جنگل‌ها نقش اساسی در ذخیره کربن دارند که نابودی آنها به‌مثابه افزایش گرمایش جهانی است. آتش‌سوزی جنگل‌ها ناشی از عوامل انسانی و طبیعی است و برآورد می‌شود عامل بیش از ۹۰ درصد از آتش‌سوزی جنگل‌ها در ایران عمدی و غیرعمدی انسانی است. باتوجه به اینکه میزان بارندگی‌های امسال موجب افزایش پوشش گیاهی در مراتع و علفزارها شده است، هشدارهای لازم و اقدامات پیشگیرانه برای مقابله با حریق جنگل‌ها انجام شود.

پیامدهای تخریب جنگل

به‌طورکل، بخشی از پیامدهای تخریب جنگل به شرح ذیل است: به‌هم‌خوردن تعادل محیط‌زیستی در مناطق جنگلی، کاهش ذخیره آب‌های زیرزمینی، پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی، خشک شدن قنات، چشمه‌ها، آلودگی آب‌ها، کاهش آب رودخانه‌ها و جویبارها، کاهش بارندگی، افزایش رسوبات رودخانه‌ای و پر شدن سدها و کاهش عمر آنها، کاهش حاصلخیزی و فرسایش خاک، گسترش بیابان‌ها، از بین رفتن پناهگاه گونه‌های مختلف جانوری، آلودگی هوا و تشدید گرمایش زمین، کاهش تولیدات جنگلی و به‌تبع آن کاهش اشتغال و رکود اقتصادی، کاهش درآمدهای حاصل از گردشگری، بروز عوامل طبیعی مانند توفان، سیلاب‌های وسیع و... . اگر به هر کدام از این پیامدها توجه کنیم، نمود بحرانی آن را در کشور می‌بینیم. به‌همین‌منظور حفظ این اراضی از گزند آتش‌سوزی نیازمند توجه بسیار ویژه‌ای است. با این وجود، در سال‌های گذشته شاهد آتش‌سوزی‌های هولناکی از جمله در جنگل‌های شمالی و غربی کشور بوده‌ایم که آسیب‌های محیط‌زیستی، اجتماعی و اقتصادی زیادی بر جا گذاشته است.

ریسک حریق در علفزارهای خشکیده

شایان صارمی، کارشناس اطفای حریق در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: زمانی که بارندگی به نسبت زیاد باشد، مراتع و علفزارها هم به‌لحاظ وسعت و هم به‌لحاظ ارتفاع در حجم زیادی رشد می‌کنند، اما به‌خاطر نوع اقلیمی که در ایران وجود دارد در نهایت این علفزارها و مراتع 2 ماه بیشتر سبز نیستند. به‌طورمعمول از هفته دوم فروردین به‌طورمشخص در منطقه زاگرس و دامنه‌های جنوبی البرز این مراتع و علفزارها رشد می‌کند، اما در ماه خرداد دیگر زرد می‌شود. اتفاق ریسک‌زایی که می‌افتد این است که در زمان گرما و در فصل تابستان با یک حجم خیلی زیادی از ماده خشک سوختنی در مراتع روبه‌رو می‌شویم و نیاز به برنامه‌ریزی دقیقی برای کنترل حریق در این مناطق داریم.

وی بیان کرد: اصلی‌ترین مسئله برای رفع خطرات آتی تمرکز بر پیشگیری است. براین‌اساس مهم‌ترین نکته بازبینی‌ها و بازرسی‌های مکرر و حضور و کنترل مامورهای نهادهای ذی‌ربط در منطقه است. از طرف دیگر، گردشگری و اطراق در بسیاری از این مناطق که حساسیت و ریسک بالایی نسبت به حریق دارند، باید کنترل شود.

صارمی گفت: حریق شرایط خیلی خاصی دارد و بخش زیادی از آن از برنامه‌ریزی‌ها خارج است. مناطقی که انباشت مواد سوختنی در آن زیاد است و درخت‌ها آفت‌زده شده‌اند، ریسک بالایی نسبت به حریق دارد. به‌همین دلیل، اگر بازرسی‌های مداوم انجام نشود، امکان جلوگیری از آتش‌سوزی افزایش پیدا می‌کند. از طرفی، نیاز است تا شبکه آبرسانی و ایستگاه‌های ذخیره‌سازی آب بهبود پیدا کند.

وی اضافه کرد: بحث دیگری که در رابطه با پیشگیری از آتش‌سوزی‌ها بسیار مهم خوانده می‌شود، مسئله آموزش است. در این راستا، باید به افراد آموزش داد که تا جای ممکن آتش روشن نکنند. اگر هم مجبور به روشن کردن آتش شدند، بدانند که باید به‌طورکامل زیر آتش خالی از علف باشد و اطراف آن را سنگ‌چین و دیواره تشکیل دهند، اما از آنجا که برخی افراد احساس مسئولیتی نمی‌کنند، آتش‌هایی با شرایط نامناسب روشن می‌شوند و جنگل و مرتعی را نابود می‌کنند.

این کارشناس اطفای حریق گفت: از بزرگ‌ترین مشکلات ما در بحث اطفای حریق، دور بودن از منابع آب به‌عنوان ماده اطفاکننده از محل وقوع حریق در طبیعت است. ایستگاه‌های ذخیره‌سازی آب در طبیعت علاوه بر اینکه در فصول گرم می‌تواند برای شارژ کردن آبشخورها استفاده شود، برای دسترسی سریع در زمان وقوع حریق هم بسیار مناسب خواهد بود. ایجاد پایگاه‌های تخصصی و ایستگاه اطفای حریق تخصصی در عرصه های طبیعی یک ضرورت است؛ چنان‌که در شهر یا در کارخانجات و محیط‌های صنعتی نیز متناسب با فضا آتش‌نشانی شهری و آتش‌نشانی صنعتی در کارخانجات و پالایشگاه‌ها ایجاد می شود.

وی بیان کرد: همان‌طور که در فضای شهری ایستگاه‌های آتش‌نشانی در زیرمجموعه شهرداری وجود دارد، در فضای خارج شهر به‌ویژه در محدوده‌های حفاظت‌شده، مراتع، مناطق جنگلی و... نیاز به ایستگاه آتش‌نشانی تخصصی محیط‌زیست داریم، اما به هر حال باید پذیرفت که حریق در طبیعت یک اتفاق طبیعی است و اگرچه می‌توان با اقدامات پیشگیرانه تا درصد بسیار بالایی از وقوع آن جلوگیری کرد، اما این پیشگیری ما را از درمان (اطفای حریق) بی‌نیاز نخواهد کرد.

صارمی گفت: از آنجایی که این قبیل تصمیمات، نوعی دخالت مستقیم در فرآیندهای طبیعی اکوسیستم است، باتوجه به طبیعت آسیب‌دیده ما، انجام دادن یا ندادن و نحوه اجرا باید بسیار دقیق، محتاطانه و پس از مطالعات قوی کارشناسان و فعالان محیط‌زیست صورت بگیرد.

نبود نرم‌افزارهای پیش‌بینی حریق

صارمی اظهار کرد: در ایران پیش‌بینی گسترش حریق در اماکن صنعتی و مسکونی پیشرفت زیادی داشته است. در حال‌ حاضر نرم‌افزارهای زیادی برای پیش‌بینی حریق در این اماکن وجود دارد که به‌طورمثال می‌تواند به‌دقت گسترش حریق را در یک ساختمان آنالیز و از طرف دیگر به دانش بیشتر ما در این‌باره کمک کند که اگر قرار باشد حریقی اتفاق بیفتد، بدانیم چگونه گسترش پیدا و به چه جاهایی ممکن است سرایت کند.

وی اضافه کرد: متاسفانه این رشد نرم‌افزاری در زمینه حریق عرصه‌های جنگلی و منابع‌طبیعی وجود نداشته است. اگر بتوان در این زمینه اقدام مناسبی داشت و برای حریق عرصه‌های طبیعی مدل‌سازی کرد، کمک بزرگی به پیشگیری و مهار آتش‌سوزی جنگل‌ها خواهد شد، اما متاسفانه این مسئله برای دانش مهندسی ما در اولویت نیست و اصلا به این سمت نرفته است.

 کاهش ۵۰ درصدی حریق

هادی شفیعی، مسئول ارتباطات رسانه‌های گروهی سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور در گفت‌وگو با صمت گفت: عوامل متعددی منابع‌طبیعی و به‌ویژه جنگل‌ها و مراتع را تهدید و تخریب می‌کند که یکی از آنها حریق است. حریق در عرصه‌های طبیعی به‌طورمعمول در جنگل‌ها و مراتع اتفاق می‌افتد. باتوجه به بارش‌هایی که در اوایل امسال و اواخر سال گذشته اتفاق افتاد، پوشش گیاهی به‌ویژه در سطح علفزارها رشد خوبی داشت.

وی اضافه کرد: اما باید در نظر داشت که پس از مدتی بر اثر تابش آفتاب و خشک شدن پوشش گیاهی، علفزارهای خشک ریسک آتش‌سوزی را بسیار بالا می‌برد و با کوچک‌ترین عاملی منجر به تحریق می‌شود. سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور باتوجه به افزایش پوشش گیاهی هشدارهای لازم را برای پیشگیری از حریق داده و می‌دهد.

شفیعی بیان کرد: در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ شاهد کاهش ۵۰ درصدی حریق در عرصه‌های طبیعی و جنگل‌ها بودیم. دلیل این کاهش حریق تدابیری بود که از طرف سازمان منابع‌طبیعی در راستای هوشمندسازی حفاظت انجام شد.

وی عنوان کرد: در حال ‌حاضر سازمان منابع‌طبیعی در گلوگاه‌های حساس جنگلی دوربین نصب و با استفاده از پهپاد و دیگر تجهیزات مدام مناطق را رصد می‌کند. گشت مراقبت‌های سازمان منابع‌طبیعی در عرصه‌های طبیعی نیز افزایش داشته است. همچنین وجود سامانه‌هایی مثل ۱۳۹ و ۱۵۰۴ در اطلاع‌رسانی مردمی نسبت به هر تصرف، تخریب و حریق بسیار کمک کرده است. بهبود و طراحی این عوامل باعث شد که در سال گذشته میزان حریق نسبت به سال گذشته خود کاهش پیدا کند.

شفیعی گفت: هر جنگل سالانه 2.5تن اکسیژن تولید و اکسیژن ۱۰ نفر را تامین می‌کند. جنگل‌ها باعث حفظ آب، خاک و تنوع زیستی می‌شوند، از سیلاب و گردوغبار جلوگیری می‌کنند و نقش اساسی در ترسیب کربن دارند. با وجود اینکه آتش‌سوزی جنگل‌ها آسیب اقتصادی زیادی ایجاد می‌کند، اما آسیب‌های محیط‌زیستی به‌مراتب مهم‌تر از آن است.

رویکردهای مدیریت بلایا در ایران

در ایران رویکردهای مدیریت بلایا از جمله آتش‌سوزی جنگل‌ها بیش از آنکه فعال و پیشگیرانه باشد، انفعالی و واکنشی است. ضعف موجود در این زمینه باعث اتلاف منابع و افزایش هزینه‌های مدیریت ریسک و مدیریت بحران شده است.مراحل اطفای‌حریق به پیشگیری، پیش‌آگاهی، کشف، اطفای‌حریق و عملیات بعد از اطفای‌حریق دسته‌بندی می‌شود. اقدامات لازم برای پیشگیری، پیش‌آگاهی و کشف به این شرح است: بررسی و شناخت عرصه‌های حساس و بحرانی، برقراری کشیک‌های شبانه‌روزی در ادارات کل و شهرستان‌ها، تقویت گشت و مراقبت زمینی و هوایی در این مناطق در زمان‌های بحرانی، آموزش لازم به نفرات و افراد مشارکت‌کننده، اجرای مانورهای عملیاتی برای کسب آمادگی لازم، استفاده از داده‌های هواشناسی برای پیش‌آگاهی و تصاویر ماهواره‌ای برای کشف سریع آتش‌سوزی، نصب دوربین‌های مداربسته برای کشف و مانیتورینگ آتش‌سوزی، استفاده از مشارکت افراد محلی در قالب محافظان افتخاری سازماندهی‌شده، اجرای برنامه‌های پیشگیری با احداث آتش‌بر، اجرای عملیات پرورشی و بهداشتی در مناطق جنگلی طبیعی و دست‌کاشت، کنترل، کاهش و حتی در برخی موارد ممانعت از تردد در داخل مناطق جنگلی در مواقع بحرانی، افزایش آگاهی مردم و جامعه محلی و در نهایت الحاق ضوابط و استانداردهای موجود در دستورالعمل تهیه طرح‌های اجرایی و متعهد کردن مجریان طرح‌ها بر رعایت آن. با این وجود، اقدام پیشین‌ به یقین حفظ و حمایت جدی از اکوسیستم‌های جنگلی است.

به‌گفته بسیاری از کارشناسان و فعالان محیط‌زیست، رویکرد غالب در مواجهه با آتش‌سوزی جنگل‌ها، نه رویکردی پیشگیرانه، بلکه واکنشی است. با این وجود، در هنگام حریق نیز عدم‌واکنش‌های سریع و به‌موقع، بر تخریب جنگل‌ها شدت داده است. یکی از دلایل این مسئله نارسایی و ضعف در کارگروهی و هماهنگی بین‌سازمانی و بین‌بخشی برای کنترل و مهار آتش‌سوزی‌ها است. علاوه بر این، باید به کمبود تجهیزات و نیروی انسانی لازم برای کنترل و مهار آتش‌سوزی در بسیاری از نهادهای اجرایی اشاره کرد. این 2 عامل در حالی عملکرد اطفای حریق را تضعیف می‌کنند که در متن قانون تاکید شده است «در موقع آتش‌سوزی در جنگل‌ها تمام ماموران دولتی اعم از لشکری، کشوری و شهرداری‌ها که در نزدیکی آن محل باشند، در مقابل تقاضای ماموران جنگل‌بانی یا ژاندارمری یا بخشداری موظف هستند با تمام وسایل ممکن دولتی و شهرداری که در اختیار دارند، در آتش‌نشانی کمک کنند. ماموران کشوری و شهرداری که در ایفای این وظیفه مسامحه و قصور کنند، برحسب مورد، طبق قانون استخدام کشوری مجازات می‌شوند و درباره ماموران لشکری ۵۹ و ۵۸ مقررات مواد تعقیب و مجازات آنها طبق مقررات نظامی خواهد بود». فلات ایران از نظر تراکم و سطح پوشش عناصر جنگلی، فقیر است و به همین دلیل کشورمان را در دسته ممالک با پوشش کم جنگل (LFCC) قرار داده است.

سخن پایانی

باتوجه به شرایط اقلیمی سخت و شکننده حاکم بر فلات ایران، حفظ نقطه به نقطه مناطق جنگلی اولویت بالایی دارد. باوجود ضعف‌های جدی مدیریتی و بی‌توجهی به اراضی ارزشمند جنگلی در کشور، جوامع محلی و تشکیلات محیط‌زیستی و اجتماعی در حفظ و حراست جنگل‌ها و مطالبه‌گری در این زمینه نقش بسیار جدی و تعیین‌کننده‌ای دارند.