وقتی همه با هم تقلب می‌کنند
درآستانه فصل پایانی سال، نقشه راه ۱۴۰۱ را ورق زدیم، برنامه‌های راهبردی آن را از نظر گذراندیم و سعی کردیم باتوجه به اتفاقاتی که تا امروز در حوزه معدن و صنایع معدنی رخ داده است، میزان تحقق و اهداف آن را به حدس دریابیم.
درآستانه فصل پایانی سال، نقشه راه ۱۴۰۱ را ورق زدیم، برنامه های راهبردی آن را از نظر گذراندیم و سعی کردیم باتوجه به اتفاقاتی که تا امروز در حوزه معدن و صنایع معدنی رخ داده است، میزان تحقق و اهداف آن را به حدس دریابیم. ناگفته پیدا است که آنچه بر کاغذ آمده، با آنچه در حوزه معدن عینیت پیدا کرده است، اختلافات فاحشی دارد و البته این اتفاق نادری نیست. کمابیش بسیاری از برنامه های ازپیش تعیین شده سرنوشت مشابهی دارند و بی سرانجام و ابتر عمرشان به پایان می رسد. صمت در صفحه امروز خود نقشه راه معدن را زیر ذره بین گرفته و درباره چالش های آن با سالار باوند، فعال و کارشناس معدن به گفت وگو نشسته است.
در آستانه 3 ماه پایانی سال ۱۴۰۱ هستیم؛ در این نقطه، ارزیابی شما از تحقق اهداف نقشه راه (که در ابتدای سال منتشر شد) چیست؟
به عقیده من، همه برنامه ریزی ها، نقشه های راه و گزارش هایی که در چند دهه اخیر تدوین شده، شکل نمایشی به خود گرفته اند.
کافی است نگاهی به نتایج این برنامه ها بیندازیم که در زمان خود با تبلیغات فراوان تنظیم و رونمایی و پس از چندی، اهداف آن به دست فراموشی سپرده می شوند.
به عنوان مثال در نقشه راه ۱۴۰۱ ، رشد ۳ برابری اشتغال وعده داده شده بود، آیا در واقع چنین اتفاقی انجام گرفته است؟
در همه حوزه ها اوضاع به این ترتیب است. برای مثال گفته می شود بخش معدن باید به ۱۰ درصد یا صنعت به ۱۲ . ۵۲ درصد رشد، دست پیدا کند یا به عنوان مثال پیش بینی می کنند که از نظر ریالی گفته می شود سرمایه گذاری ثابت در حوزه معدن باید بالغ بر ۱۱۴ هزار میلیارد تومان و در حوزه صنعت ۹۰۷ هزار میلیارد تومان باشد. اما آیا چنین اتفاقاتی رخ داده است؟ پاسخ منفی است. همه این موضوعات هر سال مطرح می شود و هر سال گزارش می شود و اگر دقت کنید همه مدیران و مسئولانی که در رأس سازمان ها، ارگان ها و وزارتخانه ها قرار می گیرند، دست شان پر از برنامه و نقشه راه است. اگر کسی پیدا شود، برنامه های متعددی را که از 2 دهه پیش منتشر شده است، در کنار هم قرار بدهد و اعداد و ارقام آن را با هم جمع بزند، به این نتیجه می رسد که امروز در بسیاری از حوزه ها جلوتر از کشورهای پیشرفته هستیم.
آمار و ارقامی هم که هرازگاهی (درباره میزان دستیابی به اهداف برنامه ها) اعلام می شود هم، به همین ترتیب است. اگر همین آمارها را هم ملاک قرار دهیم، امروز باید در حوزه صنعت و معدن حرف اول را در دنیا بزنیم.
این آمارها چگونه گردآوری و اعلام می شود؟
برای مثال ممکن است یک مجموعه صنعتی در طول یک سال عملکرد ضعیف تری نسبت به سال قبل داشته باشد، اما گاهی به طوراتفاقی عملکرد یک ماهه همین مجموعه نسبت به مدت مشابه در سال گذشته رشدی داشته است.
بنابراین بلافاصله گزارشی تهیه می شود و اعلام می کنند که به فرض در مهر امسال نسبت به مهر سال گذشته ۲۰ درصد رشد داشته ایم، در صورتی که اگر کل سال را در نظر بگیرند، عملکرد ضعیف تر بوده است.
بر این اساس همه این جریانات شبیه نمایش و بازی با اعداد و ارقام است.
اگر بخواهیم به ابتدای مسیر برگردیم، وقتی در کشور برنامه های ۵ ساله توسعه تدوین می شود یا راهبردهای درازمدت وجود دارد، تدوین نقشه راه چه ضرورتی دارد؟
نقشه راه جزئیات بیشتری نسبت به برنامه توسعه دارد، در تدوین نقشه راه باید اهداف، مشکلات، موانع و چالش ها دیده شود و برای دستیابی به اهداف، رفع موانع و چالش ها راهکار مناسب پیشنهاد شود، در حالی که در برنامه توسعه اهداف نهایی و کلیات مدنظر قرار می گیرد.
شاید یکی از اهداف نقشه راه یک مجموعه افزایش بهره وری باشد، اما افزایش بهره وری لزوما به معنای توسعه نیست. شاید لازم باشد برای رسیدن به این هدف، مجموعه ای دست به تعدیل نیرو بزند. به این ترتیب، به هدف ذکرشده در نقشه راه دست پیدا می کند، اما توسعه ای در کار نیست.
به طورخلاصه توسعه بخشی از نقشه راه است که چشم انداز یا هدف غایی و نهایی به شمار می رود، اما متاسفانه امروزه تدوین نقشه راه معنا و مفهوم حقیقی خود را از دست داده و تبدیل به سندی برای اثبات مهارت و توانمندی مسئولان شده است.
مانع اصلی تحقق اهداف پیش بینی شده در برنامه ها چیست؟
معضل اصلی کشور ما این است که نقشه راه و برنامه های توسعه ای و مجریان آن به اندازه کافی توانمند نیستند.
مسئولان و مجریان نه تجربه کافی دارند و نه حتی تخصص و تحصیلات مرتبط. مثل آن است که از فردی که گواهینامه رانندگی ندارد، بخواهیم در مسابقه فرمول ۱ شرکت کند و جزو نفرات برتر باشد. اگر کسی ادعا کند که چنین اتفاقی رخ می دهد، کذب محض است. کسی که نه گواهینامه رانندگی دارد و نه تجربه و تخصص کافی، طبیعی است که نمی تواند گزینه مناسبی برای مسابقه اتومبیلرانی باشد.
امروزه با کمال تاسف کسانی در مسند تصمیم گیری برای حوزه صنعت و معدن قرار گرفته اند که صلاحیت، مهارت و تحصیلات مناسب و مرتبط ندارد.
روشن است که چنین فردی نمی تواند ادعا کند که در تدوین نقشه راه و تحقق اهداف موفق عمل کرده است.
اتفاقی که در این میان رخ می دهد، این است که تا مدیران بالادستی بفهمند فردی ناکارآمد است و او را برکنار کنند، مدتی گذشته و مدیر نالایق برای خود رزومه ای جمع آوری کرده است.
برای مثال در دوره قبل مسئولیت معدنی که با مشکلات فراوانی روبه رو بود، به یک دامپزشک واگذار شد یا در حال حاضر در بسیاری از استان ها بالاترین مقام مسئول در حوزه معدن تحصیلات یا حتی تجربه مرتبط ندارد و انتظار نمی رود منشأ تغییرات و تحولات مثبتی شود.
آیا نهادی مسئول نظارت بر تحقق اهداف برنامه ها و اسناد توسعه ای نیست؟
اگر در یک کلاس، یک نفر از شاگردان تقلب کند، معلم می تواند او را تنبیه کند؛ اما اگر همه با هم مرتکب تقلب شوند، چه باید کرد؟ وقتی همه بخش هایی اجرایی با هم مرتکب تخلف می شوند، چه باید کرد؟ دستگاه های نظارتی ظرفیت مشخصی دارند و نمی توانند همه بخش ها را رصد کنند.
دیوان محاسبات و سازمان های بازرسی و دیگر مجموعه های نظارتی هم تلاش می کنند، در این آشفته بازار دانه درشت ترها را زیر ذره بین
بگیرند.
بعضی وقت ها به نظر می رسد راهکارهای پیشنهادی در نقشه راه، با اهداف چشم اندازهای توسعه در تناقض است. به عنوان مثال، در برنامه توسعه جلوگیری از خام فروشی موردتاکید قرار گرفته، در حالی که در نقشه راه تاکید بر افزایش صادرات است.
اگر در تدوین برنامه توسعه از نیروهای کاردان و متخصص استفاده نشود، بدیهی است که چنین مشکلاتی رخ می دهد و به این ترتیب خود به خود شاهد مغایرت در برنامه های توسعه ای و چشم اندازی خواهیم بود.
اما درباره مثالی که در سوال مطرح شد، یک نکته را باید متذکر شوم. یکی از خلط مباحثی که در حوزه معدن به شدت رواج دارد، این است که باید جلوی خام فروشی گرفته شود. در حالی که لزوما نمی توان در همه حوزه ها زنجیره ارزش را تکمیل کرد و گاهی اوقات خام فروشی می تواند راهگشای توسعه بخشی از صنعت معدن باشد.
به عنوان مثال، اگر ظرفیت تولید ما در یک ماده معدنی یک میلیون تن و شاید مصرف داخلی آن ۵ هزار تن باشد و برای مابقی آن در بازار بین المللی مشتری وجد داشته باشد، در این شرایط چه باید کرد؟ باید مازاد مصرف داخلی را نگه داشت و به این ترتیب مدعی شد که جلوی خام فروشی را گرفته ایم؟
سنگ تزئینی و ساختمانی را در نظر بگیرید. براساس اطلاعات منتشرشده معادن سنگ ما بیش از ۴۰۰ سال ذخیره دارد. امروزه در بسیاری از ساختمان های دنیا دیگر از سنگ طبیعی استفاده نمی شود و کامپوزیت جایگزین آن شده است. به این ترتیب، دیگر کمتر از سنگ در بدنه ساختمان های بلندمرتبه و برج ها استفاده می شود تا خطرات احتمالی زلزله و ریزش آوار کاهش پیدا کند.
در چنین شرایطی، روز به روز تقاضای جهانی سنگ کمتر و کمتر می شود، پس امروز که هنوز تقاضایی برای این محصول وجود دارد، باید از فرصت استفاده کرد و نهایت بهره برداری را انجام داد.
حال اگر ظرفیت فرآوری موجود باشد، می توان محصولات فرآوری شده را صادر کرد و در صورت فقدان امکانات فرآوری، می توان بخش زیادی از آن را به صورت خام عرضه و به این ترتیب برای کشور ارزآوری کنیم.
اینکه ما خط کشی مشخصی در نظر بگیریم و بگوییم همه محصولات معدنی ما باید پیش از صادرات، مراحل فرآوری را پشت سر بگذارند، واقع بینانه نیست. ما توان و ظرفیت چنین کاری را نداریم و اگر بخواهیم برای فرآوری همه مواد معدنی تولیدی خود اقدام کنیم، نیازمند حجم عظیمی از سرمایه گذاری هستیم که به این ترتیب سهم دیگر حوزه ها کم خواهد شد.
درباره سرب هم لازم است،بگوییم زمانی این ماده معدنی نقش حیاتی در صنعت باتری سازی و بسیاری از صنایع دیگر را تشکیل می داد، اما امروز دنیا در حال محدود کردن مصرف این ماده است و چه بسا در آینده تقاضا برای آن به سمت صفر میل کند. در این شرایط چه باید کرد؟
به همین ترتیب، ممکن است در دیگر بازارها هم همین اتفاق تکرار شود، کما اینکه همین امروز بسیاری از کشورها در حال کاهش وابستگی خود به سوخت های فسیلی هستند و این نشان می دهد که شاید در آینده نزدیک حتی نفت هم بازار داغی نداشته باشد.
بنابراین اگر در تدوین و تنظیم برنامه ها، نگاه کارشناسی غالب شود، همه این مشکلات و تناقض ها برطرف می شود و می توان پیش بینی کرد که چه بخشی از مواد معدنی را می توان وارد فرآیند فرآوری کرد و چه بخش دیگری را می توان به صورت ماده خام به فروش رساند.
در تدوین برنامه باید مدیریت بازار اصل باشد نه شعارزدگی، بنابراین نمی توان تنها با استناد به امکان افزایش ارزش افزوده همه مواد معدنی استخراج شده را در انتظار فرآوری نگه داشت.
هزینه ای که عدم موفقیت برنامه ها و راهبردهای بی سرانجام چیست؟
مهم ترین هزینه ای که این اتفاقات مکرر ایجاد می کند، این است که جو بی اعتمادی به وجود آورده و مردم را نسبت به دستگاه ها و ارگان های دولتی بی اعتماد کرده است. امروز دیگر نقشه راه اهمیت گذشته را ندارد و همین اتفاق درباره برنامه های توسعه هم رخ داده است. این در حالی است که برنامه های اول به شدت مورداستقبال قرار گرفته بود و همه تلاش می کردند در مسیر تحقق اهداف آن حرکت کنند، اما کم کم این پرسش جای خود را باز کرد که چند درصد از این اهداف و برنامه ها به سرانجام رسیده است و آثار و نتایج آنها کجاست؟
امروز کار به جایی رسیده است که هزینه اقدامات واقعی و برنامه های جدی دوچندان شده است، زیرا باید در قدم اول هزینه زیادی صرف شود تا اثرات ناخوشایند گذشته در اذهان پاک شود و بعد در نهایت کسی نخواهد گفت برای اجرایی شدن آن هدف، برنامه ریزی دقیق و تلاش های فراوانی انجام گرفت، بلکه می گوید این کار تصادفی و شانسی به نتیجه رسید.
آیا تدوین نقشه راه ۱۴۰۲ کمکی به رشد حوزه معدن در سال آینده خواهد کرد یا خیر؟
تا زمانی که مسئولان و مدیران ارشد، تخصص لازم را در زمینه حوزه تحت مدیریت خود ندارند، نمی توانند برای تدوین برنامه های راهبردی از افراد کارآمد استفاده کنند، زیرا زبان مشترکی با هم ندارند.
از سوی دیگر، هر برنامه کارآمدی که تنظیم شود تا در دست مجریان توانمند و کاربلد نباشد، راه به جایی نمی برد.
اگر زیباترین نقشه را برای یک ساختمان در اختیار داشته باشید، باز هم باید از یک استادکار استفاده کنید تا آن نقشه را پیاده سازی کند. بر همین قیاس، نمی توان بهترین و کارآمدترین چشم اندازهای توسعه را نوشت یا دقیق تر بگوییم نقشه راه را چید، اما اجرا را به دست کسانی سپرد که در این حوزه توانایی و تجربه ای ندارند. روشن است که این تیر به هدف نخواهد نشست.
اگر بخواهیم پیشنهادی واقع بینانه و کوتاه مدت برای بهبود این وضع ارائه دهیم، ساده ترین راه این است که کار را به کاردان سپرد و حداقل در بدنه اجرایی از افراد توانمندی که تحصیلات مرتبط و تجربه اجرا دارند، استفاده شود. متاسفانه در بیشتر موارد به توان و تخصص این افراد بهایی داده نمی شود و به این ترتیب، هم نقشه های راه و برنامه ها با شکست روبه رو می شوند و هم زمینه دلسردی و فرار افراد توانمند یک حوزه فراهم می شود.
