ساخت‌وسازهای غیراستاندارد، قاتلان انرژی
مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان یکی از مهم‌ترین بخش‌های مرتبط با بهینه‌سازی مصرف انرژی در حوزه ساخت‌وساز است. این مقررات با هدف کاهش مصرف انرژی، افزایش بهره‌وری ساختمان‌ها و ارتقای کیفیت زندگی ساکنان تدوین شده است. باتوجه به رشد شهرنشینی و افزایش نیاز به انرژی در ساختمان‌های مسکونی، اداری و تجاری، رعایت این اصول اهمیت بسیاری دارد. این مبحث تاکید ویژه‌ای بر استفاده از فناوری‌های نوین در طراحی و اجرای ساختمان‌ها دارد. مواردی مانند بهینه‌سازی عایق‌بندی، استفاده از مصالح ساختمانی مناسب، بهره‌گیری از سیستم‌های هوشمند کنترل انرژی و نصب تجهیزات کم‌مصرف از جمله راهکارهایی هستند که در این مقررات موردتوجه قرار گرفته‌اند. اجرای صحیح این استانداردها موجب کاهش هزینه‌های انرژی، افزایش عمر مفید تجهیزات گرمایشی و سرمایشی و کاهش آلودگی زیست‌محیطی می‌شود. بااین‌حال، در ایران اجرای این مقررات با چالش‌هایی همراه است. نبود مشوق‌های مالی مناسب، ضعف نظارت بر اجرای قوانین، و عدم‌آگاهی کافی سازندگان از اهمیت این اصول از مهم‌ترین موانع در مسیر اجرای مبحث ۱۹ هستند. در بسیاری از کشورها، برای رعایت این مقررات مشوق‌هایی مانند تخفیف‌های مالیاتی، یارانه‌های دولتی و تسهیلات ویژه در نظر گرفته شده است. اگر چنین سیاست‌هایی در ایران نیز اعمال شود، می‌توان انتظار داشت که رعایت این مقررات در صنعت ساخت‌وساز گسترش یابد و در نهایت به بهبود بهره‌وری انرژی کمک کند.
نقش شهرداری‌ها و سازمان نظام مهندسی در اجرای مبحث ۱۹
شهرداری‌ها و سازمان نظام مهندسی نقش مهمی در اجرای مبحث ۱۹ دارند. هنگام صدور گواهی پایان کار، نظارت بر رعایت این اصول انجام می‌شود. بااین‌حال، کمبود نظارت دقیق و عدم‌اجرای صحیح قوانین، موجب شده بسیاری از ساختمان‌ها از این استانداردها فاصله بگیرند. در نتیجه، مصرف انرژی در بسیاری از ساختمان‌های بلندمرتبه و مراکز تجاری بیش از حد معمول است. یکی از مشکلات اساسی، مصرف بالای برق در آسانسورها، سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی و روشنایی ساختمان‌های بزرگ است. در صورت بروز قطعی برق، این تجهیزات دچار مشکل شده و زندگی ساکنان مختل می‌شود.
برای حل این معضل، می‌توان از فناوری‌های نوین مانند پنل‌های خورشیدی، سیستم‌های هوشمند مدیریت انرژی و بازیابی انرژی در آسانسورها بهره برد. همچنین ایجاد مشوق‌های اقتصادی مانند کاهش مالیات، ارائه یارانه‌های دولتی و اعطای وام‌های کم‌بهره به سازندگان می‌تواند اجرای مبحث ۱۹ را در کشور گسترش دهد.
عدم‌رعایت این مقررات در ایران باعث شده است که مصرف انرژی ساختمان‌ها تا 2برابر نمونه‌های مشابه در کشورهای توسعه‌یافته باشد. یکی دیگر از مشکلات، دیدگاه اقتصادی حاکم بر ساخت‌وساز است که بیشتر بر سود کوتاه‌مدت تمرکز دارد تا کیفیت و بهره‌وری بلندمدت. در بسیاری از کشورها، ساختمان‌ها به‌عنوان سرمایه‌های ملی در نظر گرفته می‌شوند و استانداردهای لازم در ساخت آنها رعایت می‌شود تا عمر مفیدشان افزایش یابد.
با تغییر سیاست‌های ساخت‌وساز و توجه بیشتر به مدیریت منابع انرژی، می‌توان گامی موثر در راستای کاهش مصرف انرژی و افزایش کیفیت زندگی مردم برداشت. اجرای دقیق مبحث ۱۹ و ارتقای آگاهی عمومی درباره اهمیت این قوانین، نقش مهمی در حل مشکلات مربوط به مصرف انرژی خواهد داشت.
پیامدهای عدم‌رعایت مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان
جواد خوانساری، عضو هیات‌مدیره سازمان نظام مهندسی کشور، در گفت‌وگو با صمت اذعان داشت: مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان، یکی از مهم‌ترین مباحث مربوط به صرفه‌جویی در مصرف انرژی است که در فرآیند ساخت‌وساز باید موردتوجه قرار گیرد. مهندسانی که مسئول طراحی و اجرای طرح‌های ساختمانی هستند، معمولا به رعایت این اصول دقت می‌کنند، اما در مواردی که ساختمان‌ها توسط افراد غیرمتخصص ساخته می‌شوند، ممکن است این اصول به‌طورکامل رعایت نشود.
مسئولیت نظارت بر رعایت مبحث ۱۹
وی افزود: نظارت بر اجرای این مقررات برعهده شهرداری‌ها است. شهرداری‌ها هنگام صدور گواهی پایان کار، بررسی می‌کنند که آیا استانداردهای مربوط به مصرف انرژی رعایت شده است یا خیر. در صورتی که تخلفی مشاهده شود، ایرادات به سازنده اعلام می‌شود تا اصلاحات لازم انجام گیرد. اهمیت این مسئله به‌قدری زیاد است که ماموران شهرداری باید با دقت عمل کنند و بدون بررسی دقیق، گواهی پایان کار صادر نکنند. هدف اصلی مبحث ۱۹، کاهش مصرف انرژی، افزایش ایمنی و سلامت ساختمان و بهبود کیفیت زندگی ساکنان است. رعایت این مقررات موجب کاهش هزینه‌های انرژی، بهبود شرایط اقلیمی داخل ساختمان و افزایش عمر مفید تجهیزات گرمایشی و سرمایشی می‌شود. در شرایطی که برخی مناطق کشور با مشکل تامین برق روبه‌رو هستند، توجه به این قوانین می‌تواند نقش مهمی در کاهش مشکلات ناشی از کمبود انرژی داشته باشد.
نقش شهرداری‌ها و سازمان نظام مهندسی
خوانساری ادامه داد: شهرداری‌ها مسئولیت نظارت بر رعایت این مقررات را برعهده دارند. هنگام صدور گواهی پایان کار، ماموران شهرداری بررسی می‌کنند که آیا استانداردهای مرتبط با مصرف انرژی رعایت شده‌اند یا خیر. اگر تخلفی مشاهده شود، ایرادات به سازنده اعلام می‌شود تا اصلاحات لازم انجام شود. مهندسان ناظر نیز، تحت‌نظر سازمان نظام مهندسی، نقش مهمی در بررسی رعایت این مقررات دارند، اما تاثیرگذاری اصلی در این زمینه مربوط به شهرداری‌ها است.
ساختمان‌های بلند و مصرف انرژی آسانسورها
وی همچنین گفت: یکی از مهم‌ترین مشکلات مرتبط با مصرف انرژی در ساختمان‌های بلند، استفاده از آسانسورها است. موتورهای آسانسور مقدار زیادی انرژی مصرف می‌کنند و در صورت قطعی برق، آسانسورها از کار می‌افتند که این موضوع برای ساکنان طبقات بالا، به‌ویژه افراد مسن، مشکلات جدی ایجاد می‌کند. آسانسورها یکی از تجهیزات پرمصرف در ساختمان‌های مرتفع هستند و اگر تعداد واحدها زیاد باشد، میزان مصرف برق آنها افزایش می‌یابد. در صورت خاموشی، افراد ناتوان و مسن که امکان استفاده از پله‌ها را ندارند، با مشکلات زیادی روبه‌رو خواهند شد. برخی ساختمان‌ها دارای ژنراتورهای اضطراری هستند، اما این ژنراتورها نیز نیازمند سوخت و نگهداری منظم هستند که هزینه‌بر است. برای کاهش این مشکلات، پیشنهاد می‌شود از سیستم‌های بازیابی انرژی استفاده شود که انرژی حاصل از حرکت آسانسور را ذخیره و دوباره مصرف کند. همچنین نصب ژنراتورهای برق اضطراری برای مواقع قطع برق ضروری است تا آسانسورها همچنان فعال باشند.
مدیریت منابع و استفاده صحیح از امکانات
وی در پایان تاکید کرد: باوجود منابع عظیم نفت و گاز در ایران، ضعف مدیریت و عدم‌نظارت صحیح موجب هدررفت انرژی و ایجاد مشکلاتی مانند خاموشی‌های مکرر شده است. در کشورهای دیگر، به‌دلیل سیاست‌های دقیق مصرف انرژی، این مشکلات کمتر مشاهده می‌شود. سرمایه‌گذاری در بهینه‌سازی مصرف انرژی، بهره‌گیری از فناوری‌های جدید و اجرای دقیق مقرراتی مانند مبحث ۱۹ می‌تواند نقش موثری در کاهش اتلاف انرژی و افزایش رفاه عمومی داشته باشد. رعایت این مقررات نه‌تنها هزینه‌های انرژی را کاهش می‌دهد، بلکه ایمنی و سلامت ساختمان را افزایش داده و کیفیت زندگی ساکنان را بهبود می‌بخشد. توجه به مصرف بهینه انرژی و نظارت بر اجرای صحیح قوانین می‌تواند از مشکلات ناشی از کمبود برق و سوخت جلوگیری کرده و رفاه بیشتری برای مردم فراهم کند.
چالش‌های اجرای مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان
عباس اکبرپور، عضو سازمان نظام مهندسی کشور به صمت گفت: مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان یکی از اساسی‌ترین مقررات در حوزه ساخت‌وساز است که به صرفه‌جویی در مصرف انرژی می‌پردازد. این مقررات در کشورهای پیشرفته به‌شدت رعایت می‌شود و مشوق‌هایی مانند معافیت‌های مالیاتی، تخفیف در قبوض انرژی و حمایت‌های دولتی برای ساختمان‌های کم‌مصرف در نظر گرفته شده است. اما در ایران، اجرای این مبحث در ساخت‌وساز بسیار محدود است و حتی در بهترین حالت، تنها ۱۰ تا ۱۵درصد از ساختمان‌های جدید به این اصول پایبند هستند. متاسفانه، این مقررات در ایران مانند یک کالای لوکس یا یک «چرخ پنجم» در خودرو دیده می‌شود؛چیزی که فقط در مواقع اضطرار موردتوجه قرار می‌گیرد. این مسئله باعث هدررفت قابل‌توجه انرژی در ساختمان‌های مسکونی، تجاری و اداری شده است، به‌ویژه در فصول سرد و گرم سال. در حالی که استفاده از فناوری‌های نوین مانند پنل‌های خورشیدی می‌تواند به کاهش مصرف انرژی کمک کند، توجهی جدی به این موضوع انجام نگرفته است.
دلایل عدم‌رعایت مبحث ۱۹ در ایران
وی اظهار کرد: یکی از مشکلات اصلی، نبود قوانین تشویقی برای اجرای این مقررات است. در بسیاری از کشورها، مشوق‌هایی مانند کاهش هزینه‌های ساخت، یارانه‌های دولتی و کاهش عوارض شهرداری برای رعایت اصول صرفه‌جویی انرژی در نظر گرفته شده است. اما در ایران، قوانین عمدتا جنبه تنبیهی دارند و مشوق اقتصادی ملموسی برای سازندگان وجود ندارد. اگر تسهیلاتی مانند اعطای وام‌های کم‌بهره (بین صفر تا 2 درصد)، کاهش هزینه‌های مربوط به اخذ پروانه‌های ساختمانی و معافیت از پرداخت برخی عوارض شهرداری اعمال شود، احتمالا اجرای این مقررات گسترش خواهد یافت.
اکبرپور خاطرنشان کرد: وزارت راه و شهرسازی در گذشته برخی مشوق‌ها برای انبوه‌سازان در نظر گرفته بود، اما این موارد محدود و بیشتر شامل جزئیاتی مانند پنجره‌های دوجداره بود. متاسفانه، بسیاری از فناوری‌های پیشرفته و روش‌های نوین صرفه‌جویی انرژی در مقررات لحاظ نشده‌اند و حمایت مالی قابل‌توجهی از این حوزه انجام نمی‌گیرد. یکی دیگر از مشکلات، ضعف بخش تحقیق و توسعه (R&D) در نهادهای مرتبط مانند انجمن انبوه‌سازان و مرکز تحقیقات راه و شهرسازی است. این مراکز باید تحقیقات جامعی درباره راهکارهای اجرایی انجام دهند و نتایج را برای تصویب قوانین جدید به مجلس ارائه کنند.
مقایسه با سایر کشورها
وی در ادامه گفت: در کشورهای توسعه‌یافته مانند ژاپن، امریکا و کانادا، رعایت مقررات انرژی جزء اصول ضروری طراحی و ساخت ساختمان‌ها است. قبل از تصویب نهایی طرح‌های ساختمان، تمامی مقررات مربوط به صرفه‌جویی انرژی بررسی و رعایت می‌شود و نظارت مستمر بر اجرای آن انجام می‌گیرد.
در این کشورها، مصرف انرژی ساختمان‌های مشابه تا ۵۰ درصد کمتر از نمونه‌های ایرانی است. در ترکیه نیز، باوجود اینکه رعایت این مقررات به‌اندازه کشورهای پیشرفته نیست، اما استفاده از پنل‌های خورشیدی و طراحی بهینه موجب شده مصرف انرژی ساختمان‌ها تا یک‌سوم کمتر از ایران باشد.
ساختمان‌های مدرن کشاورزی در کشورهای مختلف از نماهایی برخوردارند که علاوه بر زیبایی، نور خورشید را جذب کرده و به‌عنوان منبع ذخیره انرژی مورد استفاده قرار می‌دهند. اما در ایران، باوجود منابع عظیم انرژی خورشیدی، هنوز هیچ ساختمان مشابهی ساخته نشده است.
ضرورت تغییر در سیاست‌های ساخت‌وساز
اکبرپور تاکید کرد: یکی از دلایل اصلی عدم‌توجه کافی به مصرف انرژی در ساختمان‌ها، دیدگاه اقتصادی نسبت به ساخت‌وساز است. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، ساختمان‌ها به‌عنوان «سرمایه ملی» محسوب می‌شوند و مدت زمان میانگین بازسازی آنها بیش از ۵۰ سال است. اما در ایران، ساختمان‌ها با هدف فروش سریع ساخته می‌شوند و به‌دلیل نبود استانداردهای لازم، عمر مفید آنها حدود ۱۲تا ۱۳سال است. علاوه بر این، پرداخت‌های مربوط به نظارت بر ساخت‌وساز بسیار ناچیز است که باعث کاهش کیفیت اجرای مقررات می‌شود. در بسیاری از موارد، هزینه‌ای که برای طراحی و نظارت ساختمان صرف می‌شود، بسیار کمتر از درآمد کسب‌شده توسط بنگاه‌های معاملات ملکی است. این مسئله باعث شده است که کیفیت طراحی و اجرای ساختمان‌ها در حد مطلوبی نباشد.
وی در پایان گفت: برای حل این مشکلات، لازم است رویکرد کلان‌تری در سیاست‌گذاری‌های حوزه ساخت‌وساز در نظر گرفته شود. ایجاد مشوق‌های اقتصادی، توسعه فناوری‌های مرتبط با کاهش مصرف انرژی و اصلاح سیاست‌های شهری از جمله اقداماتی است که می‌تواند به بهبود وضعیت کمک کند.
تا زمانی که ساختمان‌ها به‌عنوان سرمایه‌های ملی در نظر گرفته نشوند، روند مصرف بی‌رویه انرژی در کشور ادامه خواهد یافت.
سخن پایانی
بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان‌ها نه‌تنها یک ضرورت اقتصادی، بلکه یک مسئولیت اجتماعی و زیست‌محیطی است. مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان یکی از ابزارهای کلیدی در کاهش اتلاف انرژی، افزایش عمر مفید تجهیزات و بهبود کیفیت زندگی ساکنان است. با اجرای دقیق این مقررات، می‌توان از مصرف بی‌رویه برق و گاز جلوگیری کرد و در بلندمدت، هزینه‌های انرژی را به‌میزان قابل‌توجهی کاهش داد. با این حال، چالش‌های اجرایی این مبحث در ایران همچنان پابرجاست. نبود مشوق‌های اقتصادی، ضعف نظارت و دیدگاه کوتاه‌مدت در ساخت‌وساز باعث شده است که رعایت این اصول به‌کندی پیش برود. در حالی که بسیاری از کشورها با ارائه حمایت‌های مالی، وام‌های کم‌بهره و تخفیف‌های مالیاتی، سازندگان را به رعایت استانداردهای انرژی تشویق می‌کنند، چنین اقداماتی در ایران به‌صورت گسترده انجام نشده است.
برای حل این مشکلات، لازم است سیاست‌گذاری‌های کلان در حوزه ساخت‌وساز تغییر کند. افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت مصرف انرژی، توسعه فناوری‌های نوین و ایجاد بسترهای تشویقی برای سازندگان می‌تواند نقش موثری در اجرای این مقررات داشته باشد. در نهایت، توجه به اصول صرفه‌جویی انرژی نه‌تنها به کاهش هزینه‌ها و افزایش رفاه عمومی کمک می‌کند، بلکه تاثیری مثبت بر محیط‌زیست و آینده پایدار کشور خواهد داشت.
