دانش‌بنیان‌ها همان‌طور که از اسم‌شان پیداست مهم‌ترین دارایی‌شان دانش فنی، مهارت تخصصی و نیروهای ماهر و مسلط به فناوری‌های نوین است؛ بنابراین عمده‌ترین سرمایه‌شان دارایی‌های فنی و تخصصی‌شان است. هر کارگاه خرد و کلانی در برهه‌ای از زمان نیازمند دریافت تسهیلات از سیستم بانکی کشور است و دانش‌بنیان‌ها هم از این قاعده مستثنا نیستند و برای راه‌اندازی کسب‌وکار نیاز به سرمایه دارند. در تازه‌ترین خبر بانک مرکزی، میزان تسهیلات‌دهی شبکه بانکی به دانش‌بنیان‌ها از آذر سال قبل تاکنون ۱۲۳ درصد افزایش یافته است. در این فرآیند، طبق قانون بانک‌های عامل در قبال دریافت مدارکی برای تضمین بازپرداخت، مکلف به تسهیلات‌دهی به این نهادهای نوپا هستند، این در حالی است که دانش‌بنیان‌ها به‌واسطه پیچیدگی بیشتر محصول و استفاده از فناوری، برای ارائه تضامین و وثیقه دریافت تسهیلات با مشکلات بیشتری مواجهند. باتوجه به شعار سال و ضرورت حمایت از اقتصاد دانش‌بنیان صمت در این گزارش چگونگی تسهیلات‌دهی شبکه بانکی به دانش‌بنیان‌ها را موردبررسی قرار داده است.

صندوق‌های پژوهش و فناوری جزو اموال مازاد نیست

علی صالح‌آبادی، رئیس کل بانک مرکزی در مراسم انعقاد تفاهم همکاری بانک قرض‌الحسنه مهر ایران با معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در راستای تامین مالی و حمایت از ۱۰۰۰ شرکت دانش‌بنیان و فناور با بیان اینکه یکی از رویکردهای مهم حمایت از بانک‌های قرض‌الحسنه و بانکداری خرد، تامین مالی دانش‌بنیان‌ها است اظهار کرد: بانک‌های قرض‌الحسنه در شاخص‌های صورت‌های مالی، نقدینگی و ترازنامه وضعیت مطلوب‌تری نسبت به دیگر بانک‌ها دارند.

صالح‌آبادی با اشاره به اینکه نظام بانکی توجه خوبی به حوزه دانش‌بنیان‌ها داشته، بیان کرد: مانده تسهیلات پرداختی تا انتهای آبان ۱۰۵ هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته رشد ۹۸.۵ درصدی داشته است. رئیس کل بانک مرکزی با تاکید بر اینکه نجات اقتصاد کشور در آینده با بهره‌گیری از نخبگان، مقوله دانش‌بنیان است، گفت: میزان تسهیلات پرداختی کل نظام بانکی به حوزه دانش‌بنیان ۹۰ هزار میلیارد تومان بود که نسبت به دوره مشابه سال گذشته رشد ۱۲۳ درصدی را ثبت کرد. وی تاکید کرد: اقدام مهم بعدی تسهیل پرداخت وام‌های خرد با سهل‌ترین و کمترین وثائق است که در این راستا نیز دستورالعملی به شبکه بانکی ابلاغ کردیم که انواع وثائق در آن معرفی شده است. هدف این است که اعتبارسنجی نقش پررنگ‌تری نسبت به وثائق داشته باشد. صالح آبادی با بیان اینکه در بانک‌های قرض‌الحسنه امکان رشد ترازنامه تا ۵ درصد در نظر گرفته شده، اظهار کرد: در یک ماه اخیر مقررات صندوق‌های قرض‌الحسنه تصویب و نرم‌افزار شفق نیز در بانک مرکزی رونمایی شد تا صندوق‌های قرض‌الحسنه امکان انجام عملیات بانکی با آن را داشته باشند و بانک مرکزی نیز نظارت کند. رئیس کل بانک مرکزی اظهار کرد: صندوق‌های پژوهش و فناوری پیش‌تر از مصادیق فعالیت بانکی نبودند اما در حال‌ حاضر در بانک مرکزی این امکان فراهم شده تا صندوق‌های پژوهش و فناوری جزو اموال مازاد در نظر گرفته نشوند.

اقتصاد دانش‌بنیان نیازمند حمایت همه‌جانبه

علی رحیمی، کارشناس مسائل اقتصادی در امور بانکی درباره ارائه تسهیلات به دانش‌بنیان‌ها به صمت گفت: دانش‌بنیان شدن اقتصاد یک کشور بی‌تردید نیازمند بسترهای مناسبی است که بتواند زمینه رشد و شکوفایی دانش‌بنیان‌ها را فراهم کند. البته به ابزارهای متعددی برای تحقق واقعی اقتصاد دانش‌بنیان نیاز است که تامین منابع مالی در درجه اول اهمیت قرار دارد. در همین راستا قانون، موضوعات مهمی چون تشکیل صندوق نوآوری و شکوفایی و ارائه معافیت‌های مالیاتی و گمرکی به این شرکت‌ها را در اولویت قرار داده است. وی با بیان اینکه نیاز اصلی شرکت‌های دانش‌بنیان نیازی از جنس مالی و پولی نیست، افزود: همه مشکلات دانش‌بنیان‌ها فقط تامین نقدینگی نیست که با تسهیلات بانکی رفع شود، بلکه نوع دیگری از حمایت را می‌طلبد. از جمله این حمایت‌ها باید آسان‌سازی قوانین برای دانش‌بنیان‌ها باشد. این کارشناس مسائل اقتصادی یادآور شد: تمامی وعده‌ها و حمایت‌های دولت از دانش‌بنیان‌ها در ارائه تسهیلات مالی خلاصه شده که تسهیلات تبصره ۱۶ عمده‌ترین آن است.علاوه براین  تبصره ۱۶ (تسهیلات تکلیفی) قانون بودجه امسال نیز بانک مرکزی را مکلف کرده از طریق بانک‌های عامل ۵ هزار میلیارد تومان تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق اختصاص دهد.

سختگیری بیش از حد

رحیمی افزود: بانک‌ها در پرداخت تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان بیش از حد سختگیری می‌کنند. بیشتر شرکت‌های دانش‌بنیان توان مالی بالایی برای تامین اعتبار و سپرده‌گذاری به‌منظور ضمانت‌های بانکی را ندارند و همین موضوع آنها را در رقابت با واردکنندگان دچار مشکل می‌کند. وی گفت: شرکت‌های دانش‌بنیان تولیدی، نیاز به حمایت بیشتر مسئولان دارند و نیاز است قوانین مالیاتی و بیمه‌ای برای تسهیل در امور تولیدی اصلاح شوند. این کارشناس مسائل اقتصادی بر این باور است که دولت باید منابعی را از محل بودجه‌های خود صرف ارائه تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان کند و نمی‌تواند به بانک‌های دولتی و خصوصی امر و نهی کند.

پرداخت وام به‌صرفه نیست

رحیمی تاکید کرد: ممکن است بانک‌ به‌دلیل ملاحظات سیاسی و پشت پرده، در ظاهر بپذیرد که بدون ضمانتنامه یا با شرایط آسان به شرکت‌های دانش‌بنیان تسهیلات بدهد، اما در اجرا ابزار خود را دارد و باید ریسک و قدرت بازپرداخت وام را تحلیل کند.  جایی که نرخ کاهش ارزش پول روی ۴۰ درصد است، بانک‌ نمی‌تواند با بهره ۱۲ درصد وام بدهد یا بدون وثیقه معتبر تسهیلات ارائه کند. وی درباره رشد ۱۲۳ درصدی تسهیلات‌دهی شبکه بانکی به دانش‌بنیان‌ها گفت: از سال گذشته تاکنون پرداخت تسهیلات به دانش‌بنیان‌ها بسیار چشمگیر بوده، اما این رشد زمینه‌ساز پیشروی‌های بعدی نیست، زیرا توان شبکه بانکی برای پرداخت تسهیلات بسیار محدود است؛ بر این اساس بانک مرکزی سراغ بانک‌های با کمترین ناترازی رفته تا از این طریق بتواند به تامین مالی دانش‌بنیان‌ها کمک کند. از آنجایی که تعداد بانک‌ها و موسسات مالی بدون ناترازی انگشت‌شمار است، پس تکلیف تبصره ۱۶ به بانک‌ها عملا بی‌اثر است.

مناطق محروم در اولویت تسهیلات‌دهی

مهرداد خلیلی، مدیر تسهیلات و خدمات اهرمی صندوق نوآوری و شکوفایی درباره جزئیات پرداخت تسهیلات بانکی قرض‌الحسنه به صمت گفت: در راستای اشتغال دانش‌بنیان و توسعه صنایع خلاق در سراسر کشور با اولویت مناطق محروم، بانک مرکزی مکلف است از طریق بانک‌های عامل ۵۰ هزار میلیارد ریال از محل منابع سپرده‌های پس‌انداز و جاری قرض‌الحسنه نظام بانکی به شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق اختصاص دهد. وی افزود: در مصوبه اخیر بانک مرکزی مقرر شد ۲۵۰ هزار میلیارد تومان وام توسط بانک مهر اقتصاد در قالب قرض‌الحسنه به شرکت‌های دانش‌بنیان اختصاص یابد که این موضوع هنوز در مرحله ارزیابی موردی قرار دارد و پس از این مرحله شرکت‌های واجد شرایط برای سپرده‌گیری به بانک مهر اقتصاد معرفی می‌شوند.

اعتبارسنجی همچنان برعهده بانک

خلیلی با بیان اینکه شرکت‌های دانش‌بنیان از طریق صندوق نوآوری و شکوفایی به بانک‌ها معرفی می‌شوند، گفت: شرایط و سقف تسهیلات پرداختی در بند ب تبصره ۱۶ قانون بودجه سال ۱۴۰۱ کل کشور توسط صندوق و وزارت امور اقتصادی و دارایی تعیین شده و زمانی که صندوق نوآوری و شکوفایی درخواست شرکت‌های دانش‌بنیان را ارزیابی می‌کند، مبلغ تسهیلات را تعیین و شرکت‌ها را به بانک‌های عامل معرفی می‌کند. مدیر تسهیلات و خدمات اهرمی صندوق نوآوری و شکوفایی خاطرنشان کرد: بعد از معرفی صندوق نوآوری و شکوفایی، بانک‌های عامل وظیفه اعتبارسنجی و تعیین وثیقه را برعهده دارند. وی قرض‌الحسنه را راهکاری اثربخش و ارزش‌آفرین در تامین مالی و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان برشمرد و افزود: حوزه دانش‌بنیان واقعی که به‌واسطه استفاده از دانش و فناوری روز، ارزش افزوده خلق می‌کند می‌تواند بستر بسیار خوبی برای پرداخت وام قرض‌الحسنه باشد. مدیر تسهیلات و خدمات اهرمی صندوق نوآوری و شکوفایی توضیح داد: مقرر شده بانک قرض‌الحسنه مهر ایران با بهره‌مندی از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های موجود و به‌منظور توسعه همکاری‌های مشترک با معاونت علمی، نسبت به تخصیص حداکثر هزار فقره وام اشخاص حقوقی به شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور با معرفی معاونت علمی یا صندوق توسعه فناوری‌های نوین تا سقف ۵ میلیارد ریال با دوره بازپرداخت ۲۴ ماه اقدام کند.

هیچ وامی پرداخت‌ نشده

خلیلی در ادامه یادآور شد: تاکنون هیچ تسهیلات قرض‌الحسنه‌ای به شرکت‌های دانش‌بنیان پرداخت ‌نشده و تکلیف دولت به بانک‌ها روی کاغذ مانده است؛ بنابراین صندوق نوآوری و شکوفایی در حال پیگیری و نامه‌نگاری با بانک‌های عامل برای تسهیلات‌گیری شرکت‌های دانش‌بنیان است. مدیر تسهیلات و خدمات اهرمی صندوق نوآوری و شکوفایی درباره بند «ب» تبصره «۱۶» قانون بودجه ۱۴۰۱ و اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه به شرکت‌های دانش‌بنیان گفت: در این بند آمده که بانک‌های عامل شامل بانک ملی، ملت، صادرات، رسالت، صنعت و معدن و توسعه صادرات به شرکت‌های دانش‌بنیانی که ازسوی صندوق نوآوری به این بانک‌ها معرفی می‌شوند، تسهیلات قرض‌الحسنه ۵ هزار میلیارد تومانی پرداخت کنند. در حال ‌حاضر بانک مرکزی سهم بانک توسعه صادرات را به نصف کاهش داد و آن را برعهده بانک مهر اقتصاد گذاشته است. وی افزود: همچنین مقرر شد ۳۵۰۰ میلیارد تومان از ۵ هزار میلیارد تومان تسهیلات قرض‌الحسنه به دانش‌بنیان‌ها را بانک‌های عامل به‌طور مستقیم پرداخت کنند و ۱۵۰۰ میلیارد تومان دیگر به صندوق‌های پژوهش و فناوری برای اعطا به شرکت‌های خلاق و نوآور اختصاص پیدا می‌کند. به‌گفته مدیر تسهیلات و خدمات اهرمی صندوق نوآوری و شکوفایی، حدود ۳ هزار شرکت دانش‌بنیان برای دریافت این تسهیلات قرض‌الحسنه در سامانه «غزال» صندوق نوآوری و شکوفایی ثبت‌نام کردند و در حال ارزیابی هستند.

سخن پایانی

رشد و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان در گرو «حمایت‌های قانونی» و «حمایت‌های مالی» است. مفهوم حمایت‌های مالی این است که یارانه و تسهیلاتی به شرکت‌ها اختصاص یابد و روند تخصیص آن آسان‌سازی شود. بنا بر اعتقاد کارشناسان، مسئولان اجرایی درباره راه‌های تحقق شعار سال حرف‌های زیادی می‌زنند اما تا زمانی که آیین‌نامه‌ها و بخشنامه‌های وزارتخانه‌ها و سیستم بانکی تغییر نکند، به‌طور قطع تغییر مهمی در حوزه فعالیت دانش‌بنیان‌ها ایجاد نخواهد شد. در این میان نهادهای دولتی همچون صندوق نوآوری و شکوفایی هرچند تلاش می‌کنند که در جریان تسهیلات‌دهی به شرکت‌های دانش‌بنیان کمک کنند اما تنها به شرکت‌های دانش‌بنیان خردی که وام‌های اندک نیاز دارند کمک می‌کنند، زیرا برای واحدهای تولیدی اخذ وام حتی براساس تبصره ۱۶ بسیار زمان‌بر است. ازسوی دیگر بانک‌ها به‌دلیل حجم بالای تسهیلات تکلیفی تمایل چندانی به پرداخت وام قرض‌الحسنه به دانش‌بنیان‌ها ندارند.