مفهوم «بهره‌وری سبز» در سال ۱۹۹۴ توسط «سازمان بهره‌وری آسیا» مطرح شد و از آن پس «بهره‌وری سبز» به‌عنوان استراتژی توسعه پایدار محیطی انتخاب شد. هدف اصلی از این ساختار نیز افزایش بهره‌وری و توسعه اقتصادی ـ اجتماعی است، به‌نحوی که موجب حفاظت و ایمنی محیطی شود و در کنار آن، با افزایش سودآوری تجاری به ارتقای کیفیت زندگی بینجامد. بهره‌وری سبز، نگرش پیشگیرانه‌ای را ترویج می‌کند که عکس‌العملی در قبال هزینه‌های اقتصادی گزاف است و در نهایت، به روش‌های کنترل آلودگی در محیط‌زیست می‌انجامد و به‌همین‌دلیل، یکی از رویکردهای پیشگیری از ایجاد آلودگی در صنایع نیز به‌شمار می‌رود. با این نگاه، در جوامع علمی ـ صنعتی «بهره‌وری سبز» روشی برای تلفیق توسعه صنعتی با حفظ محیط‌زیست قلمداد می‌شود. باتوجه به روند رو به رشد صنایع و فراگیر شدن آلودگی‌های ناشی از آن، سوالی که مطرح می‌شود، این است که آیا باید صنعت یا به‌عبارتی موتور توسعه را متوقف یا رشد آن را کند کرد یا آنکه بدون توجه به لطمات زیست‌محیطی و تنها با تکیه بر اهمیت تولید در توسعه و نقش آن در تقویت اقتصاد ملی، اجازه ادامه فعالیت به صنعت با همین روال داده شود؟ صمت در این گزارش در گفت‌وگو با کارشناسان به بهره‌وری سبز و بهینه‌سازی مصرف در عرصه محیط‌زیست پرداخته است.

دگرگونی شیوه تولید، به‌نفع محیط‌زیست

«بهره‌وری سبز» یکی از ابزارهایی است که در اختیار توسعه پایدار قرار می‌گیرد تا ضمن سودجویی اقتصادی بتوان محیط‌زیست را حفظ و توسعه را پایدار کرد. در واقع، بهره‌وری سبز برگرفته از تلفیق ۲ واژه بهبود بهره‌وری و حفاظت از محیط‌زیست است که به‌عنوان یک راهکار و نوآوری در مسیر صیانت از محیط‌زیست، بر بهینه‌سازی مصرف و بهره‌برداری از منابع‌طبیعی، توسعه و رشد مستمر اقتصادی تاکید دارد. استراتژی بهره‌وری سبز از ابزارها و تکنیک‌های مرتبط از طریق ارزیابی عملکرد بنگاه‌های اقتصادی، قیمت‌گذاری و هدررفت‌ها و ضایعات منابع اقتصادی در فرآیند تولید، تلاش در راستای کاهش آلودگی و اثرات مخرب زیست‌محیطی بنگاه‌ها، قصد دارد موجب ارتقای بهره‌وری، رقابت‌پذیری و بهبود کیفیت زندگی بشر شود.

تنها تغییر تکنولوژی و فناوری نیست که در حوزه صنعت به «بهره‌وری سبز» می‌انجامد، بلکه با تمرکز بر استفاده کارآ و بهینه از مواد اولیه، انرژی و آب برای کاهش تولید ضایعات و توجه به محیط‌زیست در تمام مراحل تولید موجب تغییر نگرش در تمام سطوح بخش مدیریت می‌شود. در نتیجه، کاهش مصرف نهاده‌های تولید به‌ازای یک مقدار مشخص تولید یا ارائه خدمات، کاهش هزینه‌های تولید، کیفیت و رقابت‌پذیری محصولات در سطح ملی و جهانی ارتقا پیدا می‌کند که رشد اقتصادی را بهبود می‌بخشد، بنابراین به‌طورکلی بکارگیری بهره‌وری سبز در همه صنایع و بنگاه‌های تولیدی کوچک و بزرگ، افزایش سودآوری و رشد اقتصادی را باتوجه به مسائل زیست‌محیطی به‌همراه دارد. به‌نظر می‌رسد که این استراتژی راهکار خوبی برای حفظ محیط‌زیست و در عین حال توسعه باشد، اما باید نظر مخالفان را نیز شنید. برخی کارشناسان محیط‌زیست بر این باور هستند که بهره‌وری سبز شاید در تولید یک کالا میزان خسارت به محیط‌زیست را کاهش دهد، اما همان‌طور که گفته شد، بهره‌وری منجر به افزونی تولید و در نهایت افزایش رشد اقتصادی می‌شود. به‌‎همین‌ترتیب، اگر میزان خسارت محیط‌زیستی تولید یک کالا با بهره‌وری سبز برای مثال از ۵ به ۲ کاهش پیدا کرده باشد، ممکن است با افزایش تولید کالا، میزان خسارت نه‌تنها کاهش نیابد، بلکه بیشتر نیز بشود. به‌همین‌منظور باید به‌دنبال ریشه‌های اقتصادی این مشکل بود. برهمین‌اساس، برخی سیاستمداران اعمال سیاست‌های بهره‌وری به نفع محیط‌زیست را کافی نمی‌دانند و رشد اقتصادی صفر را پیشنهاد می‌کنند. برخی سبزهای رادیکال نیز علاوه بر توقف رشد افسارگسیخته اقتصادی، خواهان دگرگونی شیوه تولید اقتصادی به‌نفع محیط‌زیست و رفاه انسان‌ها هستند.

توجه به «بهره‌وری سبز»‌ در ساختار اقتصاد

سیدمهدی میردامادی، عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم تحقیقات تهران با تاکید بر اهمیت بهره‌وری سبز در تصمیمات کلان گفت: برای تحقق این هدف در گام نخست باید تغییر نگرش در بین مسئولان اتفاق بیفتد. برخی مسئولان هنوز به بهره‌وری سبز که افزایش سود اقتصادی را ضمن حفاظت از محیط‌زیست تضمین می‌کند، باور ندارند. بسیاری از مسئولان حتی مسئله تغییر اقلیمی که کل جهان را به تکاپو انداخته، رها کرده‌اند، در صورتی که کشورهای دیگر برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برای مقابله با تغییر اقلیم دارند. بنابراین، این تغییر نگرش باید در سطح کلان در نگاه تصمیم‌گیران ایجاد شود.

میردامادی بااشاره به پیشینه پیدایش بهره‌وری سبز در جهان گفت: بهره‌وری سبز در سال ۱۹۹۴ میلادی (۱۳۷۳ شمسی) از سوی سازمان بهره‌وری آسیا معرفی شد و موردتوجه قرار گرفت. دلیل ارائه طرح بهره‌وری سبز در این سازمان این بود که بیشترین جمعیت جهان و بیشترین فشار بر منابع‌طبیعی در قاره آسیا وجود دارد. بر همین اساس، الزام این مسئله به‌وجود آمد که دولت‌ها یک نوع هماهنگی میان تولید و رشد اقتصادی با حفاظت از منابع‌طبیعی و محیط‌زیست به‌وجود بیاورند و بهره‌برداران بتوانند بهره‌وری خود را با عدم‌تخریب محیط‌زیست افزایش دهند.

این کارشناس محیط‌زیست با تاکید بر اینکه، هدف محقق نمی‌شود،مگر اینکه مردم مجاب به حرکت در این مسیر شوند و به بهره‌وری سبز توجه کنند، گفت: به‌عنوان نمونه در جنگل‌های شمال هم این مشکل وجود دارد. وقتی قوانینی برای حفظ جنگل تصویب می‌شود، راه‌های دور زدن آن‌هم به‌وجود می‌آید، اما اگر در نگرش افراد تغییری شکل بگیرد و بدانند که این جنگل و درختان آن، بخشی از زندگی ما و آیندگان است و نسل‌های آینده هم به‌اندازه ما حق دارند، از طبیعت و هوای خوب استفاده کنند، به‌طور باثبات‌تری به‌سمت بهره‌وری سبز و توسعه پایدار حرکت کرده‌ایم.

وی بااشاره به ناآشنایی وزارتخانه و مراکز اقتصادی با ساختار و ضرورت توجه به بهره‌وری سبز گفت: بهره‌وری سبز در ایران تنها در بخش جنگل و مراتع وزارت جهادکشاورزی مطرح است، اما بخش‌های دیگر در سطح وزارتخانه و مراکز اقتصادی با این واژه زیاد آشنا نیستند، حتی برخی مدیران، بهره‌وری را می‌شناسند، اما با نوع سبز آن که میان اقتصاد و محیط‌زیست سازگاری ایجاد می‌کند، کمتر آشنا هستند. حتی در دانشگاه‌ها نیز دانشجویان رشته‌های کشاورزی با این واژه آشنا نیستند، مگر اینکه در یک مقاله انگلیسی مطالعه و سوالی را در کلاس مطرح کنند، اما باز هم کمتر به اهمیت آن پی می‌برند. واژه‌هایی مانند امنیت غذایی یا پایداری در سرفصل‌های دروس دانشگاهی وجود دارد و دانشجویان با آن آشنا هستند، اما درباره بهره‌وری سبز سرفصل‌هایی مطرح نمی‌شود تا استادان دانشگاهی به‌واسطه آن به این مسئله بپردازند.

میردامادی با تاکید بر اینکه شناخت بهره‌وری سبز به‌ویژه برای کشور ما که محیط‌زیست شکننده و آسیب‌پذیری دارد، بسیار حیاتی است، گفت: در بحث کشاورزی، زمانی که صحبت از بهره‌وری می‌شود، تصور بسیاری از افراد افزایش سطح زیرکشت است، در صورتی که این کاهش هزینه‌ها است که منجر به افزایش سودآوری می‌شود.

وی افزود: دقیقا چنین نگرش‌هایی است که باید در بهره‌وری تغییر کند. این تغییر را نمی‌توان تنها با یک دوره آموزشی یا از طریق صداوسیما ایجاد کرد، چرا که ریشه آن به توجه و نیت افراد برمی‌گردد. گاه با مخاطب‌هایی روبه‌رو هستیم که فقط نیاز به اطلاع‌رسانی دارند. گاهی هم فکر می‌کنید نه آگاهی در بین آنها وجود دارد و نه مهارت‌های لازم را دارند. البته می‌توان مهارت را هم  آموزش داد. در این میان، گاهی هم با افرادی مواجهیم که هم آگاهی کافی و هم مهارت لازم را دارند، اما به این مسئله توجه نمی‌کنند. به‌همین‌دلیل باید تغییر نگرش رخ دهد. مقالات بهره‌وری سبز نیز بیشتر بر همین تغییر نگرش تاکید دارند.

این استاد دانشگاه با تاکید بر ضرورت توجه به بهره‌وری سبز در ساختار تصمیم‌گیری‌های خرد و کلان گفت: باید بتوانیم در میان بهره‌برداران ایجاد انگیزه و از راه‌های گوناگونی که جزو تکنیک‌ها و روش‌های آموزشی است، توجه‌شان را به مطالبی جلب کنیم. در این صورت، این افراد خود را بخشی از این فرآیند می‌بینند. وی افزود: در حال‌ حاضر، کشاورزانی که کمتر به بهره‌وری همسو با حفظ محیط‌زیست توجه می‌کنند، می‌دانند که ضرر و زیان‌های زیادی در آینده متحمل می‌شوند. کشاورزی را می‌شناسم که بدون توجه به‌نظر کارشناسان، نهاده نیتروژن را برای برداشت بهتر خربزه مدام به خاک اضافه می‌کرد تا جایی‌که زمین به‌طورکامل از این ماده اشباع شد و دیگر هیچ محصولی نداد و لازم بود که زمین دست‌کم برای ۱۰ سال رها شود تا دوباره بارور شود.

«بهره‌وری سبز» به رشد اقتصاد سبز می‌انجامد

علی بهشتی، کارشناس محیط‌زیست، بهره‌وری سبز را یک راهبرد چندبعدی در بهبود عملکرد تجارت و از همه مهم‌تر کیفیت زندگی خواند و گفت: صنعتی شدن کشورها، افزایش مصرف‌گرایی و بهره‌برداری بیش از حد از منابع‌طبیعی به‌ویژه سوخت‌های فسیلی موجب بروز مشکلات عدیده زیست‌محیطی از جمله گرمایش جهانی، تغییرات اقلیمی، آلودگی آب‌وهوا، خشک شدن منابع آب و سفره‌های زیرزمینی، کاهش تنوع‌زیستی و مسائلی از این قبیل شده است.

بهشتی با تاکید بر «بهره‌وری سبز» با نگاه آینده‌نگر گفت: این سیاست برگرفته از تلفیق 2 شاخص کلیدی بهبود بهره‌وری و حفاظت از محیط‌زیست است که به‌عنوان یک راهکار برای دستیابی به اقتصاد مقاومتی و توسعه پایدار، با تکیه بر صیانت از محیط‌زیست، بهینه‌سازی مصرف و بهره‌برداری از منابع‌طبیعی، محقق می‌شود.

وی افزود: استراتژی بهره‌وری سبز با بکارگیری ابزارها و تکنیک‌های مرتبط از طریق ارزیابی عملکرد بنگاه‌های اقتصادی اعم از بنگاه‌های تولیدی، خدماتی، صنعتی و کشاورزی محقق می‌شود. در این فرآیند با تلاش در راستای کاهش آلودگی و اثرات مخرب زیست‌محیطی بنگاه‌ها، موجب ارتقای بهره‌وری، کسب سود، رقابت‌پذیری و بهبود کیفیت زندگی بشر می‌شود.

به‌گفته این کارشناس محیط‌زیست، بهره‌وری سبز در صنعت، تنها به تغییر تکنولوژی و فناوری تاکید ندارد، بلکه با تمرکز بر استفاده کارآ و بهینه از مواد اولیه و انرژی با کاهش تولید ضایعات به تولید پاک می‌پردازد.

وی افزود: در نتیجه، با کاهش مصرف نهاده‌های تولید به‌ازای یک مقدار مشخص تولید یا ارائه خدمات، هزینه‌های تولید کاهش و کیفیت و رقابت‌پذیری محصولات در سطح ملی و جهانی ارتقا می‌یابد که مجموع این فرآیند منجر به بهبود رشد اقتصادی خواهد شد.

بهشتی رشد اقتصاد سبز را از پیامدهای کلیدی بهره‌وری سبز، خواند و گفت: بکارگیری بهره‌وری سبز در همه صنایع و بنگاه‌های تولیدی کوچک و بزرگ، افزایش سودآوری و رشد اقتصادی را باتوجه به مسائل زیست‌محیطی به‌همراه دارد که می‌توان آن را نگرشی دوستدار محیط‌زیست دانست.

وی بااشاره به اینکه تمامی رویکردهای پیشین برای حمایت از محیط‌زیست منجر به نادیده گرفتن یا حذف فعالیت‌های اقتصادی شده است، گفت: از آنجا که بسیاری راهکارهای پیشگیری‌کننده مدیریت زیست‌محیطی تاکنون تمرکزی بر بهره‌وری نداشته، به‌نظر می‌رسد که تاثیر مثبت چنین برنامه‌هایی بر محیط‌زیست و تجارت کاهش یافته است. در همین حال، پیمان‌نامه‌ها و برنامه‌های سنتی بهبود بهره‌وری مشکلات و مسائل زیست‌محیطی را نادیده گرفته یا فرصت کمی به شرکت‌ها برای تمرکز روی چنین مشکلاتی در استراتژی تجارت به آنها داده شده است. اکنون به‌نظر می‌رسد «بهره‌وری سبز» بر این رویکردهای قدیمی فائق آمده و حمایت از محیط‌زیست در کنار ارتقای کیفیت، اثرگذاری بر هزینه‌ها و ایجاد بازار رقابتی در تولید می‌خواهد.

سخن پایانی

در مجموع، برخی کارشناسان بر این باور هستند که بهره‌وری سبز میزان تولید کالا و رشد اقتصادی را متعادل می‌کند و اجازه نمی‌دهد افزایش تولید پس از بهره‌وری به‌گونه دیگری به محیط‌زیست آسیب برساند. در واقع، بهره‌وری سبز ابزاری برای نیل به توسعه پایدار است. با این حال، کارشناسان دیگری معتقدند سازکار شیوه تولید اقتصادی جهانی، نه براساس نصایح اخلاقی محیط‌زیستی، بلکه براساس رقابت‌پذیری و کسب سود بیشتر فعالیت می‌کند و تعریف بهره‌وری نیز از همین کسب سود بیشتر ناشی می‌شود. بنابراین، بهره‌وری سبز باوجود اینکه امر لازمی است، اما کافی نیست و حفظ محیط‌زیست نیاز به تغییرات ریشه‌ای‌تری در سازکار شیوه تولید اقتصاد دارد.