ایران به دلیل دسترسی مناسب به آب‌های آزاد در جنوب کشور و همچنین بهره‌مندی از سواحل قابل کشتیرانی در شمال که امکان تجارت بین‌المللی میان ایران و کشورهای روسیه، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان را فراهم می‌کند، یکی از کشورهای مهم در حوزه حمل‌ونقل دریایی محسوب می‌شود. از این رو تجارت در بستر دریا، یکی از مزایا و به‌نوعی فرصت طلایی ایران برای توسعه تبادلات جهانی است. اما آن‌طور که از شواهد پیداست، ایران طی دهه‌های گذشته نتوانسته تحولی عظیم را در تجارت خود با بهره‌گیری از بنادر و مسیرهای دریایی شکل دهد. در راستای بهبود وضعیت بنادر کشور و عبور از موانع موجود، طرح‌های جامع بنادر بازرگانی در ادوار گذشته برای بنادر مختلف طراحی شده و برخی از آنها همچنان در مرحله اجرا هستند. چندی پیش مرکز مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «نگاهی به روند طرح‌های جامع بنادر کشور: نقاط قوت و ضعف و راهکارهای ارتقای مطالعات جامع آتی» به بررسی وضعیت فعلی بنادر ایران پرداخت و به نتایج مطلوبی دست نیافت. جدای از این پژوهش مجلس، پیش‌تر از این برخی از فعالان اقتصادی نسبت به وضعیت تجاری بنادر اظهار نگرانی کرده و تحریم‌ را یکی از دلایل اصلی کمرنگ بودن نقش بنادر ایران در تجارت جهانی دانسته‌اند. از این رو به نظر می‌رسد موانع داخلی و خارجی دست‌به‌دست هم داده تا بندرهای شمالی و جنوبی کشور نتوانند در دادوستدهای تجاری حتی منطقه، به‌عنوان پایگاه مهم و استراتژیک شناخته شوند. صمت در گفت‌وگو با کارشناسان و فعالان صنعت دریانوردی، درباره وضعیت فعلی بنادر و راهکارهای برون‌رفت از روند موانع و مشکلات پرداخته است.

مزیت جغرافیایی به‌تنهایی کارساز نیست

مرکز مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «نگاهی به روند طرح‌های جامع بنادر کشور: نقاط قوت و ضعف و راهکارهای ارتقای مطالعات جامع آتی» به بررسی وضعیت فعلی بنادر ایران پرداخته است. به گزارش فارس، این مرکز در مطالعات خود تاکید کرده ایران که بنا به موقعیت ممتاز جغرافیایی خود سال‌هاست یکی از پایگاه‌های استراتژیک بندری جهان محسوب می‌شود، همچنان مطلوبیت بنادر خود را متناسب با مزیت ژئوپلیتیک در منطقه، منطبق نساخته است. توسعه بنادر رقیب در خلیج‌فارس و دریای عمان طی ۳۰ سال اخیر، بیانگر ضرورت بازبینی هوشمندانه به موضوع طرح‌های توسعه بندری در کشور است. گزارش حاضر وضعیت طرح جامع بنادر کشور، نقاط مثبت و نیز آسیب‌ها و ضعف‌های طرح‌های بندری و تجاری به‌ویژه آخرین طرح جامع بنادر بازرگانی کشور را به‌صورت خلاصه بررسی کرده است. از نقاط مثبت طرح جامع فعلی بنادر بازرگانی کشور، اعتماد به کارشناسان کشور در یک طرح جامع بزرگ ملی است. در طرح جامع فعلی (مصوب سال ۱۳۹۹) مواردی از قبیل نگاه تخصصی به موضوعاتی نظیر ترافیک بنادر و کاهش اثرات منفی گلوگاه‌های ترافیکی و افزایش سهم ریلی بار از نکات برجسته است. براساس این گزارش، به‌رغم نکات مثبت موجود در طرح جامع فعلی بنادر کشور نسبت به طرح‌های جامع پیشین، برخی ملاحظات و آسیب‌های جدی از قبیل عدم همخوانی و همگامی طرح جامع بنادر با مطالعات در دست انجام طرح جامع حمل‌ونقل کشور، عدم توجه جدی به ارتقای نسل توسعه بنادر، اخذ رویکرد درون‌گرا و عدم توجه به زنجیره تأمین کالا و رویکرد سیستمی به بنادر وجود دارد که ضروری است نسبت به آنها در طرح‌های آتی برنامه‌ریزی لازم صورت پذیرد.

توسعه فنی بنادر قابل قبول است

 مسعود پل مه، دبیرکل انجمن کشتیرانی و خدمات وابسته ایران در گفت‌وگو با صمت، ابتدا به بررسی انواع توسعه بندری پرداخت و در این‌باره گفت: در چند وقت اخیر صحبت‌های مختلفی درباره وضعیت بنادر شمالی و جنوبی ایران ارائه شده که توجه به آنها حائز اهمیت است. در ابتدا باید مشخص کنیم منظور از توسعه بنادر چیست. اگر منظور، ارتقا از نظر زیرساخت و تجهیزات بندری است، باید ابتدا به تعریف اصلی این نوع توسعه بازگردیم. توسعه فنی و تجهیزاتی بنادر به مفهوم افزایش و گسترش میزان فعالیت‌های تجاری بندری اعم از بارگیری، تخلیه، ورود و خروج کشتی‌ها و سایر اقدامات این‌چنینی است. در ارتباط با توسعه زیرساختی برخی افراد معتقدند طی سال‌های گدشته دستاوردی رخ نداده که با این نظر مخالفم.  وی ادامه داد: طی سال‌های گذشته به‌ویژه در دوران تحریم، کلیه بنادر با توجه به نیاز کشور، توانستند به حد خوبی به اهداف تعیین شده در برنامه‌ها رسیده و توسعه نسبی قابل قبولی داشته باشند. بنابراین می‌توان گفت بنادر ایران به رشد متوازنی طی سال‌های اخیر رسیدند و حتی برخی از بنادر نیز از برنامه‌ها جلوتر رفته و بیش از حد انتظار، پیشرفته شدند. درحال‌حاضر بهترین بندر تجاری ایران، بندر شهید رجایی در بندرعباس است که فاز ۳ این بندر طی چند ماه آتی به بهره‌برداری خواهد رسید. با آغاز کار فاز سوم بندر شهید رجایی، امکان پهلوگیری شناورهای با تناژ بسیار بالا فراهم شده و در نهایت تخلیه/بارگیری کالاهای کانتینری ایران بیشتر خواهد شد.

تاثیر تحریم‌ها بر تجارت دریایی

پل مه در ادامه صحبت‌های خود به تاثیر تحریم‌ها بر عملکرد بنادر اشاره کرد و در این‌باره گفت: اگر صحبت از عدم توسعه بندری به معنای عدم حضور کشتی‌های با تناژ بالا و حجم فعالیت‌های تجاری در بنادر ایران باشد، باید رویکرد و تحلیلی متفاوت ارائه دهیم. طی سال‌های گذشته فعالان بخش خصوصی باوجود تحریم‌های شدید جهانی و موانع متعدد برای ورود سرمایه‌های خارجی، توانست سرمایه‌های مناسبی را جذب بنادر کرده و شناورهای متعدد وارد بنادر ایران شدند. با این حال، شناورهایی با توانمندی بالا برای انتقال حجم زیادی از کالاها، هنوز وارد بنادر ایران نمی‌شوند و دلیل اصلی آن تحریم است.

 این فعال صنعت دریانوردی تصریح کرد: شرکت‌های کشتیرانی به‌عنوان شرکت‌های اصلی فعال در عرصه حمل‌و‌نقل دریایی شناخته می‌شوند. شرکت کشتیرانی ایران به‌طور مستقیم تحت تحریم‌های امریکا قرار گرفته و همین موضوع باعث شده تا بنادر ایران برای ورود شناورهای بزرگ مقیاس بین‌المللی جذابیتی نداشته باشد. با عدم حضور شناورهای بزرگ، راندمان بنادر کاهش پیدا کرده و در نهایت رتبه بین‌المللی بندرها افت خواهد کرد. از این نظر می‌توان گفت بنادر ایران طی سال‌های گذشته نتوانسته‌اند فعالیت‌های خود را گسترش دهند که مسئله‌ای قابل توجه در تجارت جهانی است.

۷۰ درصد طرح‌ها اجرا شدند

پل مه همچنین به تاثیر وجود طرح‌های جامع بندری در توسعه حمل‌ونقل دریایی کشور پرداخت و گفت: مهم‌ترین رویکردی که باید در مدیریت بندری داشت، وجود یک وحدت رویه در سیاست‌گذاری‌ها و تدوین تعریفی واحد برای عملکرد بنادر است. تا به امروز برنامه‌های مختلفی برای توسعه بنادر تدوین شده که مهم‌ترین آن طرح جامع بنادر بازرگانی است. با بررسی کلی در می‌یابیم حدود ۷۰ درصد چشم‌اندازی که تحت عنوان برنامه برای توسعه بنادر در نظر گرفته شده‌، طی سال‌های اخیر تحقق یافته است. با وجود تمام موانع و محدودیت‌ها برای تامین منابع مالی، مشکلات فنی برای دسترسی به تجهیزات سخت‌افزاری و پیشانی که به‌عنوان تجهیزات استراتژیک بنادر محسوب می‌شوند، بخش زیادی از برنامه‌های توسعه‌ای اجرا شدند که اتفاق مثبتی است. دبیرکل انجمن کشتیرانی و خدمات وابسته ایران تصریح کرد: در مقایسه با سال‌های گذشته، پیشرفت‌های مناسبی در بنادر ایران رخ داده و در این زمینه به‌نوعی موفق عمل کرده‌ایم. اما اگر بنادر ایران را با بنادر پیشرفته کشورهایی مانند سنگاپور، هامبورگ و یا بندر جبل علی دوبی مقایسه کنیم، بدیهی است که عقب‌تریم و فاصله زیادی تا این بندرها داریم. عواملی همچون مسائل تحریمی، مشکلات اقتصادی داخلی و سایر موارد این‌چنینی اجازه ورود کشتی‌های بزرگ خارجی به ایران را نداده و در نهایت بنادر ایران به‌عنوان هاب ترانزیت دریایی در منطقه شناخته نمی‌شوند. اگر تحریم‌ها به‌طور کامل برطرف شوند، شرایط برای فعالیت بنادر تسهیل خواهد یافت. اما به دلیل وجود سایر موانع و چالش‌ها، هنوز فاصله زیادی تا تبدیل شدن به هاب بندری در منطقه داریم.

نقش کمرنگ اقتصاد دریامحور

حمیدرضا آبایی، مشاور مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی جمهوری اسلامی ایران در گفت‌وگو با صمت، ابتدا به تشریح وضعیت فعلی وضعیت و فرصت‌های تجارت دریایی ایران پرداخت و در این‌باره گفت: ایران به دلیل دارا بودن ناوگان تجاری و نفتکش دریایی، یکی از قدرت‌های برتر حمل‌ونقل دریایی در جهان به‌شمار می‌رود. از این رو در راستای تقویت این عرصه و توسعه تجارت دریایی، دولت‌ها در ادوار مختلف برنامه‌های مختلفی را تدوین و به مرحله اجرا رساندند. از جمله این برنامه‌ها می‌توان به افزایش ظرفیت بنادر و ایجاد زیرساخت‌های فنی برای بهبود عملکرد ناوگان کشتیرانی و فعالیت‌های بندری، اشاره کرد که طی چند سال اخیر رخ داد. بنابراین می‌توان گفت گام‌های موثری جهت بهبود تجهیزات و فعالیت‌های بندری و تقویت تجارت دریایی انجام شده و وضعیت فعلی صنعت دریایی کشور، شرایط به نسبت مطلوبی را دارد. وی ادامه داد: باوجود اقدامات مناسب انجام شده برای تجهیز و تقویت زیرساخت‌های بندری در کشور، تجارت دریایی و به‌طور کلی اقتصاد دریامحور در ایران نتوانسته آن‌طور که باید و شاید به بالندگی و رونق دست‌یابد. باید اذعان کرد تا به امروز از ظرفیت‌های موجود در صنعت دریانوردی و کشتیرانی کشور در امور اقتصادی و تجاری به حد مطلوبی استفاده نشده است و موارد متعددی را به‌عنوان دلایل این عقب‌ماندگی می‌توان برشمرد.

مشکلات بندری زیاد است

آبایی در ادامه صحبت‌های خود، تحریم را یکی از دلایل محدودیت فعالیت‌های بندری توصیف کرد و در این‌باره گفت: یکی از موانع جدی به‌کارگیری ظرفیت‌های بنادر بازرگانی ایران در عرصه تجارت، وجود تنش‌های سیاسی و تحریم‌های بین‌المللی است. به دلیل اعمال تحریم‌ها علیه ایران، ناوگان کشتیرانی ایران در مناطق مختلف دریای خزر نمی‌توانند تردد راحت داشته باشند و این یک محدودیت برای فعالیت‌های تجاری کشور است. این محدودیت نه‌تنها در بنادر شمالی، بلکه در بنادر جنوبی کشور نیز وجود داشته و به همین علت کشتی‌های بزرگ مقیاس بین‌المللی علاقه‌ای برای بکارگیری بنادر ایران برای انجام فعالیت‌های بازرگانی خود ندارند.

وی خاطرنشان کرد: علاوه بر مشکلات تحریمی، هنوز نقص‌های تجهیزاتی در ناوگان حمل‌ونقل دریایی ایران وجود داشته که این مسئله نیز از عوامل عقب‌ماندن ایران در استفاده از ظرفیت‌های تجارت دریایی محسوب می‌شود. با این حال، تمام مشکلات تجارت دریایی ایران وابسته به تجهیزات نیست. فعالیت‌های مختلف مربوط به حوزه ترانزیت دریایی، وابسته به مولفه‌های متعددی اعم از تجهیزات، قوانین، سیاست‌های داخلی و خارجی و سایر رویکردهای این‌چنینی دارد. بنابراین عوامل مختلفی اعم از تحریم، نقص‌های زیرساختی، ضعف‌های سیاست‌گذاری در کنار یکدیگر سبب شده تا گستره فعالیت‌های بندری براساس ظرفیت‌های موجود، پهناور نباشد.

سخن پایانی

بخش مهمی از اقتصاد دریامحور را توجه به ترانزیت و تجارت دریایی تشکیل می‌دهد. امروزه بیش از ۸۰ درصد از حجم مبادلات جهانی صورت گرفته در یک سال از طریق حمل‌ونقل دریایی جابه‌جا می‌شوند. از این رو بنادر ارتباط کشور با بازار جهانی را امکان‌پذیر می‌سازند و به میزان کریدورهای حمل‌ونقل، برای توسعه تجارت کشور اهمیت دارند. این رو بنادر می‌توانند نقشی تعیین‌کننده در بهبود جریان کالا و روند توسعه اقتصادی کشور داشته باشند. همان‌طور که در گزارش به آن اشاره شد، هنوز طرح‌های بندری تدوین شده نتوانسته‌اند تمامی محدودیت‌های تجاری را برطرف کرده و راه زیادی برای بهبود و ارتقا همه‌جانبه بنادر ایران وجود دارد. کارشناسان معقتدند توجه به کریدورهای بین‌المللی و در نظر گرفتن اهمیت آنها در طرح‌های توسعه‌ای، توجه به ابعاد نرم (توسعه غیرفیزیکی) بنادر، هماهنگی تقاضای آتی بنادر با تقاضای طرح جامع حمل‌ونقل کشور و توجه جدی به رقابت‌پذیری جهانی بنادر از جمله مهم‌ترین راهکارهای بازدهی طرح‌های جامع بندری است. همچنین بازبینی طرح‌ها و پروژه‌های بندری و دریایی با هدف ارتقای نسل بنادر، توجه به سیاست‌های تحول‌آفرین در توسعه دریایی و پسکرانه و توجه به رفع کمبودهای زیرساختی و توسعه‌ای بنادر و افزایش سهم ریلی بنادر در ارتباط با سرزمین اصلی، از دیگر نیازهای توسعه و ارتقا بنادر شمالی و جنوبی ایران است.