معاون مرکز شرکت‌های دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری درباره حمایت‌های مالی از شرکت‌های دانش‌بنیان اظهارکرد: «در زمینه تسهیلات، صندوقی به‌نام صندوق ملی نوآوری و تجاری‌سازی وجود دارد که صرفا وظیفه حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان را دارد. در کنار آن تسهیلات صندوق توسعه ملی نیز از سوی بانک‌های عامل در اختیار شرکت‌های دانش‌بنیان قرار می‌گیرد.»

برخی از کارشناسان بر این باورند که افزایش کمی شرکت‌های دانش‌بنیان به صورت دستوری نمی‌تواند منجر به پیشرفت این حوزه در اقتصاد شود، بلکه باید زیست‌بوم کسب‌وکار را برای این شرکت‌ها فراهم کرد.

جذب منابع مالی دانش‌بنیان‌ها از فرابورس

بازار سرمایه به‌عنوان یک بخش خدماتی باید پاسخگوی طیف مختلفی از نهادها و آحاد در سطح داخلی و بین‌المللی باشد و شفافیت، گزارشگری، امنیت و حراست از اسرار از جمله وظایف آن به‌شمار می‌رود که کوتاهی در هر یک از این زمینه‌ها منجر به بروز چالش‌هایی خواهد شد. بسیاری از کارشناسان معتقدند استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان با ارائه راهکارهای دقیق، سریع و ارزان‌قیمت می‌توانند در زمینه‌های مورد نظر به حل مشکلات بازار سرمایه کمک کنند.

مهرداد نعمتی که ریاست هیات مدیره فرابورس را نیز در کارنامه کاری خود دارد، معتقد است که با پیشبرد برنامه‌ها و اهداف ترسیم شده برای افزایش دامنه تامین مالی شرکت‌های دانش‌بنیان، توسعه بازار بدهی و جذب هرچه بیشتر بنگاه‌های اقتصادی در فرابورس اعم از بازارهای اصلی یا بازار شرکت‌های کوچک و متوسط نه‌تنها می‌توانیم شاهد تعمیق بازار سرمایه باشیم، بلکه رشد و توسعه اقتصادی کشور نیز از این طریق بیش از پیش محقق می‌شود.

نعمتی از لزوم چرخش اقتصاد و بازار سرمایه به سمت فعالیت‌های دانش‌بنیان و خدمات‌محور سخن گفت و افزود: نه‌تنها مشکل بازار سرمایه، بلکه مشکل اقتصاد کشور تکیه زیاد بر شرکت‌های کالامحور است که اگر به سمت خدمات‌محوری حرکت کنیم مانند شرکت‌های خدماتی، گردشگری، آی‌تی‌محور، دانش‌بنیان، خدمات مالی و… رشد متعادل و پایداری در بستر این‌گونه فعالیت‌ها برای اقتصاد محقق می‌شود و به تبع آن می توانیم بازار سرمایه‌ای با عمق بیشتر نیز داشته باشیم؛ به‌گونه‌ای که تاثیرپذیری آن از متغیرهای برون‌زایی همچون قیمت‌های جهانی کالاها، کاهش یابد. وی در پاسخ به این پرسش که در بازار سرمایه تا چه حد به حوزه دانش‌بنیان‌ها و تامین مالی این دسته از شرکت‌ها توجه شده، گفت: از اقدامات موثری که در چند سال گذشته به منظور تامین مالی فعالیت‌های دانش‌بنیان و امور نوآورانه در فضای بازار سرمایه انجام‌شده می‌توان به راه‌اندازی بازار دارایی‌ فکری، صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه و تابلو دانش‌بنیان در بازار SME در فرابورس اشاره کرد که زمینه را برای بارورسازی هرچه بیشتر فعالیت‌های دانش‌بنیان و حرکت به سمت تجاری‌سازی آنها فراهم کرده است.

بی‌اعتنایی به کسب‌وکار‌های کوچک

میثم رادپور، کارشناس بازارهای مالی در گفت‌وگو باصمت اظهارکرد: نظام بانکی ایران نقش واسطه‌گری مالی خود را به‌درستی ایفا نمی‌کند، به همین دلیل نه‌تنها شرکت‌های دانش‌بنیان، بلکه تمام کسب‌وکارهای کوچک و متوسط به سختی می‌توانند از خدمات نظام بانکی بهره‌مند شوند و تامین مالی کنند. بانک‌ها دو وظیفه جذب سپرده‌های بانکی و اعطای وام و تسهیلات را بر عهده دارند که در نظام بانکی ایران اعطای وام نقش کمتری دارد.

وی اضافه کرد: بانک‌ها در ایران رو به بنگاهداری و شرکت‌داری آورده‌اند و به همین دلیل بسیاری از منابع آنها صرف شرکت‌هایی می‌شود که خود بانک‌ها تاسیس کرده‌اند. در واقع به‌دلیل تسلط بانک مرکزی بر بانک‌ها و مقرراتی که تعیین می‌کند، نرخ بهره وام عموما پایین‌تر از تورم است و به همین جهت بانک‌ها ترجیح می‌دهند منابع مالی را به شرکت‌های خود تخصیص دهند.

سرمایه دانش‌بنیان‌ها

این کارشناس بازارهای مالی گفت: چالش‌های پیش‌روی تامین مالی از طریق بانک‌ها، تنها برای شرکت‌های دانش‌بنیان صادق نیست اما برای دانش‌بنیان‌ها این مسئله سخت‌تر و پیچیده‌تر شده، چراکه عموما این شرکت‌ها در مراحل اولیه شکل‌گیری و توسعه، دارایی‌های ملموس جدی ندارند. در واقع سرمایه ابتدایی و اصلی بیشتر دانش‌بنیان‌ها مبتنی بر سرمایه انسانی و ایده‌های فناورانه آنهاست؛ به این دلیل که شرکت‌های دانش‌بنیان عموما شرکت‌هایی نیستند که با سرمایه‌های بزرگی کار خود را شروع کنند و در نتیجه توانایی فراهم کردن الزاماتی را که نظام بانکی برای اعطای وام پیش روی آنها می‌گذارد، ندارند.

رشد دستوری

رادپور گفت: با توجه به شعار امسال «تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرینی» انتظار می‌رود توجه ویژه‌ای به شرکت‌های دانش‌بنیان شود اما باید منتظر بود و دید که اتفاقات بخصوصی پیش‌رو هست یا خیر. وی با بیان اینکه براساس شنیده‌ها قرار است تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان تا دو برابر افزایش پیدا کنند، گفت: اما این هدف‌گذاری نیز بسیاری دور از منطق است، چراکه این شرکت‌ها خودرو و طبیعی رشد می‌کنند و نمی‌توان الزام کرد تعداد آنها چقدر شود.

وی افزود: به‌جای اینکه به‌طور دستوری سعی در افزایش تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان داشته باشیم، دولت باید محیط کسب‌وکار و شرایط سرمایه‌گذاری را بهبود ببخشد، در این صورت است که فضایی برای رشد و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان‌ نیز فراهم می‌شود.

وی تصریح کرد: شرکت‌های دانش‌بنیان با تکیه بر فناوری‌های روز و تجاری‌سازی نتایج حاصل از تحقیق و توسعه می‌توانند نقش جدی در اقتصاد ایفا کنند. شاید نام‌گذاری امسال بتواند نظام بانکی را هم مکلف به تامین مالی این دست از کسب‌وکارها کند و بانک‌ها حاضر شوند جریان‌های نقدینگی و وام‌هایی را به آنها اعطا کنند. نظام بانکی باید بر جریان‌های نقدی که این کسب‌وکارها در آینده می‌توانند فراهم کنند، تکیه کند.

ایده‌هایی با ریسک بالا

این کارشناس بازارهای مالی اظهارکرد: با وجود اینکه شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند به توسعه اقتصاد دانش‌محور کمک کنند اما به هر حال وارد حوزه‌هایی می‌شوند که ریسک‌های بالایی دارند. بسیاری از این کسب‌وکارها وارد حوزه‌هایی می‌شوند که به طور جدی تاکنون تجربه‌ نشده و به همین دلیل ریسک شکست دارند و نظام بانکی بنا بر معذوریت‌های که برای اعطای وام دارد، ممکن است ریسک عدم‌بازپرداخت تسهیلات را قبول نکند.

رادپور گفت: در بسیاری از کشورهای خارجی عموما تامین مالی کسب‌وکارهایی از جنس دانش‌بنیان توسط شرکت‌های بزرگ و صندوق‌های مالی بزرگ انجام می‌شود که از جمله آنها می‌توان به صندوق‌های بیمه، صندوق‌های بازنشستگی و صندوق‌های سرمایه‌گذاری اشاره کرد. این دست شرکت‌ها و صندوق‌های مالی، بخش کوچکی از سبد سرمایه‌گذاری خود را به دانش‌بنیان‌ها اختصاص می‌دهند.

به‌طور مثال، صندوق‌های بازنشستگی چون منابع جدی و بزرگی دارند، بخش کوچکی از منابع خود را به این کسب‌وکارها اختصاص می‌دهند و برای آنها همین که شانس این وجود دارد که از چند مورد سرمایه‌گذاری، یک مورد موفق شود، سرمایه‌گذاری مثبتی تلقی می‌شود.

چالش‌های دانش‌بنیان‌ها را جدی بگیریم

کمیل طیبی، استاد اقتصاد دانشگاه اصفهان در گفت‌وگو باصمت بیان کرد: در نظام بانکداری نوین، گروهی از بانک‌ها با عنوان بانک‌های توسعه‌ای مطرح می‌شوند که وظایف مشخصی بر عهده‌ دارند. بانک‌های توسعه‌ای، بانک‌های تخصصی هستند که تسهیلات و اعتبارات خود را برای تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی به‌منظور رشد اقتصادی مداوم که منجر به توسعه اقتصادی شود، عرضه می‌کنند. به همین منظور این بانک‌ها از سوی دولت نیز موردحمایت قرار می‌گیرند. به‌عنوان مثال در شرایطی برای اعطای وام و تسهیلات به برخی از صنایع که صنایع زیربنایی یا ضروری هستند یارانه داده می‌شود، چراکه باید تسهیلات ارزان‌قیمت را برای تامین مالی بنگاه‌ها عرضه کنند. یکی از مشکلات پیش‌روی شرکت‌های دانش‌بنیان نیز مربوط به همین تامین مالی می‌شود.

وی افزود: معمولا شرکت‌های دانش‌بنیان، شرکت‌های کوچک و متوسطی هستند که موفقیت آنها مبتنی بر دانش، تولید و مدیریت است. این شرکت‌ها با ایجاد خلاقیت و کارآفرینی وارد فضای رقابتی در اقتصاد می‌شوند و البته ممکن است با ریسک‌های جدی هم مواجه باشند. به دلیل اینکه یکی از مهم‌ترین چالش‌های این شرکت‌ها مشکلات مربوط به تامین مالی است، یک استراتژی سیستم بانکداری، حمایت مالی از این نوع شرکت‌هاست. شرکت‌های کوچک و متوسط که در مسیر دانش‌بنیان، استارت‌آپ و شرکت‌های شتاب‌دهنده هستند کمک بسیاری زیادی به اقتصاد کشور می‌کنند و حتی در شرایط رکود هم می‌توانند در مقابل مشکلات پیش‌آمده برای اقتصاد مانند همه‌گیری کرونا، روی پا بایستند و با پویایی به فعالیت‌های خود ادامه دهند.

ریل‌گذاری‌های پویایی و اشتغالزایی

طیبی گفت: شرکت‌های دانش‌بنیان مبتنی بر فناوری‌های روز جهانی هستند و به همین دلیل باید به صورتی تامین مالی شوند که تکنولوژی‌های موردنیاز آنها فراهم شود. اگر این شرکت‌ها درگیر مشکلات مالی باشند کمتر به بهره‌وری نیروی انسانی و مدیریت می‌پردازند. بنابراین تامین مالی این کسب‌وکارها تضمین‌کننده بقا و تداوم آنهاست و منجر به پویایی آنها می‌شود و اشتغالزایی می‌کند. با وجود این ریل‌گذاری‌هاست که ریسک شرکت‌ها‌‌ی دانش‌بنیان نیز کاهش پیدا خواهد کرد.

به گفته این کارشناس اقتصاد، ماهیت شرکت‌های دانش‌بنیان بر خلاقیت استوار است و اگر مقدمات مالی این شرکت‌ها فراهم باشد می‌توانند از ورشکستگی‌هایی که در شرکت‌های سنتی وجود دارد، جلوگیری کنند.

وی اضافه کرد: با این حال، اگر تنها منبع تامین مالی این شرکت‌ها، بانک‌ها باشند، ریسک عدم‌تنوع در منابع تامین‌کننده به‌وجود می‌آید. یکی از منابع مهم تامین مالی شرکت‌های دانش‌بنیان باید بازار سرمایه باشد. به‌دلیل اینکه اساسا نقش اصلی بازار سرمایه بکارگیری سهام برای تامین منابع مالی است به تنوع بخشی تامین منابع مالی شرکت‌ها کمک می‌کند.

طیبی گفت: البته این امر نیز منوط بر این است که هم بازار سرمایه و هم نظام بانکی از جنبه‌های حمایتی کلان، یعنی قوانین و مقررات و آسان‌سازی برخوردار باشند تا بتوانند در شرایطی که امنیت اقتصادی و قانونی وجود دارد به شرکت‌های دانش‌بنیان کمک کنند.

وی تصریح کرد: در حال‌حاضر اقتصاد ایران با مشکلاتی روبه‌رو است که منجر به نرخ پایین سرمایه‌گذاری شده است. علاوه بر این، همواره به بخش تحقیق و توسعه‌ شرکت‌های اقتصادی توجه کمی شده یا اگر توجهی هم بوده فرهنگ مختص به خود را نداشته که بتواند به توسعه و رشد واحد موردنظر کمک کند. به انبوه رسیدن شرکت‌های دانش‌بنیان خود به منزله جذب تکنولوژی و فناوری در بخش تولید و ظرفیت‌های اقتصادی است که به‌عنوان یکی از موانع برطرف‌کننده چالش‌های تولید قابل طرح و تامل است.

سخن پایانی

در مجموع کارشناسان بر این باورند که از یک سو بانک‌ها به‌دلیل اینکه رو به بنگاهداری آورده‌اند ترجیح می‌دهند به جای کسب‌وکارهای کوچک، منابع مالی خود را به شرکت‌هایی که خود تاسیس کرده‌اند، اختصاص دهند و از سوی دیگر، به‌دلیل اینکه بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان ایده‌های کمتر تجربه‌شده را موضوع فعالیت اقتصادی خود قرار می‌دهند، تامین‌کنندگان مالی و سرمایه‌گذاران ریسک این شرکت‌ها را بالا تشخیص داده و کمتر از آنها استقبال می‌کنند. در ایران تامین مالی برای کسب‌وکارهای کوچک با موانع جدی روبه‌رو است که برای شرکت‌های دانش‌بنیان این شرایط پیچیده‌تر نیز می‌شود، چراکه معمولا این شرکت‌ها بیش از آنکه متکی بر سرمایه‌های مالی باشند، با سرمایه‌های انسانی و ایده‌ها کار خود را آغاز می‌کنند. نبود سرمایه‌های کافی برای آغاز به کار، دست این شرکت‌ها را در فراهم کردن الزامات بانک‌ها برای اخذ تسهیلات می‌بندد.