تحلیل اتفاقات و واکنش‌ها در برابر اتفاقات پیش‌بینی‌شده و نشده، یکی از اصول مهم مدیریتی است که باید در سطح کلان انجام شود. ارزیابی روندهای درآمدی و مسیر تجاری طی‌شده، می‌تواند نقش مهمی در تعیین چشم‌انداز و اهداف سال پیش‌رو داشته باشد. از آنجایی که تقویم بیشتر کشورها براساس تاریخ میلادی است، این زمان از سال برای بسیاری از کشورها و بنگاه‌های تجاری و اقتصادی مهم و ارزشمند است و بخش زیادی از تحلیل‌ها و آینده‌نگری‌ها در این زمان رخ می‌دهد.

براساس برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، افزایش صادرات غیر نفتی در اولویت‌های تجاری ایران قرار داشته و یکی از الزامات ‌تحقق آن، توجه به عملکرد تجاری سایر کشورهاست. هرچند جزئیات تاریخ خورشیدی با تقویم میلادی مانند تعطیلات فصلی، تغییر سال و سایر موارد این‌چنینی متفاوت است، اما باید نگاهی هوشمندانه به وقایع اصلی و رسمی تقویم میلادی داشته باشیم، چرا که ایران می‌تواند با بررسی سالانه تجارت جهانی، برنامه‌های منظم‌تر و سودمندتری تدوین و اجرایی کند.

صمت با بررسی تجارت جهانی در سال میلادی ۲۰۲۲ و همچنین چشم‌انداز سال آینده، به گفت‌وگو با رضا توفیقی، کارشناس توسعه تجارت  پرداخته است.

افت تجارت جهانی در سه ماهه سوم ۲۰۲۲

سازمان تجارت جهانی (WTO) به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ناظران تجارت بین‌المللی، در بازه‌های زمانی مختلف، آمارها و اطلاعات مختلفی درباره شرایط دادوستد جهانی منتشر می‌کند. آخرین آمار ارائه‌شده از سوی این سازمان، مربوط به اطلاعات تجارت جهانی در فصل سوم سال ۲۰۲۲ (۳ ماهه سوم سال) است. WTO ۲۶ اکتبر امسال آخرین ویرایش Trade Profiles را منتشر کرد. Trade Profiles یک نشریه سالانه حاوی اطلاعات کلیدی درباره تجارت کالا و خدمات برای ۱۹۷ بنگاه اقتصادی است.

 هر نمایه، تفکیک بخشی از صادرات و واردات، شرکای تجاری اصلی و محصولات و خدمات پرمعامله را نشان می‌دهد. این نشریه از مهم‌ترین مراجع اطلاعاتی برای بازرگانان جهان به‌شمار می‌رود که هر سال روند تجارت در تمامی بنگاه‌های خصوصی بزرگ و تاثیرگذار و همچنین سازمان‌های تجاری دولتی را نشان می‌دهد. براساس آمار بازگذاری‌شده در سایت WTO، ۳ ماه سوم سال2022، تجارت جهانی، شرایطی به‌نسبت باثبات‌تر را تجربه کرده است.

جز سازمان تجارت جهانی، سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) نیز به‌عنوان یکی از مراجع رسمی تجارت جهانی، در ۲۲ نوامبر ۲۰۲۲، آمار تجارت اتحادیه‌های مهم اقتصاد در سطح بین‌الملل را اعلام کرد. براساس این آمار در 3 ماه سوم ۲۰۲۲، تجارت کالاهای «گروه 20» متشکل از 20 اقتصاد برتر دنیا، برای نخستین‌بار از نظر ارزش کاهش یافت. اعضای اصلی گروه ۲۰ شامل آرژانتین، استرالیا، برزیل، کانادا، چین، فرانسه، آلمان، هند، اندونزی، ایتالیا، ژاپن، مکزیک، روسیه، عربستان‌سعودی، افریقای‌جنوبی، کره‌جنوبی، ترکیه، بریتانیا، امریکا و اتحادیه اروپا هستند و این اسامی نشان می‌دهد، آمار منتشرشده، برای بخش زیادی از کشورهای جهان صادق است.

درهمین حال، براساس آمارهای جهانی کاهش نرخ نفت باعث تضعیف صادرات کالا در امریکای‌شمالی در 3 ماه سوم ۲۰۲۲ شد و ایالات‌متحده و مکزیک، رشد مثبت اما کندتر از ۳ ماه دوم سال را ثبت کردند. در اتحادیه اروپا، صادرات و واردات کالا به‌ترتیب ۱.۵ و ۰.۷ درصد کاهش یافته است. در بریتانیا، صادرات ۰.۸ درصد رشد کرد، در حالی که واردات به‌شدت ۹.۹ درصد کاهش یافت. باوجود افزایش فروش لوازم‌الکترونیکی و ماشین‌آلات، تجارت کالا در شرق آسیا ضعیف باقی ماند. صادرات در ژاپن ۰.۳ درصد و در کره ۱.۰ درصد کاهش یافت، اما در چین ۰.۷ درصد افزایش یافت. پس از چندین فصل رشد پایدار، تاجران اصلی کالا در گروه 20 شاهد کاهش صادرات کالا بودند که تا حدی  کاهش تقاضا و قیمت‌ها را منعکس کرد.

به‌عنوان سوال نخست، شرایط تجارت جهانی در یک سال گذشته میلادی را چطور ارزیابی می‌کنید؟

اتفاقات مختلف سیاسی و اقتصادی، همواره بر تجارت کشورها تاثیرگذار است و برای بررسی تجارت جهانی طی یک سال میلادی گذشته، باید به تمامی وقایع مهم رخ‌داده توجه کنیم. با گسترش واکسیناسیون و کاهش التهاب پاندمی ویروس کرونا، بازارها به‌آرامی باز شده و اقتصاد جهانی شروع به بازگشت به شرایط پیشین خود کرده است. در یک سال گذشته، امریکا برای حفظ ارزش پول خود در سراسر جهان، نرخ بهره بانکی را بالا برد. با کارساز بودن این روش، کشورهای منطقه یورو نیز نرخ بهره را افزایش داده و توانسته‌اند ارزش برابری واحد یورو در سراسر جهان را حفظ کنند، بنابراین یکی از مهم‌ترین اتفاقات اقتصادی رخ‌داده در عرصه جهانی، رشد نرخ بهره بانکی در امریکا و کشورهای منطقه یورو است که با حفظ ارزش این 2 واحد پولی، تجارت نیز می‌تواند شرایط به‌نسبت پایداری را در بخش قیمت‌گذاری و ارزش برابری کالاها تجربه کند.

اتفاق مهم بعدی رخ‌داده در سطح جهانی، آغاز جنگ روسیه با اوکراین بود که هنوز این تنش سیاسی ادامه دارد. این رخداد، به‌طورمستقیم بر اقتصاد و تجارت جهانی تاثیر گذاشته و بخشی از تورم شکل‌گرفته در اقتصاد کشورها را می‌توان متاثر از این جنگ دانست.

به تاثیر جنگ روسیه با اوکراین بر اقتصاد جهان اشاره کردید. این تنش سیاسی چطور بر تجارت کشورها اثر گذاشته است؟

این جنگ از چندین نظر برای کشورها حائزاهمیت است؛ نخست آنکه روسیه و اوکراین هر 2 تامین‌کننده اصلی و مهم مواد غذایی مانند غلات و دانه‌های روغنی در جهان هستند. بسیاری از کشورها مواد کشاورزی و اقلام غذایی این حوزه را از روسیه و اوکراین تامین کرده و شکل‌گیری جنگ در این 2 کشور، روند تامین موادغذایی کشورها را به‌مخاطره انداخت. بنابراین افزایش تورم در بخش مواد غذایی، یکی از پیامدهای جدی جنگ در این منطقه بود. علاوه بر آن، تنش‌های سیاسی ناشی از مخالفت کشورهای غربی با روسیه برای ادامه این جنگ، باعث تحریم روسیه شد. روسیه یکی از مهم‌ترین کشورهای تامین‌کننده سوخت در اروپا به‌شمار می‌رود و با تحریم شدن تجارت این کشور، نرخ سوخت در اروپا افزایش یافته است. به‌نظر می‌رسد هنوز اروپا نتوانسته جایگزین محکم و باثباتی برای سوخت روسیه پیدا کند، اما ذخایر استراتژیک این کشورها در حال ‌حاضر پاسخگوی بخش زیادی از نیاز داخل است و شرایط را نمی‌توان بحرانی توصیف کرد. این 2 اتفاق، به‌طورمستقیم سبب افزایش نرخ کالاهای مبادله‌شده در سطح جهانی بوده و در نهایت منجر به افزایش تورم، هرچند خفیف در اقتصاد جهان شده است.

غیر از مواد خوراکی و محصولات کشاورزی که متاثر از جنگ روسیه و اوکراین افزایش نرخ داشتند، شرایط کلی نرخ کالاهای اساسی در جهان را چطور ارزیابی می‌کنید؟

پس از کاهش محدودیت‌های ناشی از پاندمی کرونا، صنایع، ظرفیت تولید خود را افزایش دادند و همین موضوع باعث شد تا ابتدای سال میلادی، با رشد قیمتی خوراک صنایع از جمله کامودیتی‌ها مواجه شویم. اما در چند ماه اخیر با کاهش تقاضا، نرخ کامودیتی‌ها ثبات داشته و حتی در برخی مواقع نیز کاهش یافته است. بنابراین تجارت در این کالاها به شرایط به‌نسبت ثابت و پایداری رسیده و وضعیت مناسبی در تولید جهان وجود دارد.

با این‌همه در یک سال گذشته، بخش تولید و صنایع، شرایط متفاوتی را تجربه کردند، اما به‌طورکلی وضعیت نسبت به سال ۲۰۲۱، بهتر بود.

چشم‌انداز شما درباره تجارت جهانی در سال ۲۰۲۳ چیست؟

باوجود تمام مشکلات اقتصادی و تنش‌های سال ۲۰۲۲، به‌نظر می‌رسد می‌توان پیش‌بینی مثبت و روشنی برای سال پیش‌رو داشت. در مجموع، تجارت در یک سال گذشته، روند روبه‌رشدی داشته و حتی ایران نیز در این مدت توانسته درآمدهای ارزی از صادرات غیرنفتی را افزایش دهد. هرچند این رشد در میزان فروش صادرات کالاها رخ نداد، اما در هر صورت تجارت غیرنفتی ایران توانست وضعیت مناسبی را در یک سال میلادی گذشته تجربه کند.

کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند تجارت در سال ۲۰۲۳، وضعیت مناسبی داشته و تبادلات تجاری بیش از پیش رونق خواهد داشت.

در صحبت‌های خود به وضعیت تجارت غیرنفتی ایران اشاره کردید. به‌نظر شما ایران برای کسب سهم از رونق تجارت جهانی در سال آینده، چه راهکارهایی را باید در پیش گیرد؟

همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد، تجارت غیرنفتی ایران از نظر دلاری در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال قبل رشد داشت. این رشد در حجم کالای مبادله‌شده رخ نداده و این یک مسئله مهم و حائزاهمیت است. به‌نظر می‌رسد به‌دلیل افزایش نرخ جهانی کالاها در سال آینده، ارزآوری تجارت غیرنفتی ایران رشدی نسبی داشته باشد اما برای رخ دادن توسعه در صادرات، باید راهکارها و برنامه‌های جدی تدوین کرد. یکی از مسائل تاثیرگذار بر رشد صادرات غیرنفتی، تنوع سبد صادراتی و ورود به زنجیره‌های ارزش در بازارهای جهانی است. اگر ایران بتواند با تکمیل زنجیره ارزش‌افزوده خود، کالاهای صادراتی را متنوع‌تر کند، می‌تواند سهم بیشتری از بازار جهانی کسب و نیاز بسیاری از کشورها را برطرف کند.

این درحالی است که به‌نظر نمی‌رسد ایران بتواند در سال ۲۰۲۳، توسعه چندانی در زنجیره ارزش‌افزوده ایجاد کند، چرا که تقویت صنایع، نیازمند سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت است و باید پایه‌های تولید، مستحکم شوند. چنین سرمایه‌گذاری طی دهه‌های اخیر در ایران رخ نداده و همین مسئله سبب شده تا شاهد تنوع در سبد صادراتی نباشیم.

 از این‌رو ایران باید با تدوین برنامه‌های مناسب، در راستای افزایش درآمدهای غیرنفتی در کوتاه‌مدت تلاش کند، همچنین نگاهی بلندمدت به توسعه صنایع ارزآور داشته و با تکمیل حلقه‌های تولید، برای ورود به زنجیره ارزش در بازارهای جهانی برنامه‌ریزی جدی انجام دهد.

برخی از کارشناسان بر این باور هستند که یکی از اتفاقات مهم تجاری رخ داده در چند مدت اخیر، تلاش روسیه برای حذف دلار در گردش مالی خود با سایر کشورها به‌ویژه ایران است. به‌نظر شما، اقدامات روسیه تا چه میزان بر تجارت جهانی اثرگذار بوده ‌است؟ آیا پیمان‌های پولی می‌تواند برای توسعه تجارت غیرنفتی ایران راهگشا باشد؟

پس از اعمال تحریم‌ها علیه روسیه، این کشور تلاش کرد تا پیمان‌های پولی منطقه‌ای خود را گسترده کند. درست است که روسیه برنامه‌های متعددی برای حذف دلار از تجارت خود، طی چند وقت اخیر اعلام کرده، اما هنوز هیچ‌یک از این برنامه‌ها به مرحله اجرا نرسیده‌اند.

درحقیقت اجرای موفقیت‌آمیز پیمان‌های پولی وابسته به بسترهای متعدد و مهمی است که نمی‌توان از آنها غافل شد. اگر روسیه بتواند با در نظر گرفتن لوازم و بسترهای ضروری اجرای پیمان‌های پولی، این نوع تجارت را به‌سرانجام برساند، نتایج مثبتی حاصل شده و با توسعه این اقدامات در بلندمدت شاهد کاهش قدرت دلار به‌عنوان ارزی جهان‌روا خواهیم بود. اما در حال ‌حاضر هنوز جزئیات نحوه اجرای پیمان‌های پولی از سوی روسیه یا سایر کشورها مطرح نشده و باید دید در آینده برنامه‌ کشورهای خواهان حذف دلار از تجارت، در ه مسیری قرار گرفته و به چه سرانجامی خواهد رسید.

سخن پایانی

در تجارت جهانی، تمامی مولفه‌های وابسته به اقتصاد اعم از تورم، ارزش واحد پولی، تعادل میان عرضه و تقاضا و سایر موارد این‌چنینی تاثیرگذار بوده و با پیش‌بینی وضعیت این شاخص‌ها، می‌توان در برابر بحران‌ها و اتفاقات احتمالی مقابله کرد. در چند سال اخیر، جهان با اتفاقات ناگهانی متعددی مواجه بوده و بنگاه‌های خرد بیشتر از اقتصادهای کلان ضربه دیده‌اند. هر نوع فشار اقتصادی، در گام نخست، مردم عام را که در مقام مصرف‌کننده هستند، تحت‌تاثیر قرار داده و دولت‌ها به‌عنوان سکانداران اقتصادی باید به این نکته توجه جدی داشته باشند. به‌بیان دیگر، دولتمردان وظیفه دارند، منافع مردم را مهم‌تر از سود خود یا بازرگانان بدانند و برای حفظ سرمایه‌های مردم تلاش کنند. امیدواریم سال ۲۰۲۳، سال خوش اقتصادی برای مردم سراسر مردم جهان باشد.