کاهش سطح آب‌های زیرزمینی نتیجه چه عملکردی است و چگونه منجر به فرونشست خاک و زمین می‌شود؟ برای کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در ایران می‌توان به 2 دلیل عمده اشاره کرد؛ نخست اینکه در چند دهه گذشته، برداشت آب از منابع زیرزمینی بیش از جایگزینی آن بوده و دلیل اصلی این اتفاق هم حفر چاه‌های غیرقانونی بوده که مصارف آنها بیشتر کشاورزی و صنعتی است. دلیل دوم، کاهش شدید نزولات جوی در سال‌های گذشته بوده که نتیجه تغییر اقلیم است. اگر بخواهیم به‌طورکلی بگوییم، راهکاری که برای موضوع نخست مطرح می‌شود، مدیریت برداشت آب و در واقع جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است. درباره موضوع دوم نیز مسئله منطقه‌ای و جهانی است؛ بنابراین باید به‌دنبال راهکارها و همکاری‌های بین‌المللی بود که در حال حاضر ایران نقش بسیار کمرنگی در این همکاری‌های جهانی دارد.

در حال حاضر در ایران که بیشتر دشت‌های آن دچار فرونشست شده، مثال‌های زیادی درباره فرونشست می‌توان زد. براساس گزارش مرکز تحقیقات راه و شهرسازی از ۳۱ استان، ۱۸ استان در محدوده بالای خطر فرونشست خاک قرار دارند و اصفهان با ۳۱ شهر واقع در پهنه با خطر بالای فرونشست از لحاظ سکونتگاه شهری در رتبه اول است. پرخطر بودن در اینجا به این معناست که زیرساخت‌ها و تاسیسات شهری و ساختمان‌ها تحت‌تاثیر این فرونشست‌ها آسیب‌های جدی می‌بیند و حتی امکان آتش‌سوزی بر اثر تخریب تاسیسات شهری وجود دارد. ضمن اینکه ممکن است در صورت اجرای سهل‌انگارانه فوندانسیون ساختمان‌ها، نشست غیرمتقارن پی ایجاد شود. نشست غیرمتقارن پی منجر به برش در طبقات و ترک‌هایی در سقف ساختمان‌ها و محل اتصال تیر به ستون‌ها خواهد شد.

این پدیده بر بازار مسکن به‌ویژه در مناطق کویری، تاثیر بسزایی گذاشته است. یکی از دلایل این تفاوت در رشد نرخ می‌تواند ناشی از ناامیدی مردم مناطق کویری به حل خشکسالی و فرونشست زمین باشد، چراکه بسیاری از افراد آینده‌ای برای شهرهای خود نمی‌بینند و به‌دنبال مقصدی برای مهاجرت می‌گردند. منطقه‌ای که کمتر تحت‌تاثیر خطر بحران فرونشست زمین قرار گرفته، مناطق شمالی کشور است، چراکه از لحاظ نزولات آسمانی، منطقه غنی‌تری به‌شمار می‌رود، در واقع این بحران سوار بر منطق سرمایه از منطقه‌ای به منطقه پرسودتر حرکت می‌کند، اما واقعیت این است که شمال کشور هم از لحاظ آب‌های زیرزمینی وضعیت مناسبی ندارد.

برای بررسی ظرفیت مهاجرت‌پذیری گسترده و افزایش ساخت‌وسازها در کشور باید مسئله کوچ مردم بحران‌زده کویری به‌سمت شمال و کوچ این سرمایه‌ها به بازار مسکن شمال کشور را در کنار وضعیت کمتر توسعه‌یافته اجتماعی و صنعتی مناطق شمالی کشور قرار دهیم. جدا از اینکه تضادهای اجتماعی به‌وجودآمده چه تاثیری بر این جوامع بومی دارد و اینکه بالا رفتن نرخ زمین‌، چگونه به ضرر مردم بومی منطقه تمام شده، نبود زیرساخت‌های کافی برای چنین بازار مسکنی در شمال کشور، نکته‌ قابل‌توجهی است. زمانی که بازاری مثل بازار مسکن در منطقه‌ای مثل شمال به این سرعت رشد می‌کند، یک رشد کاریکاتوری شکل می‌گیرد. در حال حاضر در برخی شهرهای مازندران تقاضای ساخت برج‌های ۲۰ طبقه و ۴۰ طبقه وجود دارد و این برج‌ها هم در حال ساخته شدن است، در صورتی که زیرساخت و امکان آبرسانی برای این منطقه در حد آبرسانی چند ویلا بوده است. از سویی توسعه صنعتی بازار مسکن به‌قدری نبوده که بتواند این پروژه‌های عظیم را اجرایی کند و در نتیجه در ساخت‌وسازها اشکالات اجرایی و مهندسی به‌وجود می‌آید. به‌دلیل اینکه در شهرهای کوچک، تخلفات ساختمانی به محل درآمدی برای شهرداری‌ها به‌واسطه ماده ۱۰۰ و دهداری‌ها به‌واسطه ماده ۹۹ تبدیل شده، نگاه به قوانین معماری و عمرانی بازار مسکن یک نگاه سهل‌انگارانه شده و با دقت لازم، کارها اجرایی نمی‌شود.

شناخت بحران ساخت‌وساز در شمال کشور در آستانه رخداد بحران فرونشست در صورتی امکان‌پذیر است که با ماهیت بازار مسکن در این منطقه آشنا شویم. بازار مسکن در این منطقه در قبضه دلالان خرد یا بزرگی است که در ساخت‌وسازهای خود فجایعی مانند فاجعه متروپل آبادان را رقم زدند. به‌طور واقعی، امنیت سازه این ساختمان‌ها برای این دلالان، محلی از اعراب ندارد و تنها به مجلل‌سازی نما و آنچه در چشم خریدار دیده می‌شود، اهمیت می‌دهند. البته این مسئله ناشی از بستری است که سازکارهای منطق سرمایه‌داری در ایران در بازار مسکن ایجاد کرده است. تخلفات ساختمانی برای بعضی از شهرداری‌های این شهرهای کوچک تبدیل به محل درآمد شده و به همین خاط،ر دور نیست که در آینده با فجایعی مثل متروپل آبادان روبه‌رو شویم.

اما در پاسخ به این سوال که چه کار می‌شود کرد تا این بحران فرونشست به‌تعویق بیفتد یا گریبانگیر مناطق شمالی نشود، بسیاری از کارشناسان می‌گویند باید از احداث چاه‌های عمیق جلوگیری و برداشت‌های بی‌رویه کنترل شود، اما مسئله زمانی پیچیده می‌شود که در نظر بگیریم، معیشت حداقلی کشاورزان وابسته به همین چاه‌هایی است که موجب کاهش سطح آب‌های زیرزمینی شده است. از سویی، مشاغل جایگزین با حداقل رفاه برای این افراد به‌وجود نیامده است. پاسخ این سوال هم که چرا تاکنون تغییر الگوی کشاورزی در این مناطق انجام نشده، مرتبط با کارشناس این مسئله است، اما حداقل می‌توان گفت این امکان وجود دارد که با سفت و سخت‌ گرفتن اجرای قوانین ساخت‌وساز، می‌توان امکان رخداد بحران‌های پیش‌رو را کاهش داد.