چـشم‌انتـظار بــاد
مدت‌ها است که شنیدن اخبار آلودگی هوا دیگر، موردی، اتفاقی، فصلی یا محلی نیست. مدت‌ها است که پی‌درپی با این بحران دست‌به‌گریبان هستیم و هر روز بر شدت و وخامت آن افزوده می‌شود.
شاید در پاییزی که پشت‌سر گذاشتیم، هیچ روزی نفسی سالم نکشیدیم و برف و باران زمستان هم نتوانست نفس تنگ شهرها را چاق کند. حتی گفته شد دیگر بارش هم درمان این درد نیست و تنها باید دست به دعا برداریم تا بادی بوزد و هوایی بیاورد. در این حال، مازوت‌سوزی در بسیاری از صنایع از جمله کارخانه‌های سیمان، شن، ماسه و... هم مزید بر علت شده و اتاق گازی غول‌آسا ایجاد کرده است. سوخت مازوت اولین و آخرین راهکاری است که هر سال برای تامین گازخانگی در فصل سرد سال اجرایی می‌شود. این درحالی است که ایران دارای دومین ذخایر گاز جهان است و باز برای تامین نیاز داخل در زمستان به کاهش مصرف گاز صنایع و نیروگاه‌ها روی می‌آورد. هرچند وزیر نفت معتقد است در تهران مصرف سوخت مازوت نداریم اما شواهد آلودگی هوا گویای عملکرد دیگری است. در گزارش امروز صمت، عباس محمدی، کنشگر محیط‌زیست و انوشیروان دلیریان، کارشناس و فعال معدن از بایدها و نبایدها درباره وضعیت موجود و تجربه‌های جهانی متفاوت می‌گویند.
ته مانده تولید
عباس محمدی ـ کنشگر محیط زیست: مازوت یا نفت کوره ته مانده تولید پالایشگاه ها است که در مراحل پالایش بعد از نفتا، بنزین و نفت سفید به دست می آید و چون سیاه رنگ است، نفت سیاه هم نامیده می شود. این ماده، که هیدروکربنی بسیار سنگین است، ارزان ترین سوخت به شمار می رود. قبل از تحریم ها بخش عمده ای از این ماده صادر می شد، اما پس از تحریم 2 اتفاق افتاد؛ اول اینکه سوخت مازوت ایران ، مشتریان خارجی خود را از دست داد و دیگر اینکه موارد مصرف داخلی آن به عنوان مثال برای تولید قیر و...، به مرحله اشباع رسید و امکان مصرف داخلی آن هم به شدت پایین آمد.
مشکل ذخیره سازی
از سوی دیگر از آنجا که مخازن ذخیره مازوت، ظرفیت بسیار محدودی دارند، تصمیم برآن شد که از این ماده به عنوان سوخت نیروگاه های برق و برخی دیگر از صنایع مانند کارخانه ها تولید سیمان، شن و ماسه استفاده شود.
تقابل صادرات و مصرف داخل
از سوی دیگر، گاز را هم به خاطر تحریم ها نمی توانیم به حداکثر ظرفیت تولید برسانیم، اما براساس قراردادهایی که از قبل داشته ایم، باید همچنان به کشورهای همجوار گاز صادر یا به صورت سوآپ مبادله کنیم، یعنی گاز را از کشوری مانند ترکمنستان، برای تامین نیاز استان هایی مانند گلستان و... بگیریم و از جنوب، گاز کشور خودمان را به جای ترکمنستان صادر کنیم.
اما همان طور که گفته شد، تولید گاز کشور به واسطه تحریم ها کاهش پیدا کرده، اما نمی توان تعهدات صادرات یا سوآپ گاز به کشورهای طرف قرارداد را متوقف کرد، در نتیجه در فصل سرما که مصرف گاز بالا می رود، برخی کارخانه ها و نیروگاه ها برای تامین سوخت موردنیاز از مازوت استفاده می کنند.
پانوشت فهرست
اما تکلیف محیط زیست و حفاظت از آن چه می شود؟ لازم به یادآوری نیست که در سراسر دنیا مسئله حفاظت از محیط زیست کره زمین در پانوشت اولویت های بندی سیاستمداران قرار دارد. شاهد مثال اینکه هنوز کشورهای پیشرفته در راس تولیدکنندگان آلاینده های محیط زیستی قرار دارند که از آن جمله می توان به امریکا، چین، استرالیا، ژاپن و حتی آلمان اشاره کرد. البته ایران هم جزو یکی از تولیدکنندگان بزرگ گازهای گلخانه ای به شمار می رود و در زمینه کاهش تولید کربن کارنامه ضعیفی دارد.
بیانیه تهران ۷۴
نخستین زنگ خطر جدی درباره آلودگی هوای تهران در سال ۱۳۷۴ به صدا درآمد. در آن سال نزدیک به ۱۰۰ نفر از کارشناسان محیط زیست، بیانیه ای به نام «هوای تهران ۷۴ » منتشر کردند. در این بیانیه برای نخستین بار، درباره آلودگی هوای پایتخت اظهار نگرانی شده و آن را بحرانی ملی معرفی کرده که برای مقابله با آن، عزمی ملی لازم است.
در این متن، بر آثار بهداشتی و بیماری زایی آلودگی هوا تاکید شده بود و امضاکنندگان کوشیده بودند، بر این موضوع پافشاری کنند که یکی از علل اپیدمی بیماری هایی همچون افسردگی، اضطراب و انواع ناراحتی های تنفسی در تهران، آلودگی هوا است و این پدیده را باید از جمله عوامل قابل توجه مرگ ومیر در تهران به شمار آورد.
در بخش دیگری از این بیانیه، راهکارهایی برای حل این معضل ارائه داده شده بود، اما از آن زمان، بیش از ۳۰ سال می گذرد و هنوز هیچ یک از آن راهکارها نه تنها در تهران، که در هیچ کدام از شهرهای بزرگ اجرایی نشده است. به علاوه، در این مدت شهرستان ها هم به این قافله پیوسته اند و امروز در شهرهای کوچک هم شاهد شرایطی بسیار غیرعادی هستیم و جزیره های بی نهایت آلوده ای را می بینیم که ثابت می کند تا امروز اراده ای برای حل مشکل آلودگی هوا وجود نداشته است.
تعطیلی در کار نیست
براساس اخبار نیروگاه های تولید برق، کارخانه های شن و ماسه، سیمان، کارگاه های فرآوری و... که اطراف شهرها وجود دارند؛ مازوت و سوخت های آلاینده دیگری می سوزانند، اما برخلاف سال های گذشته که حداقل در زمان اوج بحران آلودگی، فعالیت این مجموعه ها متوقف می شد، امسال، تا همین چند روز پیش، واکنشی نسبت به آنها نشان داده نشد. شاید یکی از عمده ترین دلایل این است که در شرایط سخت و دشوار اقتصادی کشور، برخی مسئولان علاقه مند نیستند که محل کسب درآمد عده ای تعطیل شود که در مقابل با ادامه روند، سلامت افراد جامعه قربانی می شود.
مصرف خانگی
درباره مصرف گاز خانگی هم گفته می شود، کشور ۸۵ میلیون نفری ما به اندازه چین با بیش از یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر گاز مصرف می کند، اما گفته نمی شود که بیشتر رادیاتورها و موتورخانه های واحدهای مسکونی با تکنولوژی های بسیار قدیمی و از رده خارج کار می کنند که مصرف آنها چندبرابر موتورخانه های جدید یا پکیج است.
اگر تعویض موتورخانه های قدیمی الزامی شود، هزینه بسیار بالایی دارد و برای بسیاری از مردم امکان پذیر نیست و به طبع نارضایتی ایجاد می کند، بنابراین دولت به ناچار از این مشکل هم چشم پوشی می کند.
جاده ای به سوی تباهی
انوشیروان دلیریان ـ کارشناس و فعال معدن: از دهه ۱۹۷۰ و با افزایش شیب رشد جمعیت در کره زمین، استفاده از منابع زیرزمینی برای تامین مایحتاج بشر افزایش پیدا کرد و کلید آغاز به خطر افتادن شرایط حیات در کره زمین برای انواع و اقسام گونه های گیاهی و جانوری از آن به بعد کلید خورد و به موازات آن مباحثی مبنی بر اینکه باید به اکوسیستم سیاره مان توجه داشته باشیم، کم کم مطرح شد.
در طول بیش از سی وچند سال، مباحثی جسته وگریخته از سوی تشکل های زیست محیطی در جای جای دنیا مطرح شد، تا اینکه در سال ۲۰۰۵ و براساس گزارش هایی که از فعالان و سازمان های دخیل در مسائل زیست محیطی گرفته شد، فرآیند گرم شدن کره زمین بیش ازپیش خودنمایی کرد و با آب شدن یخ های 2 قطب، فاجعه برای تصمیم گیران ملموس تر شد.
بشر با بررسی های سیستماتیک و علمی به این نتیجه رسید که با دست خود توازن و تعادلی که ضامن بقای سیاره زمین است، بر هم زده است که می تواند هم خودش و هم سایر گونه های زنده را به سوی نابودی سوق دهد و همه این عوامل دست به دست هم داد و به معاهده ۲۰۱۵ اقلیمی پاریس منجر شد.
ظرف شکسته
اما دستاورد کشور ما برای مقابله با بحران چه بوده است؟ اگر بگوییم کشورمان در زمینه کاهش کربن در فعالیت های تولیدی و صنعتی هیچ دستاوردی نداشته است، سیاه نمایی است و اگر بگوییم اقدامی انجام داده، اثر و نشانه ای وجود ندارد که برای اثبات ادعای خود ارائه دهیم.
فرآیند کربن خنثی یا کربن صفر بر کاهش گازهای دی اکسید کربن، متان و اکسیدنیتروژن تاکید دارد و بررسی ها نشان داده است که سهم کشورها در تولید این گازها با توجه به میزان جی دی پی آنها کم و زیاد می شود.
سهم صنایع در آلایندگی
چیزی نزدیک به ۶۰ درصد دی اکسیدکربن آلاینده جو، ناشی از فعالیت صنایع مرتبط با تولید برق است و چیزی حدود ۷۹ تا ۸۰ درصد تولید دی اکسید نیتروژن، که آن هم یکی از گازهای آسیب زای گلخانه ای است، از بخش کشاورزی نشأت می گیرد.
البته همان طور که اشاره شد، کشور ما در زمینه کاهش انتشار کربن اقداماتی انجام داده، اما مثل این است که بخواهیم ظرفی را که شکسته، پر از آب کنیم. کار انجام می شود، اما از سرعت تخریب عقب است و در نهایت ظرف خالی می شود.
کار ما هم در زمینه کربن صفر و کربن زدایی و کربن خنثی نسبت به میزان تولید گازهای گلخانه ای صنایع و سرزمین ما، بسیار ناچیز است.
سهم ایران در تولید گازهای گلخانه ای
براساس آماری که سازمان ملل منتشر کرده، ۲ درصد گازهای گلخانه ای تولیدشده در جو زمین، حاصل فعالیت هایی است که در ایران اتفاق می افتد، بنابراین باید اقدامات ما در حد و اندازه ای باشد که بتوانیم این میزان را به سمت صفر میل دهیم.
در بدنه اصلی صنعت، به ویژه صنعت برق سوخت مصرفی بسیار زیاد است که تاثیرات منفی فزاینده ای بر جو و اتمسفر دارند و باید فکری اساسی برای آن کرد.
با توجه به روند طی شده و موارد یاد شده، شاید برای هرگونه اقدامی کمی دیر باشد، اما به هر حال در برنامه هفتم توسعه، به این موضوع بیشتر پرداخته شده و جای آن دارد که با اراده ای قوی تر برای تحقق این اهداف تلاش شود.
روابط، حسنه نیست
به طورقطع تحریم ها روی اجرای طرح های کربن زدایی تاثیرگذار است. در واقع باید اعتراف کرد که بخش معدن در فرآیندهای تخریب، استفاده از ماشین آلات بزرگ مقیاس برای استخراج، استحصال و فرآوری، رابطه چندان حسنه ای با محیط زیست ندارد.
هرچند ایران کشوری معدنی است، اما در استخراج و فرآوری از روش های مستهلک و دانش قدیمی استفاده می کند که بخش اعظم آن به واسطه تحریم ها است. به این ترتیب، ماشین آلات مورداستفاده در بخش معدن دستگاه هایی فرسوده با متوسط عمر بین ۱۵ تا ۲۵ سال در تیپ های مختلف و در موضوعات محیط زیستی و تولید گاز دی اکسیدکربن و آلایندگی تاثیرگذار هستند و اگر فکری به حال آن نکنیم، بخش معدن و صنعت ما به شدت آسیب زا خواهند شد و به این ترتیب، شاید رسیدن به کربن خنثی یا صفر رویایی دست نیافتنی باشد.
انرژی خورشیدی جایگزین برق صنعتی
براساس اطلاعات تولید برق صنعتی انرژی بر و در صدر تولیدکنندگان آلاینده های زیست محیطی است.
آمار منتشرشده از سرمایه گذاری کشورها در تولید برق با استفاده از سلول های خورشیدی در سال ۲۰۲۲ نشان می دهد ایران با سرمایه گذاری و تولید برق خورشیدی در رتبه ۵۴ جهان و رتبه چهارم منطقه قرار دارد، اما بد نیست نگاهی به دیگر کشورهای رقیب در منطقه بیندازیم.
ترکیه با ۷ . ۸ ، امارات با ۲ . ۷ و مصر با ۱ . ۶ هزار مگاوات به ترتیب رتبه های اول تا سوم را دارند و ایران با ۴۵۶ مگاوات در رتبه چهارم ایستاده است و بعد از ما عربستان صعودی با ۴۳۹ مگاوات قرار دارد.
اما در کنار این موضوع، باید توجه داشت که ما از نظر سرانه مصرف انرژی در دنیا رتبه ۴۴ را به خود اختصاص داده ایم و جزو کشورهایی هستیم که در معدن و فعالیت های معدنی، در میزان ذخایر گاز طبیعی و نفت، رتبه قابل توجهی داریم. بنابراین اگر با سرعتی بیش ازپیش برای کنترل و کاهش تولید گازهای گلخانه ای سرمایه گذاری و به سمت این فرآیند حرکت نکنیم، با مشکلات اساسی مواجه خواهیم شد.
ناوگان فرسوده
در زمینه ناوگان حمل ونقل؛ چه ریلی و چه جاده ای در اشل کلان آن هم دستاورد چندانی نداشتیم، این در حالی است که در کشورهای پهناور، چه در حمل ونقل ریلی، چه باربری و چه مسافری؛ هم سرعت حمل ونقل بالا رفته و هم انرژی مصرفی آن از سوخت های فسیلی به سوی سوخت های تمیز سوق یافته و بیشتر از برق استفاده می کنند.
برای مثال در ماه گذشته خبری منتشر شد مبنی بر اینکه کشور چین حمل ونقل ریلی خود را علاوه بر افزایش سرعت متوسط به سوی استفاده از قطارها یا ترن های برقی حرکت داده است یا اتحادیه اروپا از سال ۲۰۳۵ تولید خودروی با سوخت فسیلی را ممنوع خواهد کرد.این اقدامات روند رشد فزاینده ای داشته است، اما متاسفانه ما هنوز درگیر اقدامات اولیه هستیم که پاسخگوی حجم تولیدات گازهای گلخانه کشور نیست.
بنابراین باید در برنامه هفتم توسعه، با حمایت از شرکت های دانش بنیان در زمینه انرژی های پاک و صنایع سبز، می توان در مسیر رفع این مشکل ملی گام برداشت.
سخن پایانی
کارشناسان معتقدند یکی دیگر از دلایل عمده آلایندگی فعالیت های معدنی، مصرف بالای سوخت در کارخانه های قدیمی است که با تکنولوژی سال های سال پیش کار می کنند و ماشین آلات کهنه و فرسوده ای که مصرفی بیش ازحد استاندارد دارند و متاسفانه در حال حاضر میزان مصرف انرژی در کشور ما حداقل 3 برابر استاندارد جهانی است. آیا تا پیش از آنکه نفس کشیدن از یادمان برود، چاره ای برای این مشکل پیدا خواهد شد؟
