زمین توخالی، خانه‌های سست
چند سالی است پدیده فرونشست زمین خود را به شکل حادتری نمایان و جراحات سختی بر دشت‌های کشور وارد کرده است. در استان‌هایی مانند مازندران و گلستان هم که به‌ظاهر پرآب هستند، زمین از فرونشست دهان باز کرده و تنها نقطه‌ای از کشور که از گزند فرونشست در امان مانده، استان گیلان است. این معضل به حدی است که فرونشست در استان‌هایی مانند تهران و فارس رکوردهای جهانی داشته است. فرونشست زمین ممکن است به‌دلیل حوادث طبیعی مثل زمین‌لرزه، فرسایش و تشکیل گودال نیز رخ دهد اما دلیل اصلی که بر گستره آن در دشت‌های ایران شدت بخشیده، برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است.
چهارشنبه، ۱۴ اردیبهشت در بزرگراه شهید باکری، مسیر جنوب به شمال حدفاصل ورودی به بزرگراه شهید آبشناسان شرق، حفره‌ای به حجم نشست ۴ در ۴ مترمربع و عمق ۴.۵ متر ایجاد شد. وجود چنین حفره‌هایی نه‌تنها به زیرساخت‌های جاده‌ای و لوله‌های آب و فاضلاب آسیب وارد می‌کند، بلکه باعث ایجاد ترک در ساختمان‌های قدیمی شده و آنها را در برابر مخاطرات محیطی مانند سیل و زلزله آسیب‌پذیرتر می‌کند.
برگشت‌ناپذیری نشست‌های زمین
بهرام نادی، عضو کارگروه فرونشست استان اصفهان در گفت‌وگو باصمت با اشاره به اینکه نرخ فرونشست در چند سال گذشته روند افزایشی داشته، گفت: برای حل این موضوع هنوز اقدام تاثیرگذاری انجام نشده است. در حال حاضر چاه‌هایی لبه کاسه آب‌های زیرزمینی، از مدار خارج می‌شوند و آنهایی که در میانه کاسه هستند، فعلا در مدار قرار دارند. اما روند برداشت آب‌های زیرزمینی به سمت تخلیه کامل پیش می‌رود. شهر دامنه در غرب استان اصفهان، نمونه تخلیه کامل کاسه است.
نادی اظهار کرد: فرونشست، برگشت‌پذیر نیست و تنها اقدامی که برای مقابله با این مشکل باید انجام شود، کنترل برداشت آب است. این یک جمله ساده است اما به اراده خیلی قوی، سرمایه‌گذاری زیاد، تغییر الگوی مصرف و ملزومات دیگری نیاز دارد تا محقق شود. تا زمانی که قیمت آب تقریبا مجانی است و ارزش واقعی آن نادیده گرفته می‌شود، طبیعی است که این برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی ادامه پیدا کند و آبخوان‌ها بهطور کامل تخلیه شوند و به گستره فرونشست‌ها افزوده شود.
خانه‌خرابی‌های امروز و فردا
عضو کارگروه فرونشست استان اصفهان درباره پیامدهای فرونشست زمین بیان کرد: فرونشست ابتدا خود را به‌صورت تغییر شکل نشان می‌دهد. تغییر شکلی که بر اثر فرونشست زمین در ایران اتفاق می‌افتد در بلندمدت به ۵۰ سانتی‌متر تا ۲ متر هم می‌رسد. اگر بخواهیم بررسی کنیم که این مسئله چه تاثیری بر مناطق مسکونی می‌گذارد باید بدانیم که یک ساختمان فقط برای ۲.۵ سانتی‌متر نشست طراحی می‌شود. زمانی که منطقه‌ای مثل جنوب تهران سالانه ۲۰ سانتی‌متر یا اصفهان ۱۸.۵ سانتی‌متر نشست می‌کند و وقتی که این فرونشست به شهر می‌رسد به عمق ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر است. این اعداد بسیار بیشتر از فرونشست احتمالی است که ساختمان‌ها براساس آن طراحی شدهاند.
وی اضافه کرد: طبیعی است که این فرونشست به ساختمان‌ها آسیب وارد می‌کند. این آسیب در ساختمان‌های بتنی یا فولادی به‌صورت چرخش ساختمان است و در ساختمان‌های قدیمی و ابنیه تاریخی به‌صورت ایجاد ترک. در هر کدام از این موارد هم نمونه‌های زیادی به وجود آمده که از جمله آنها می‌توان به ترک‌های مسجد عتیق که به دوره سلجوقیان برمی‌گردد، اشاره کرد. علاوه بر ساختمان‌ها، فرونشست در زیرساخت‌ها مثل راه‌ها، لوله‌های آب و فاضلاب و لوله‌های انتقال نفت و گاز هم اثرات مخربی برجا می‌گذارد. در گام بعدی زمانی که آبخوان بهطور کامل تخلیه می‌شود، اثر خود را بهطور مستقیم بر زندگی مردم می‌گذارد و کشاورزی و دامداری متوقف خواهد شد. این مسئله منجر به آسیب اجتماعی به‌صورت بیکاری کشاورزان و همچنین عدم‌تامین منابع غذایی و آب برای کسانی که ساکن آن منطقه هستند، می‌شود.
آسیب‌پذیری بیشتر در برابر زلزله
عضو هیات علمی دانشگاه نجف‌آباد گفت: وقتی سازه‌ای ترک می‌خورد، حتی در تحمل بار قائم یا همان وزن خودش هم دچار مشکل می‌شود. این آسیب‌پذیری در زمان زلزله بیشتر است. ساختمانی که پیش از این توان تحمل بزرگای ۵ ریشتر زلزله را داشته شاید الان با زلزله‌ای ۴ ریشتری فروبریزد.
وی افزود: البته هنوز این مسئله بهطور دقیق محاسبه نشده اما در حالت عادی وقتی آیین‌نامه‌ها و مراجع را نگاه می‌کنیم در آنها عنوان می‌شود زمانی که عرض ترک در ساختمانی از ۲ و نیم سانت بیشتر می‌شود؛ یعنی آن ساختمان دچار آسیب سازه‌ای شده است. در ساختمان‌هایی در اصفهان، ترک‌هایی به عرض ۱۳ سانتی‌متر ایجاد شده و خیلی بیشتر از آن چیزی است که آیین‌نامه‌ها می‌گویند.
این میزان ترک نشان می‌دهد این سازه‌ها حتی برای بار قائم هم از مدار خارج شدهاند و باید تخلیه شوند.
نادی تصریح کرد: از سوی دیگر، سازه‌هایی بتنی جدیدی در مناطقی که دچار فرونشست شده می‌بینیم که دچار چرخش شدهاند. در زمان وقوع زلزله، ساختمان‌ها بر اثر زلزله به سمت جانبی حرکت می‌کنند، یعنی ممکن است ۳ تا ۴ سانتی‌متر ساختمان جابه‌جا شوند. در آیین‌نامه طراحی ساختمان اجازه داده شده، بنا براساس اندازه‌ای که دارد، امکان یک میزان حرکت داشته باشد.
مثلا اگر ساختمانی ۱۰ مترمربع است اجازه می‌دهیم ۲ سانتی‌متر جابه‌جا شود و این عدد را در طراحی ساختمان لحاظ می‌کنیم و در واقع فاصله‌ای بین ساختمان‌ها می‌گذاریم که اگر زلزله شد ساختمان‌ها با هم برخورد نداشته باشند.
سازه بتنی یا فولادی جدید وقتی بر اثر فرونشست چرخید، آن فاصله از بین می‌رود. بنابراین حتی اگر هیچ ترکی هم داخل ساختمان نباشد، در زمان وقوع زلزله، این ساختمان‌ها به یکدیگر لگد می‌زنند و احتمال فروریختن آنها وجود دارد.
افت کیفیت آب
عضو کارگروه فرونشست استان اصفهان گفت: فرونشست در افت کیفیت آب نیز تاثیرگذار است. بهطور مثال در حال حاضر در دشت برخوار اصفهان که دچار فرونشست است، آبی که از عمق حدود ۱۸۰ متری برداشت می‌کنند، به حدی شور است که وقتی با آن چمن‌ها را آبیاری می‌کنند دو روز بعد طوری نمک می‌گیرد، انگار روی چمن‌ها برف باریده است.
این نشان می‌دهد این آب حتی برای آبیاری هم به محیط آسیب می‌زند. یا در دشت گرگان با وجود اینکه کنار دریا قرار دارد و به نظر می‌رسد شرایط کشت و کار مشکلی ندارد اما زمین دچار فرونشست شده است. در مناطقی از گرگان زمین سالانه حدود ۱۰ سانتی‌متر دچار فرونشست می‌شود.
وقتی سطح آبخوان‌های دشت گرگان بر اثر برداشت بی‌رویه خالی می‌شود، به دلیل اینکه کنار دریا قرار دارد، آب شور دریا جای آب شیرین می‌گیرد و منابع آب دچار افت کیفیت می‌شود.
نقاط دیگری هم که با پدیده فرونشست روبه‌رو شدهاند می‌بینیم که کیفیت آب افت داشته و انواع ناخالصی‌ها در آن ورود کرده است.
ورشکستگی آبی جدی است
حسن حیدری، کارشناس کشاورزی و منابع طبیعی در گفت‌وگو باصمت بیان کرد: سفره‌های آب زیرزمینی یا به‌اصطلاح آبخوان‌ها مثل صندوق‌های سپرده‌گذاری هستند که تسهیلات به مردم می‌دهند. این صندوق‌ها باید آورده داشته باشند تا سهامداران از آنها تسهیلات بگیرند. وظیفه سپرده‌گذاری در آبخوان‌ها به عهده بارش باران و عملیات‌های آبخیزداری است و تسهیلات‌گیرندگان هم قنات‌ها و چاه‌ها هستند. زمانی که مبلغ کمی سپرده‌گذاری شود و در مقابل، وام و تسهیلات زیادی داده شود، صندوق ورشکسته خواهد شد. در حال حاضر هم در آبخوان‌های ما ورشکستگی آبی اتفاق افتاده است. در زمان خشکسالی، آبخیزداری درستی نداشته باشیم، بارندگی‌ها فقط به سیلاب‌های مخرب تبدیل شوند و برداشت بی‌رویه آب داشته باشیم، فرونشست زمین ایجاد می‌شود.
وضعیت بحرانی و فوق‌بحرانی
حیدری تصریح کرد: در بعضی مناطق از لحاظ بارش و خشکسالی وضعیت بحرانی و فوق‌بحرانی ایجاد شده و در بعضی مناطق هم انباشت آب داریم اما نمی‌توانیم از آن درست استفاده کنیم. اشتباهی که در فضای رسانه القا می‌شود، نگاه صفر و یک به مسائل فنی است.
وی افزود: عده‌ای می‌گویند کشور بهطور کل دچار خشکسالی است، ورشکست شدیم و قحطی عمده داریم. عده دیگری هم بر این طبل می‌کوبند که ما هیچ کمبود و مشکلی در این زمینه نداریم. این نگاه‌های صفر و یکی، آفت مدیریت و مهندسی در ایران است. عده‌ای در کشور به بهانه فرونشست در یک‌سری دشت‌های ایران بحث را به سمتی می‌برند که بگویند شرایط به شکلی است که باید تسلیم شویم و به بن‌بست رسیده‌ایم و هیچ تصمیم درستی نمی‌شود گرفت. چنین برخوردی جلوی مدیریت و تلاش موثر را برای حل مشکلات می‌گیرد. به هر حال، تمام این مسائل حل‌شدنی است و باید به توسعه فناوری‌ها فکر کنیم.
پدیده‌ای به قدمت تاریخ
کارشناس کشاورزی و منابع طبیعی اضافه کرد: در سال جاری میزان بارندگی‌ها در بعضی از مناطق کشور بالاتر از نرمال و در بعضی از مناطق مانند ایلام و شمال خوزستان کمتر بوده است. بعضی از مناطق هم مثل دشت مغان اردبیل تا پیش از عید وضعیت خوبی نداشتند اما از این‌طرف عید بارندگی‌ها خیلی بالاتر از نرمال بوده است.
حسن حیدری با اشاره به اینکه از هزاران سال پیش در ایران تنش آبی وجود داشته و مثلا یک‌دفعه ۴ سال خشکسالی می‌شده و بعد ترسالی اتفاق می‌افتاده، گفت: وضعیت بارندگی در ایران مانند اروپا نیست که همیشه از یک نرمی تبعیت کند.
وی افزود: نیاکان ما هم برای این مسئله تدبیری اندیشیدند و مدیریت آب را به منصه ظهور گذاشتند. روش‌های گوناگونی هست که بتوانیم با این تنش مقابله کنیم تا در سال‌هایی که ترسالی است، آب را برای سال‌های کم‌آب ذخیره کنیم. به این عملیات‌ها، آبخیزداری می‌گویند.
فرونشست نیازمند آبخیزداری
این کارشناس کشاورزی و منابع طبیعی با اشاره به اینکه فرونشست زمین نتیجه توأمان عوامل طبیعی و مدیریتی است، گفت: عوامل طبیعی مانند تنش‌های آبی و بارندگی‌های کمی که در بعضی مناطق اتفاق افتاده و بحث‌های مدیریتی به کنترل، ذخیره و بهره‌برداری مناسب از آب و مدیریت‌های کلان برمی‌گردد.
حیدری ضمن بیان این مطلب، افزود: در بحث مدیریت به سمتی پیش نرفتیم که خود را برای ذخیره‌سازی و جلوگیری از هدررفت آب در زمان بارندگی تجهیز کنیم. حتی در یک سال آبی ماه‌هایی از سال با مازاد بارش مواجه هستیم که سیلاب می‌شود و ماه‌هایی از سال با مسئله خشکسالی مواجه می‌شویم. مدیریت آب در ایران به سمت انتقال و ذخیره‌سازی سطحی آب رفته که تنها منجر به تبخیر بیشتر آب می‌شود. ایران در منطقه‌ای قرار گرفته که بهطور متوسط میزان تبخیر آب ۳ برابر بارندگی است. این مسئله یک ایراد مدیریتی است.
این کارشناس کشاورزی و منابع طبیعی گفت: ذخیره‌سازی و انتقال آب در ایران باید به‌صورت زیرزمینی یا با استفاده از تکنولوژی‌هایی مانند انتقال با لوله انجام می‌شده است. اما انتقال و ذخیره‌سازی آب در عمده اراضی کشور به‌صورت سطحی انجام می‌شود. همچنین در بحث کشت و کار کشاورزی نیز الگوی تولید در ایران متناسب با شرایط و توان اکولوژیک دشت‌ها نبوده و مدیریتی در ای باره شکل نگرفته است. ما برای هر کالایی حاضریم یارانه بدهیم اما حاضر نیستیم به یک کشاورز روستایی که عمدتا از طبقات محروم هستند، یارانه بدهیم که فلان محصول آب‌بر را نکارند و به جای آن محصول سازگار با شرایط اکولوژیک را کشت کنند تا هم برای آنها درآمد ایجاد شود و هم محیط زیست دچار آسیب نشود.
سخن پایانی
باتوجه به اینکه فرونشست زمین پدیده‌ای برگشت‌ناپذیر با پیامدهای اقتصادی و اجتماعی است باید اقدامات مشخصی در کوتاه‌مدت و بلندمدت در دستور کار قرار بگیرد. با این حال، این امر در عمل پیچیدگی‌هایی دارد، چراکه اساسا امر توسعه در کشور سازگار با شرایط اقلیمی نبوده و فرونشست زمین محصول دهه‌ها برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی به‌ویژه در بخش کشاورزی است.
