن مهاجرت‌های اکولوژیک خواهد بود، هم‌اکنون در برخی نقاط استان مانند دشت کاشمر و نیشابور، به‌دلیل برداشت بیش از حد از منابع و فرونشست زمین، به این نقطه بی‌بازگشت بسیار نزدیک شده‌ایم.
سخن پایانی
براساس دستورالعمل‌های کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی، 2 مقوله بیابانی شدن و تخریب سرزمین مفاهیمی جدا از یکدیگر هستند و براساس آخرین اطلاعاتی که ایران به این کنوانسیون ارائه داده، حدود ۱۰۰ میلیون هکتار از اراضی کشور ما در معرض تخریب سرزمین است که در این بین ۷۵ میلیون هکتار در معرض فرسایش آبی و ۲۵ میلیون هکتار در معرض فرسایش بادی قرار دارد.
