تغییرات آب و هوایی و گرم شدن زمین از جمله مهم‌ترین مشکلات انسان در چند دهه اخیر به‌حساب می‌آید، به‌طوری که این تغییرات به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بر زندگی انسان تاثیر زیادی گذاشته و بحران‌های زیست‌محیطی موجود در ایران از جمله کمبود بارش، خشک شدن رودها، تالاب‌ها و دریاچه‌ها باعث بروز مخاطرات و آسیب‌پذیری طبیعی و انسانی شده، در این میان، خشک شدن دریاچه ارومیه به‌عنوان یک بحران ملی می‌تواند در ایجاد مشکلات و مخاطرات طبیعی و انسانی نقش مهمی را بازی کند. روند احیای دریاچه ارومیه در شمال‌غربی ایران در حالی ادامه دارد که خشکسالی در سراسر کشور، این دریاچه را در معرض خطر خشک شدن مجدد قرار داده است.

برخی کارشناسان معتقدند بروز دوباره توفان‌های نمکی ناشی از خشک شدن دریاچه ارومیه و فعال شدن کانون‌های ریزگردها، سلامت میلیون‌ها نفر را به‌خطر خواهد انداخت و به‌همین دلیل است که خشک شدن این دریاچه، یک تهدید زیست‌محیطی بین‌المللی محسوب می‌شود.

به سال ۱۳۹۳ یعنی اوج وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه برمی‌گردیم؛ سالی که بخش بزرگی از مساحت دریاچه ارومیه به نمکزار تبدیل شد و منطقه را با پدیده‌ای نوظهور به‌نام توفان نمک درگیر کرد؛ توفانی هراسناک‌تر از آن چیزی که به‌نظر می‌رسید.

در سال‌هایی که مشکلات ناشی از ایجاد گردوغبار در شهرهای مختلف کشور بیش از پیش مطرح بود؛ نقش و اهمیت پدیده توفان نمک به‌عنوان یکی از تهدیدات جدی محیط‌زیستی، به‌مراتب عمیق‌تر و خطرناک‌تر در بین عموم جامعه نمود پیدا کرد؛ چالشی که اگر حساسیت کافی برای جلوگیری از آن ایجاد نمی‌شد، می‌توانست به یک بحران ملی تبدیل شود.

احیای دریاچه ارومیه که از حدود ۷ سال پیش کلید خورد، سبب شد تا در همین بازه زمانی، بخشی از مناطق خشک‌شده دریاچه ارومیه با افزایش تراز آن، مرطوب و مانع تولید ریزگردهای نمکی شود؛ البته با اقدامات موفقی همچون ایجاد بادشکن‌ها که در کنترل ریزگردها نیز صورت گرفت، از بروز بادهای نمکی و گسترش آن به‌میزان چشمگیری جلوگیری شد، اما امروز با کاهش چشمگیر بارندگی‌ها و عدم‌آزادسازی سدها، باتوجه به حجم پایین آنها، بیش از ۲ هزار کیلومتر مربع از مساحت دریاچه ارومیه در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته خشک شده که زنگ خطر بزرگی برای بیدار شدن دوباره اژدهای توفان نمکی با نفس‌های زهرآلودی است که تیشه به ریشه هر جاندار زنده‌ای می‌زند.

ریزگردهای نمکی دریاچه ارومیه نه‌تنها با اثرات مخرب زیست‌محیطی خود، کشاورزی و اقتصاد مردم منطقه را نشانه رفته، بلکه با دخالت مستقیم در سلامت مردم منطقه، آثار اجتماعی و سیاسی متعددی را در پی خواهد داشت.

توجه به آب تجدیدپذیر استان

کامران یوسفی‌راد درباره وضعیت منابع آبی استان و میزان مصرف آب در بخش کشاورزی اظهار کرد: طبق اعلام وزارت نیرو، کل آب تجدیدپذیر استان، ۳ میلیارد مترمکعب است که یک میلیارد و ۹۰۰ میلیون آن از منابع سطحی و یک میلیارد و 100میلیون از آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود؛ این ظرفیتی است که وجود دارد و این منابع به‌میزان بارش‌ها و امکان تغذیه بستگی دارد.

به‌گزارش مهر، مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان‌شرقی، با بیان اینکه در این استان میزان کل مصرف از منابع آبی سطحی و زیرزمینی در تمامی موارد شرب، صنعت، فضای سبز و کشاورزی، ۲ میلیارد و ۱۴۲ میلیون است که حدود ۷۰ درصد از آن یعنی ۱.۷ میلیارد مترمکعب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، افزود: ۹۵۰ میلیون مترمکعب آن از آب‌های سطحی و ۸۹۷ میلیون مترمکعب از چاه و قنات تامین می‌شود.

وی ادامه داد: در تمامی کشورها سهم بخش کشاورزی از منابع آبی بیشتر از سایر بخش‌ها است. در کشور ما هم به‌تبع آن، حدود ۷۰ درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود تا تولید انجام گیرد. در کشورهای توسعه‌یافته، در کنار مصرف، وضعیت فناوری، استفاده از سامانه‌های نوین آبیاری و تجهیز شبکه‌ها بهتر و درصد اجرایی آنها بیشتر است و این باعث می‌شود که وضعیت مصرف آب کشاورزی آنها بهینه باشد. یوسفی‌راد بااشاره به اقدامات انجام‌گرفته در استان به‌منظور بهینه کردن مصرف آب کشاورزی گفت: از جمله این اقدامات، اجرای سامانه‌های نوین آبیاری و آبیاری تحت‌فشار است. در اراضی خرد مالکی، پایاب چاه‌ها و قنات‌های استان حدود ۱۲۵هزار هکتار اراضی وجود دارد که قابلیت تجهیز به سامانه‌های نوین آبیاری را دارند، از این میزان، تاکنون ۶۹ هزار هکتار را ما توانستیم با استفاده از اعتبارات دولتی که به‌طورعمده کمک‌های بلاعوض است، به شبکه‌ها تجهیز کنیم.

آسیب‌ گیاهان در اثر شوری خاک

وی اظهار کرد: در استان و در شهرستان‌های حاشیه دریاچه ارومیه به‌واسطه شوری منابع آب، عمده تهدیدی که وجود دارد، این است که شوری آب روی خاک تاثیر می‌گذارد و خاک‌ها به‌تدریج به‌سمت شوری می‌روند.

در گذشته سم و کود ارزان‌قیمت و میزان مصرف آنها بالا بود؛ اما در حال حاضر کارشناسان پهنه در تمام اراضی در روستاها هستند و تجزیه خاک انجام می‌شود.

میزان کود و سم‌دهی و مشخصات شیمیایی و فیزیکی خاک که حاصل از نتایج آزمایش‌ها است، به کشاورزان اعلام می‌شود تا سم و کود اضافه ندهند؛ بنابراین با این اقداماتی که انجام می‌گیرد خاک‌های‌مان حفظ می‌شود. وی اضافه کرد: این عامل به‌ویژه در کانال‌ها بیشتر خودش را نشان می‌دهد که باعث آسیب‌دیدگی گیاهان می‌شود.

اقداماتی که برای حل این مسئله می‌توان در نظر گرفت، این است که حداقل تراز آب دریاچه تامین شود؛ بنابراین اقداماتی که ستاد احیا تعریف کرده، به این منظور که ان‌شاء‌الله این اقدامات تاثیرگذار باشد و با انتقال آب از سایر حوضه‌ها که در برنامه ستاد است، این مشکلات برطرف ‌شود.

اتمام ساخت تونل انتقال آب به دریاچه ارومیه

محمدصادق معتمدیان در دیدار با اساتید دانشگاهی فعال در حوزه احیای دریاچه ارومیه با تاکید بر ضرورت گفت‌وگوی شفاف و صادقانه با مردم در بحث احیای دریاچه ارومیه افزود: در این راستا، کلیپ مربوط به وجود برخی مشکلات در تونل خط انتقال آب پخش و چرایی تاخیر در بهره‌برداری از این طرح به‌اطلاع مردم رسید. وی تاکید کرد: امروز متخصصان به این نتیجه رسیده‌اند که بعد نرم‌افزاری احیای دریاچه ارومیه به‌مراتب مهم‌تر از بخش سخت‌افزاری آن بوده و تمرکز بر ایجاد سازه‌ها و احداث بخش سخت‌افزاری، سبب توفیق نیافتن در احیای دریاچه ارومیه شده است. استاندار آذربایجان‌غربی، هدف اصلی از اجرای بخش نرم‌افزاری احیای دریاچه ارومیه را مشارکت مردم در حفظ منابع آبی عنوان کرد و ادامه داد: باید قبول کنیم که بدون مشارکت مردم و احساس مسئولیت در این راستا، هیچ توفیقی نخواهیم یافت. وی بااشاره به اینکه توسعه اراضی کشاورزی و کشت محصولاتی با مصرف بالای آب نظیر سیب و چغندرقند، سبب از بین رفتن منابع آبی شده، اضافه کرد: دریاچه ارومیه نمونه‌ای از آسیب دیدن منابع آبی و تغییر الگوی کشت در منطقه، ضروری و اجتناب‌ناپذیر است.

تغییر الگوی کشت در کنار انتقال آب

معتمدیان اظهار کرد: بخش قابل‌توجهی از معیشت مردم استان کشاورزی و مردم باید بدانند که لازمه جان گرفتن دوباره دریاچه تغییر الگوی کشت است و تنها با انتقال آب به دریاچه، امکان ‌احیای آن وجود ندارد. وی گفت: با شعار دادن نمی‌شود با معیشت مردم بازی کرد؛ باید اشتغالزایی در این استان به‌سمت صنعت و فرآوری‌ها با ارزش‌افزوده بالا هدایت شود. وی با بیان اینکه کارگروه احیای دریاچه ارومیه یک کارگروه ملی با نگاه منطقه‌ای است، افزود: از تمامی ‌امکانات حاکمیتی برای احیای دریاچه بهره‌مند خواهیم شد که استفاده از ظرفیت علمی و دانشگاهی نیز از مهم‌ترین این ظرفیت‌ها به‌شمار می‌رود. استاندار آذربایجان غربی با تاکید بر اینکه احیای دریاچه ارومیه یک نگاه همگانی و بسیج دستگاه‌های متولی را می‌طلبد، افزود: متاسفانه در گذشته طرح‌های نرم‌افزاری احیای دریاچه موردغفلت واقع شده که هرچه سریع‌تر باید فاز اجرایی تخصصی این بخش آغاز شود.

در این دیدار، اساتید دانشگاهی با استقبال از استاندار آذربایجان‌غربی به‌عنوان دبیر کارگروه ملی احیای دریاچه ارومیه، این انتصاب را نشانگر تقویت حکمرانی منطقه برای احیای دریاچه دانستند. در این جلسه، به‌نظر تخصصی کارشناسان ژاپنی در احیای دریاچه ارومیه اشاره و اعلام شد که بدون مشارکت مردم در تغییر الگوی کشت و مدیریت منابع آبی، اصلاح دریاچه ممکن نیست.

کشت گیاهان دارویی کم‌آب‌بر به‌جای سیب و چغندرقند، حضور فعال اساتید دانشگاهی در کارگروه احیای دریاچه، فرهنگ‌سازی و ارائه نظر تخصصی دانشگاه در رابطه با طرح‌های احیای دریاچه در این جلسه مطرح شد و مورد بررسی قرار گرفت.

سخن پایانی

حساسیت خشک شدن دریاچه ارومیه و ایجاد توفان‌های نمک به اندازه‌ای بالا است که برخی متخصصان مطرح حوزه آب کشور نظیر داوود رضا عرب در یک نشست خبری پیرامون همین موضوع مدعی شد که اگر دریاچه ارومیه خشک و توفان‌های نمک گسترش یابد؛ نمکی که از این غول خفته برمی‌خیزد تا شمال‌شرق کشور خواهد رسید. همین ادعای متخصصان در هشدار برای وقوع یک بحران ملی زیست‌محیطی کافی است تا رسانه‌های داخلی و خارجی، سوژه کافی برای پرداختن به توفان‌های نمکی دریاچه ارومیه را داشته باشند؛ البته رسانه‌ای شدن این مشکل زیست‌محیطی و توان انتقال چند صد کیلومتری این ریزگردهای نمکی نه‌تنها باعث نگرانی کشورهای همسایه شده، بلکه حساسیت بین‌المللی را نیز برانگیخته است.