مفهوم عیدی همیشه پول نو و خوشبو را به ذهن متبادر می‌کند. در یک دهه گذشته در آستانه سال نو بانک‌ها ‌دستگاه‌های عابربانک را به اسکناس‌های نو تجهیز می‌کردند، اما  ظاهرا امسال خبری از پول نو در دستگاه‌های عابربانک نیست. درحالی که فقط ۲ روز به آغاز سال نو باقی مانده، همچنان دستگاه‌های خودپرداز یا پول ندارند یا اسکناس‌های ۱۰ هزارتومانی و ایران چک‌های کهنه تحویل می‌دهند. در چنین وضعیتی دلالی اسکناس نو، رونق می‌گیرد. در بازار پول نو بیشترین کمبود مربوط به اسکناس‌های ریزتر ۵۰۰، هزار، ۲ هزار، ۵ هزار و ۱۰ هزار تومانی است که در ایام نوروز مورداستقبال بیشتر مردم قرار می‌گیرد. صمت در این گزارش علت کمبود اسکناس نو در آستانه سال جدید را از کارشناسان حوزه بانکی جویا شده است.

کمبود پول نقد، عامل نبود اسکناس نو در خودپردازها

آیت تجلی، کارشناس مسائل بانکی درباره کمبود پول نو دربانک‌ها و عابربانک‌ها به صمت گفت: در دوره شیوع کرونا، طبق بخشنامه بانک‌مرکزی، توزیع اسکناس نو در شعب بانک‌ها ممنوع شد، اما امسال بخشنامه‌ای از سوی این نهاد به بانک‌ها ابلاغ نشده و به‌نظر می‌رسد کمبود پول نقد عامل نبود اسکناس نو در خودپردازها است.

وی افزود: سالیان متوالی است که بانک مرکزی در آستانه نوروز اقدام به چاپ و توزیع اسکناس‌های نو در شعب بانکی می‌کند، اما به‌نظر می‌رسد امسال و در نخستین سال پساکرونا سردرگمی و معطلی افراد برای تهیه پول نو حتی در بازارهای دلالی بسیار مشهود است.

سیاست چاپ اسکناس درشت

این کارشناس مسائل بانکی درباره کمبود اسکناس‌های 2، 5  و 10 هزار تومانی نو، بیان کرد: امسال سیاست دولت بر نشر پول‌های درشت همچون ایران‌چک ۵۰ هزار، ۱۰۰ هزار و ۲۰۰ هزار تومانی قرار گرفته؛ بنابراین پول‌های ریز به‌دلیل اینکه بیشتر در نوروز مورد استقبال بوده و بعد از عید کمتر مورداستفاده قرار می‌گیرد، کمتر نشر می‌شود. در کل چاپ اسکناس ریز برای اقتصاد کشور به‌صرفه نیست و این اسکناس‌ها در حد محدود و بنا بر ضرورت در اختیار شعب بانک‌ها قرار می‌گیرد.

«ریال» دونرخی

وی با اشاره به شکل‌گیری بازار سیاه اسکناس تا‌نخورده در کشور گفت: با نزدیک‌شدن ایام عید نوروز، بازار دلالانی که در گوشه و کنار چهارراه استانبول اسکناس‌های نو و تانخورده می‌فروشند، داغ می‌شود؛ اسکناس‌های تانخورده‌ای که در بسته‌های ۱۰۰ تایی با قیمتی بیش از ارزش ریالی‌شان به مشتریان عرضه می‌شود تا خرج سنت «عیدی» دادن مردم به یکدیگر شود و همین افزایش تقاضا برای اسکناس نو به ایجاد بازار سیاه برای فروش غیرقانونی آن منجر شده است.

تجلی افزود: اسکناس‌های نو در بانک‌ها به همان نرخ رایج پول به فروش می‌رسد، اما بانک‌ها نمی‌توانند بر معامله پول نویی که در بازار با قیمتی بالاتر از ارزش خودشان انجام می‌شود، نظارت کنند.

هزینه هنگفت چاپ پول «خرد»

وی در پاسخ به این پرسش که چرا بانک مرکزی درآستانه نوروز اقدام به چاپ بیشتر اسکناس خرد نمی‌کند، توضیح داد: بانک مرکزی هر سال هزینه‌های گزافی برای چاپ اسکناس نو و توزیع آن در شبکه بانکی می‌کند، اما در طول سال هنگام مراجعه به بانک‌ها کمتر می‌توان شاهد رد و بدل‌شدن اسکناس‌های نو و تانخورده بود. حتی در مواردی دیده شده اسکناس‌هایی با مبلغ پایین که عمدتا در بازار به‌عنوان اسکناس «خرد» شناخته می‌شود نیز در شعب بانک‌ها یافت نمی‌شود. البته برخی از شعب بانک‌های خصوصی از این قاعده مستثنا بوده و معمولا اسکناس‌های نو و دارای وضعیت ظاهری بهتر را در تبادلات بانکی به‌ویژه در دستگاه‌های عابربانک مورداستفاده قرار می‌دهند. وی درادامه افزود: امسال باتوجه به افت یکباره ارزش پول ملی هزینه چاپ اسکناس‌های ریز بیشتر از ارزش واقعی این اسکناس‌ها شد؛ در نتیجه بانک مرکزی به‌عنوان متولی چاپ اسکناس در کشور از چاپ اسکناس نو خرد در آستانه نوروز ۱۴۰۲ خودداری کرده است.

بازارسیاهی‌ها از کجا می‌آیند؟

این کارشناس مسائل بانکی در پاسخ به این پرسش که اسکناس‌های بازار سیاه از کجا تامین می‌شود، توضیح داد: معمولا اسکناس‌های نو از نیمه دوم اسفند در شبکه بانکی توزیع می‌شود. گاهی برخی از بانکی‌ها این اسکناس‌ها را با قیمتی بیش از ارزش ریالی‌شان در اختیار دلالان قرار می‌دهند و آنها هم، سود متعارفی برای خود در نظر گرفته و اسکناس‌ها را به متقاضیان عرضه می‌کنند. به این ترتیب واسطه‌های فروش اسکناس نو در واقع ایجادکننده شبکه دلالی در این بازار هستند.

تامین اسکناس نو از موجودی داخلی

تجلی با اشاره به عدم چاپ اسکناس نو در آستانه نوروز توسط بانک مرکزی اظهار کرد: در سال‌های گذشته، هفته‌ها قبل از نوروز اسکناس‌های نو در مخازن خودپردازها بارگذاری می‌شد، اما امسال این اتفاق رخ نداد؛ بنابراین بانک‌ها موجودی اسکناس نو خود را در شعبه توزیع می‌کنند و خودپردازها به روال سابق شارژ می‌شوند.

کمبود پول نقد مشکل آفرین شد

علی رحیمی، کارشناس مسائل بانکی درباره کمبود پول نو دربانک‌ها و عابربانک‌ها به صمت گفت: مشکل کمبود پول نقد در بانک‌ها و خود پردازها موضوع جدیدی نیست و چند ماهی است که مردم برای تهیه اسکناس خرد با مشکل مواجهند. کمبود و نبود پول نقد در دستگاه‌های عابربانک‌، آن هم در پایان سال و زمانی که خریدهای مردمی افزایش یافته، مشکلاتی را برای مردم ایجاد کرده است.

وی در ادامه افزود: با اینکه براساس اعلام سخنگوی اقتصادی دولت قرار بود مشکل کمبود نقدینگی خودپردازها در آستانه نوروز برطرف شود، همچنان این مشکل به‌قوت خود باقی است و بانک مرکزی هم هیچ تلاشی برای رفع آن انجام نداده است.

سهم پول از نقدینگی

این کارشناس مسائل بانکی درباره سهم پول از کل تراکنش‌های بانکی توضیح داد: سهم پول در تراکنش‌های اقتصادی کمتر از ۲ یا ۳ درصد است و بیشتر تراکنش‌های کشور بدون نیاز به اسکناس در حال انجام است. در اصل فرهنگ اقتصادی مردم با فناوری نو منطبق شده و نیاز به اسکناس در مبادلات روزانه کاهش یافته و بیشتر مبادلات مالی مردم از طریق نظام پرداخت غیروجه نقد صورت می‌گیرد؛ اما چون در آستانه آغاز سال جدید هستیم و نیاز مردم به پول نو افزایش یافته، این کمبود نقدینگی فیزیکی بیشتر حس می‌شود.

مشتری‌مداری برای خواص

رحیمی افزود: در سال‌های گذشته بانک مرکزی فهرست شعب عرضه‌کننده اسکناس‌های نو را اعلام می‌کرد تا مردم با هزینه کمتر و سهولت بیشتری، اقدام به خرید اسکناس تانخورده موردنیاز کنند. انتظارمی‌رفت امسال نیز بانک مرکزی، فهرست این شعب را به‌طور رسمی اعلام کند، اما این اتفاق نیفتاد. به‌علاوه اینکه در اغلب شعب تنها ایران‌چک‌های درشت نو آن هم به مشتریان خاص داده می‌شود.

شارژ سلیقه‌ای مخزن

وی با تاکید بر اینکه شارژ مخزن خودپردازها ضابطه‌‌مند است، گفت: اینکه چه میزان اسکناس باید در خودپرداز بانک‌ها بارگذاری شود، به سیاست خود بانک‌ برمی‌گردد و حتی ممکن است در برخی خودپردازها در پاره‌ای موارد تا ۲۰۰ میلیون تومان در روز هم بارگذاری شود. همچنین براساس تجربه‌ای که بانک‌ها در طول سال‌های گذشته به‌دست آورده‌اند، رقم‌های بارگذاری‌شده در خودپردازهای مختلف کمی متفاوت است و به عواملی نظیر شلوغی و خلوتی محدوده نصب خودپرداز و نزدیکی به مراکز خرید و بیمارستان‌ها و... برمی‌گردد.

وی در ادامه افزود: تعلل بانک مرکزی در چاپ اسکناس خرد به افزایش هزینه‌های چاپ و سایر هزینه‌های جانبی بانکی برمی‌گردد. باتوجه به تورم، هزینه تمام‌شده چاپ، نگهداری و جابه‌جایی پول نقد به‌شدت افزایش یافته؛ بنابراین چاپ اسکناس ریز جز تحمیل هزینه اضافه به بانک مرکزی آورده دیگری برای این نهاد ندارد. همچنین چاپ پول ریز موجب افزایش نقدینگی پول فیزیکی بدون کاربرد واقعی می‌شود.

مالیات، عامل کمبود پول نقد

این کارشناس مسائل بانکی با اشاره به دلایل کمبود پول نقد در خودپردازها گفت: در پی اعلام سازمان امور مالیاتی مبنی بر اخذ مالیات از تراکنش‌های بالای بانکی، تمایل برخی مشاغل مانند پزشکان و وکلا و حتی در مواردی خرده‌فروشان برای دور زدن قوانین مالیاتی با دریافت پول نقد بیشتر شد. این اتفاق به افزایش تقاضا برای پول نقد دامن زد و از سوی دیگر ‌بانک‌ها به‌دلیل اموال غیرمنقولی که دارند، در برابر عرضه اسکناس مقاومت می‌کنند. به هر حال، افزایش تقاضا برای پول نقد همان قدری برای اقتصاد ایران آسیب‌زاست که مقاومت بانک‌ها در پرداخت پول نقد به اقتصاد آسیب می‌زند.

افزایش نارضایتی

وی به نارضایتی مردم از کمبود پول نو اشاره کرد و گفت: سنت دادن پول نو به‌عنوان عیدی از دیرباز با فرهنگ ما ایرانی‌ها عجین شده است؛ بنابراین کم‌کاری بانک مرکزی در تامین نیاز مردم هم به نارضایتی عمومی دامن می‌زند و هم موجب گسترده‌تر شدن فضای دلالی و ایجاد بازار سیاه برای اسکناس نو شب عید می‌شود.

کمبود اسکناس در نتیجه کاهش ارزش پول ملی

‌رحیمی در پاسخ به این پرسش که آیا کاهش ارزش پول ملی تاثیری بر کمبود اسکناس در کشور داشته، اظهار کرد: در شرایطی که نرخ تورم به بالای ۵۰ درصد رسیده، کاهش ارزش پول ملی امری کاملا بدیهی است؛ بنابراین نمی‌توان مثل ۱۰ سال قبل با اسکناس ۱۰۰ تومانی چیزی خرید و همین موضوع باعث شده پول‌های ریز جای خود را به سکه بدهند، اما چون تورم فزاینده است و چشم‌انداز تک‌رقمی شدن آن وجود ندارد، ارزش فلز سکه از ارزش ذاتی آن پیشی گرفته و هیچ توجیه اقتصادی برای بازگشت این پول‌های ریز یا به‌اصطلاح خرد به اقتصاد وجود ندارد.

وی با تاکید بر اینکه افزایش تقاضا برای پول نقد در آستانه نوروز همیشه مشکل‌آفرین بوده، گفت: تقاضا برای اسکناس در شب عید افزایش پیدا می‌کند و سقف برداشت پول نقد از دستگاه‌های خودپرداز در شب عید به ۵۰۰ هزار تومان می‌رسد. از طرفی شب عید مخارج خانوار به‌شدت افزایش پیدا می‌کند و همین موضوع تقاضا برای اسکناس را هم افزایش خواهد داد. اصولا مشکل تامین پول نقد هر سال وجود دارد، اما به‌نظر می‌رسد امسال این کمبود بیشتر باشد؛ بنابراین بانک‌ها باید برای اعتبار خودشان هم که شده، پول نقد تامین کنند و در اختیار مردم قرار دهند.

سخن پایانی

کمبود پول نو در آستانه نوروز به دغدغه بزرگان فامیل افزوده و به ایجاد بازار سیاه و دونرخی شدن ریال انجامیده است. مبادله پول رسمی یک کشور برای اعیاد مخصوص در کوچه و خیابان‌ها امری مناسب و پسندیده نیست، چراکه پول ملی، کالا نیست و دارای ارزش معنوی و مادی متفاوتی است. این در حالی است که بانک مرکزی نه‌تنها با اعمال نظارت قوی می‌تواند از توسعه این نوع دلالی جلوگیری کند، بلکه می‌تواند با چاپ به‌موقع پول‌های تازه مردم را از خرید اسکناس نو از دستفروشان آن‌هم با سود‌های عجیب و غریب باز دارد.