چند سالی است که پای خاموشی ها به زمستان هم باز شده است. البته داستانش کمی با خاموشی های تابستانه فرق دارد چرا که این بار دلیل خاموشی ها ظرفیت اندک نیروگاه ها و ناترازی در تولید و مصرف برق نیست. ریشه خاموشی ها در زمستان ناترازی گاز است.

داستان ناترازی برق داستان امسال و پارسال نیست و دست کم حاصل نبود مدیریت کارآمد طی یک دهه گذشته است. جالب است که بدانید از سال ۱۳۹۲ تاکنون، فاصله میان تقاضای برق در زمان اوج مصرف و توان تأمین‌شده توسط شبکه به‌طور پیوسته افزایش یافته است؛ شکافی که اکنون به بیش از ۱۸ هزار مگاوات رسیده و معادل توان تولید ۱۶ نیروگاه اتمی بوشهر است.

برای مساله ناترازی برق دلایل متعددی عنوان می شود. برخی مشکل را در نبود سرمایه گذاری در تولید می داند و برخی دیگر به تلفات بالای برق در شبکه انتقال و توزیع و اقتصاد دستوری در این حوزه اشاره می کنند. در این میان تعداد افرادی که سرانه بالای مصرف انرژی در ایران را یکی از چالش های اصلی این حوزه می دانند هم کم نیست. به باور آن اصلاح سیاست های قیمتی می تواند تا حد زیادی مشکلات موجود در این بخش را بهبود ببخشد.

حمیدرضا صالحی کارشناس حوزه انرژی در اینباره به بازار می گوید: متاسفانه با وجود ناترازی شدیدی که در گاز داریم منابع انرژی تجدیدپذیر همچنان در حاشیه قرار دارند این در حالی است که آنها می‌توانستند ستون پایداری و امنیت انرژی کشور باشند.

او با بیان اینکه تنها ۰.۱ درصد از کل انرژی ورودی به سیستم برق از منابع تجدیدپذیر تأمین می‌شود؛ ادامه داد: به عبارت دیگر می توان گفت که در عمل ما هیچ استفاده ای از از ظرفیت‌های بادی، خورشیدی و سایر انرژی های نو خود استفاده نکردیم. این بی توجهی ها و عدم استفاده از ظرفیت انرژی های تجدید پذیر بحران آینده انرژی کشور را تشدید می‌کنند. حالا هم اگر واقع به دنبال حل مساله ناترازی هستیم باید هر چه سریع تر و در قالب طرح های اولویت دار و دارای فوریت سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها را شروع کنیم.

او با اشاره به این نکته که نیروگاه‌های حرارتی که به منابع فسیلی مانند گاز طبیعی و نفت کوره وابسته‌اند، همچنان بیشترین سهم را در تولید برق دارند، ادامه داد: در مقابل نیروگاه‌های تجدیدپذیر و هسته‌ای به‌طور چشمگیری در حاشیه قرار گرفته‌اند. علاوه بر این، بخش قابل‌توجهی از برق تولیدی نیز صرف مصارف داخلی نیروگاه‌ها و واحدهای تولیدی مرتبط می‌شود، که این خود نشان‌دهنده ناکارآمدی در سیستم مدیریت انرژی است.

صالحی اهمیت تنوع‌بخشی به سبد تولید انرژی کشور را مورد تاکید قرار داد و گفت: در حال حاضر، بیش از ۹۰ درصد برق تولیدی کشور از گاز و فرآورده‌های نفتی تأمین می‌شود. این وابستگی شدید به گاز، که خود با ناترازی‌های مکرر روبروست، نشان‌دهنده‌ی نیاز جدی به توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر مانند خورشیدی و بادی است. اما تجربه‌های گذشته نشان داده که توسعه این نیروگاه‌ها نیز با موانعی همچون نبود زیرساخت‌های مناسب، کمبود بازارهای حمایتی و سیاست‌گذاری‌های ناکارآمد مواجه است.

تلفات در شبکه انتقال و توزیع به ۲۰ درصد رسید

البته ناترازی امروز کشور تنها حاصل توقف یا کاهش سرمایه گذاری در بخش تولید نیست. متاسفانه طی سا لهای گذشته شبکه های توزیع و انتقال برق هم مورد بی مهری بسیاری قرار گرفته اند. آنگونه که برخی از فعالین این صنعت می گویند تلفات شبکه برق هر روز در حال بیشتر شدن است. طوری که برخی آمار حکایت از این دارد که در فصل تابستان تلفات شبکه انتقال و توزیع به ۲۰ درصد رسیده است.

این ارقام به این معناست که حتی اگر برق کافی تولید شود، بخش عمده‌ای از آن در شبکه ناکارآمد توزیع و انتقال هدر می‌رود. پس می‌توان گفت این حجم از تلفات، نه فقط یک آمار بوده بلکه می‌تواند یکی از عوامل اصلی ناترازی برق در ایران باشد و نشان می‌دهد که مشکل تنها در تولید نیست؛ بلکه سیستم انتقال و توزیع نیز به یک بازنگری اساسی نیاز دارد.

اما اقتصاد دولتی یک پای دیگر مشکل ناترازی برق در طی سال های گذشته بود است. خوش گفتار رییس سندیکای صنعت برق با اشاره به سیاست‌های اشتباه خصوصی‌سازی در دهه ۸۰، نیروگاه‌ها را به بخش خصوصی، گفت: بدون ایجاد یک بازار واقعی برای انرژی نیروگاه ها را به بخش خصوصی واگذار کردند. حال آنکه در شرایطی که قیمت گذاری دستوری است چطور می توان انتظار سود دهی از یک نیروگاه را داشت. این رویکرد به افزایش بدهی‌های دولت به نیروگاه‌ها انجامید.

به گفته او، امروز هزینه تولید برق بیش از قیمت فروش آن است و این عدم تعادل، مانع از پایداری اقتصادی صنعت برق شده است. دولت، با وجود تصویب قوانین متعدد برای حمایت از صنعت برق، به دلیل تحریم‌ها و کاهش درآمدهای نفتی، قادر به اجرای کامل این تعهدات نبوده است. نتیجه این رفتار ها چیزی جز کاهش شدید اعتماد بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در این حوزه نبوده است.

خوش گفتار ادامه داد: تجربه کشورهای دیگر نشان داده که بدون اصلاحات عمیق در نظام تعرفه‌گذاری و سیاست‌گذاری انرژی، نمی‌توان به بهبود وضعیت امید بست. بسیاری از کشورها با اصلاح تعرفه‌ها و ایجاد بازارهای رقابتی، به بهبود بهره‌وری و توسعه پایدار در صنعت انرژی دست یافته‌اند. اما در ایران، تعرفه‌های انرژی، به‌ویژه برق، به‌طرز معناداری پایین‌تر از سایر کشورهاست؛ تفاوتی که مانع از بهبود بهره‌وری و جذب سرمایه‌گذاری شده است.

کمتر از ۱۰ درصد مشترکان کنتور هوشمند دارند

البته راه کارها برای مدیریت مصرف تنها به راه کارهای قیمتی محدود نمی شود.

یکی از راه‌حل‌های مطرح‌شده، توسعه زیرساخت‌ها و نصب کنتورهای هوشمند است. اما حتی در این زمینه نیز ایران فاصله زیادی با استانداردهای جهانی دارد. کمتر از ۱۰ درصد از مشترکان برق کشور دارای کنتور هوشمند هستند. بدون این ابزارهای هوشمند، مدیریت مصرف در ساعات اوج که عامل اصلی ناترازی است، به چالشی پیچیده‌تر تبدیل می‌شود.

اما از دیگر راه حل های مطرح شده برای مدیریت مصرف انرژی افزایش سطح بهره وری وسایل، تجهیزات و کاهش هدر رفت انرژی در ساختمان هاست.

بی شک نباید مصرف‌کنندگان به‌عنوان مقصران اصلی این ناترازی معرفی شوند. سیاست‌گذاران باید مسئولیت خود را در ایجاد شرایط مناسب برای مصرف بهینه بپذیرند. بهبود بهره‌وری انرژی نیازمند اصلاحات ساختاری است که نه‌تنها شامل به‌روزرسانی زیرساخت‌ها و نصب کنتورهای هوشمند می‌شود، بلکه توسعه بازار واقعی برای تجهیزات کم‌مصرف و دسترسی آسان به آن‌ها را نیز در بر می‌گیرد.