منشأ صنعت چاپ را باید در چین جست‌وجو کرد، گرچه اشپیل فوگل در کتاب خود هیچ اشاره‌ای به نقش مشرق زمین و به طور اخص، چین در ابداع چاپ نکرده است و آن را از مهم‌ترین ابداعات فناوری تمدن غربی می‌شمارد، اما بسیاری از مورخان و نویسندگان همانند هنری لوکاس، نقش چین را در صنعت چاپ نادیده نگرفته‌اند و بر این باورند که این هنر از چین به اروپای غربی رسیده است. به این ترتیب، مراحل تحول صنعت چاپ در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. با این همه در مدت کوتاهی این صنعت از مرزهای چین گذشت و به سایر کشورها رسید و امروز به صنعتی پایه‌ای تبدیل شده است.

از چین تا فرانسه و روم

عبدالحسین آذرنگ در کتاب خود می‌نویسد: «در حدود سال ۱۰۴۰ میلادی، کیمیاگری چینی به نام «پی شنگ» از گل و نوعی چسب مخصوص، ترکیبی به وجود آورد و با آن حروفی متحرک ساخت و سپس این حروف را پخته و سفت کرد. پی شنگ حروف را کنار هم قرار می‌‌داد و با وسیله‌ای فلزی محکم می‌کرد و روی آن مخلوطی از رزین، موم و خاکستر می‌مالید و صفحه حروف را به آرامی حرارت می‌داد. پس از انتقال نقش صفحه بر کاغذ و تکثیر آن، باز حروف را به آرامی حرارت می‌داد و از هم جدا می‌کرد که این ابتکار پی شنگ را راه‌حل حروف چینی با حروف متحرک می‌دانند.» با اینکه از گوتنبرگ به عنوان مخترع چاپ یاد می‌شود، اما می‌توان گفت صنعت چاپ از قرن‌ها پیش در زندگی جوامع بشری وجود داشته است. نقاشی‌هایی که انسان‌های اولیه روی دیوار‌ها می‌زدند و خشت‌های گل رس آسوریان، تاریخچه صنعت چاپ در جهان را به هزاران سال قبل از میلاد می‌برد. همان‌طور که اشاره کردیم مخترع نخستین دستگاه چاپ، زرگری به نام یوهانس گوتنبرگ بود. چاپ باسمه‌ای، قرن‌ها قبل از گوتنبرگ، در چین ابداع شده بود، اما این مخترع به دلیل استفاده از حروف چاپی قابل جابه‌جا، که نوشته‌ها را با سرعت و دقت بیشتری چاپ می‌کرد، شناخته می‌شود. نخستین دستگاه چاپ ابداع شده توسط گوتنبرگ، هزینه‌های بسیاری داشت به همین دلیل تنها ثروتمندان از آن استفاده می‌کردند و همه‌گیری زیادی نداشت. ۲۰ سال پس از نخستین دستگاه چاپ، این صنعت در ونیز، پاریس و فلورانس نیز رواج پیدا کرد و حدود ۳۰۰سال پس از آن، روش لیتوگرافی یا چاپ سنگی اختراع شد.

ورود صنعت چاپ به ایران

برخی چاپ در ایران را به دوران مغول مربوط می‌دانند؛ با این حال، ورود صنعت چاپ به ایران در قالب جدید به دوره قاجار بازمی‌گردد. عده‌ای آغاز چاپ در ایران را عصر ایلخانیان می‌دانند و برخی احتمال داده‌اند که یهودیان فارسی‌زبان پیش از سایر گروه‌های فارسی‌زبان به اهمیت چاپ کتاب پی‌‌برده‌اند. تاریخ چاپ در ایران به ۵ قرن پیش از میلاد یعنی به زمان پادشاهان هخامنشیان و مهرهای سلطنتی می‌رسد که برای تایید احکام و فرمان‌های حکومتی از آنها استفاده می‌شد. ورود واژه چاپ به زبان فارسی را به اواخر قرن هفتم هجری و زمان سلطنت گیخاتوخان، پسر اباقاخان مغول (۶۹۰–۶۹۴ ق) نسبت می‌دهند و آن مربوط به پول‌های کاغذی بوده که به آن «چاو» یا «کا‌او» می‌گفتند. نخستین دستگاه چاپی که در ایران مورداستفاده قرار گرفت، بسیار ساده بود و براساس پرس و حکاکی روی چرم استوار بود. عده‌ای نیز معتقدند واژه چاپ همان چهاب یا چهابه در زبان هندی است؛ به مفهوم مهری که با آن روی پارچه نقش می‌زدند. به‌ظن برخی، لغات «چاپ» و «چاپخانه» از همین دوره وارد زبان فارسی شده و اصل آن از «چاو» و «چاوخانه» گرفته شده است. البته دهخدا لغت چاپ را از ریشه «چهاپ» یا «چهاپه» سانسکریت می‌داند. نخستین چاپخانه در ایران، به دوران صفویان و کشیشان ارامنه در جلفای اصفهان بر می‌گردد که با آن تعدادی دعا و ذکرهای مسیحی را چاپ کردند. ارامنه، ۳۰ سال پس از مهاجرت به جلفای اصفهان چاپخانه‌ای در این شهر دایر کرده و به چاپ کتاب پرداختند. به عبارت دیگر، در زمان صفویه تعدادی از ایرانیان از کار چاپ آگاهی داشتند. در دوره حکومت نادرشاه افشار به گزارش دو سیاح خارجی جزوه‌هایی به لاتین و عربی در ایران چاپ و پخش شد؛ اما این در دوران ولایتعهدی عباس میرزای نایب‌السلطنه است که صنعت چاپ در ایران به‌طور جدی آغاز به‌کار می‌کند. عباس میرزا به دلیل استقرار حکومتش در تبریز و نزدیکی‌اش با عثمانی و با برخی از صنایع که در آن دیار به کار گرفته می‌شد، آشنا شد. عباس میرزا برای آموزش سپاه شکست خورده و جبران عقب ماندگی‌های آن زمان، پیگیر چاپخانه‌ای برای نشر روزنامه و کتاب‌های مفید بود. عباس‌میرزا، بنای نخستین چاپخانه در ایران که به ‌زبان فارسی و با روش چاپ سربی، به نشر کتاب می‌پرداخت را گذاشت. روش چاپ سربی، دارای اشکالاتی بود که راه را برای چاپ سنگی هموار کرد. چاپ‌های سربی کیفیت خوبی نداشتند و حروف را کمرنگ و اشتباه چاپ می‌کردند. این عیوب هنگامی که، نسخه چاپی در کنار نسخه دستنویس و نستعلیق قرار می‌گرفت خود را بیشتر نشان می‌داد. به همین دلیل اغلب مردم، نسخه‌های دستنویس را انتخاب می‌کردند.

رساله جهادیه در تبریز منتشر شد

نخستین کتاب چاپ شده در ایران، در شهر تبریز به چاپ رسید. این کتاب که رساله جهادیه نام داشت، به کوشش میرزا زین‌العابدین تبریزی که به نام پدر چاپ نیز شناخته می‌شود به چاپ رسید. پیدایش صنعت چاپ تصویری در ایران، به دوره محمدشاه برمی‌گردد. کتاب لیلی و مجنون، نخستین کتاب‌ شناخته‌شده‌ای است که با ۴ تصویر چاپ مصور شد. کتاب بعدی دیوان فضولی بغدادی است که، در سال ۱۲۶۴ با ۲۰تصویر به چاپ رسیده است. کتاب بعدی، روضه المجاهدین بود که با ۸ تصویر چاپ شد و بعد از آن برخی شماره‌های روزنامه‌های شرف و شرافت نیز، به صورت مصور چاپ شد. روزنامه وقایع‌اتفاقیه نیز، از شماره ۴۷۰ به بعد مصور بوده و پس از آن چاپ مصور در دیگر روزنامه‌ها نیز متداول شد. آقا میرزا عبدالمطلب نقاش‌باشی اصفهانی، نخستین شخصی بود که در ایران، بعد از سفر به فرنگ چاپ مصور را یاد گرفت. وی از هوشمندان عصر خود بود و افراد دیگری از جمله آقا میرزا ابوتراب نقاش مخصوص وزارت انطباعات چاپ مصور را از او فرا گرفته‌اند.

سومین ماشین چاپ در جلفای اصفهان

همان‌طور که اشاره کردیم، تاریخچه چاپ در ایران به عباس میرزا نایب السلطنه برمی‌گردد، که میرزا زین‌العابدین تبریزی را مامور یادگیری صنعت چاپ کرد. بدین ترتیب، نخستین چاپخانه ایران در تبریز راه‌اندازی شد. ۹۰ سال پس از تاسیس نخستین چاپخانه در تبریز، نوه حاج زین‌العابدین که به نام حاج آقا علمیه مشهور بود، از اروپا ماشین‌های چاپی خریداری کرد و از طریق مصر وارد استانبول و سپس توسط ۴۰ گاومیش آنها را به تبریز آورد. حاجی حاج‌آقا علمیه همراه با دستگاه‌های چاپ سنگی خود ۸ تن از متخصصان صنعت چاپ را نیز از کشور آلمان برای نصب و آموزش این دستگاه‌ها به تبریز آورد. این آلمانی‌های متخصص صنعت چاپ در منزل مسکونی حاجی حاج آقا که ماشین‌های چاپ نیز در قسمتی از این خانه ۲هزار و ۲۰۰ مترمربعی دایر شده بود، ساکن شدند. دختر حاجی حاج‌آقا علمیه اظهار می‌دارند که: زمان حمل گاومیش‌های حامل دستگاه‌های چاپ از کوچه‌های تنگ و باریک محله منجم تبریز به اجبار دیوارهای تعداد زیادی از خانه‌های همسایه‌ها را فرو ریخته و خراب کردند که حاج‌آقا هزینه بازسازی دیوارهای فرو ریخته را نیز متحمل شدند. میرزا صالح شیرازی که به عنوان نخستین ناشر روزنامه در ایران شناخته می‌شود، نخستین دستگاه چاپ سنگی را با خود به ایران آورد. چاپ سنگی، تا چندین سال تنها روش چاپ در ایران بود اما در اواخر دوره قاجار چاپ سربی نیز دوباره رواج یافت.

صنعت چاپ از سال ۵۷ به بعد

در جریان انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ چاپخانه‌ها یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین کانون‌های فعالیت ضد حکومت پهلوی بودند. از خروج محمدرضا پهلوی از ایران در دی ۱۳۵۷ تا آغاز تجاوز نظامی عراق به خاک ایران در پایان شهریور ۱۳۵۹، بیش از ۳۵۰ عنوان روزنامه در ایران چاپ شده است. چاپ در ایران از ۱۳۵۷‌ به این سو به‌طور کلی بر اثر چند عامل رو به رشد نهاده که عبارتند از: افزایش عناوین کتاب و نشریه؛ برداشته شدن ممیزی، جز در دوره‌هایی کوتاه؛ گسترش آموزش چاپ؛ انتشار نشریه‌های تخصصی در این زمینه؛ گسترش و تقویت صنف چاپ و صنف‌های وابسته؛ ورود تجهیزات و فنون جدید چاپ، به‌ویژه استفاده از رایانه و دستگاه‌ها و شبکه‌ها و نظام‌های رایانه‌ای که انقلابی در اطلاعات و ارتباطات در سطح جهانی به بار آورده است؛ توسعه دانشگاه‌ها و آموزش عالی؛ افزایش جمعیت و رشد سریع نسل جدید لازم‌التعلیم و نیاز به چاپ منابع جدید؛ گسترش نهضت سوادآموزی و نظایر اینها. در سال ۱۳۷۱ روش چاپ رنگی در مطبوعات به‌کار گرفته شد. روزنامه همشهری نخستین روزنامه رنگی ایران است. در همین سال آیین‌نامه جدیدی درباره تاسیس چاپخانه‌ها و واحدهای وابسته و چگونگی نظارت بر آنها به تصویب رسید. چاپ تمبر، اوراق بهادار، اسناد، بلیت اتوبوس‌های شهری، برگه‌های عوارض و نظایر اینها در چاپخانه‌های دولتی و تحت مقررات خاصی انجام می‌گیرد. چاپخانه ویژه چاپ اسکناس در ۱۳۶۱ تاسیس و سال بعد به بهره‌برداری رسید و از ۱۳۶۷ اسکناس کشور به کل در این چاپخانه چاپ شده است.

سخن پایانی

به درخواست اهالی صنعت چاپ، ۱۱ شهریور در تقویم کشور، روز ملی صنعت چاپ نام گرفته است. این روز یادآور بزرگان و هنرمندانی است که طی چند سده برای پیشرفت صنعت چاپ و فرهنگ مردم تلاش کرده‌اند. اگر تلاش این بزرگان نبود، دانش و پویایی در جامعه نیز رشدی نمی‌کرد و خبری از تکنولوژی امروزی نبود. با وجود گذشت سده‌ها از وجود صنعت چاپ در ایران، هنوز هویت این صنعت مشخص نشده است و عده‌ای آن را زیرمجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و برخی دیگر آن را زیر مجموعه‌ای از وزارت صنعت، معدن و تجارت می‌دانند.