وی در بخشی از این راهبردها ضمن تاکید بر اهمیت شهرک‌های صنعتی در کشور به وجود شهرک‌های صنعتی متعددی اشاره کرد که فعال نیستند و دلیل عدم‌فعالیت برخی از این شهرک‌ها را عدم‌تناسب ساخت آنها با ظرفیت‌های منطقه‌ای دانست. وی همچنین تجمیع شرکت‌های کوچک در این شهرک‌ها و تقویت شرکت‌های مادر را راهکاری برای مقاومت در برابر مشکلات معرفی کرد. این‌گونه اذعان می‌شود که برخی از مشکلات موجود در شهرک‌های صنعتی که فعالیت آنها را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار داده، به عدم‌تناسب ایجاد آنها با ظرفیت‌های منطقه‌ای برمی‌گردد، این در حالی است که ایجاد شهرک‌های صنعتی براساس آمایش سرزمین بدون شک می‌تواند بر نقش موثر آنها در اقتصاد بیفزاید. صمت در این گزارش نظر فعالان حوزه شهرک‌های صنعتی را درباره شاخص‌ها و معیارهای ایجاد شهرک‌های صنعتی و میزان تحقق برنامه وزیر صنعت، معدن و تجارت جویا شده که در ادامه می‌خوانید. با ما همراه باشید.

مکان‌یابی متناسب با زنجیره ارزش

علی رسولیان، مدیرعامل سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران درباره معیارها و شاخص‌هایی که برای مکان‌یابی شهرک‌های صنعتی موردتوجه است به صمت گفت: شاخص‌های گوناگونی برای مکان‌یابی ایجاد شهرک‌های صنعتی موردتوجه است. یکی از این شاخص‌ها میزان تقاضاست که معمولا موردبررسی هم قرار می‌گیرد، اما آنچه در برنامه‌های پیشنهادی وزیر آمده، مربوط به زنجیره ارزش است. در ایجاد شهرک‌های صنعتی در گام نخست باید زنجیره ارزش در یک منطقه به‌دقت و با جزییات کامل موردبررسی قرار گیرد و در ادامه شهرک صنعتی، متناسب با آن زنجیره ارزش ایجاد شود. به‌عنوان نمونه، منطقه‌ای که واحد صنعتی بزرگ فولادی دارد، باید برنامه‌های توسعه صنعتی آن بر محور صنایع بالادستی و پایین‌دستی صنعت فولاد متمرکز شود و جزو سیاست‌گذاری‌ها باشد.

رسولیان افزود: مکان‌یابی موضوع بسیار مهمی برای رونق و ادامه فعالیت واحدهای تولیدی در یک شهرک صنعتی است و برنامه شرکت شهرک‌ها این است که به‌نحوی روند کار را تغییر دهد که واگذاری‌ها حتما متناسب با زنجیره ارزش در یک منطقه باشد. این سیاست هنوز اجرایی نشده، اما در برنامه و دستور کار شرکت شهرک‌ها قرار دارد. در واقع زنجیره ارزش یعنی تناسب فعالیت با ظرفیت‌های محلی و منطقه‌ای. در راستای انتخاب درست و متناسب‌سازی شهرک صنعتی با ظرفیت‌های محلی، خوشه‌های صنعتی شناسایی می‌شوند. در ادامه مثلا در خوشه صنعتی فرش تلاش می‌شود برنامه‌ریزی‌های بعدی برای تعیین زنجیره ارزش و ایجاد صنایع بالادستی و پایین‌دستی آن انجام و متناسب با آنها، توسعه صنعتی در آن منطقه دنبال شود. متناسب با ظرفیت‌های منطقه‌ای، شهرک‌های تخصصی مانند شهرک تخصصی چوب، مواد غذایی و پوشاک شکل می‌گیرند.

ضرورت توجه به آمایش سرزمین

وی ادامه داد: در گذشته در مکان‌یابی برای ایجاد شهرک‌های صنعتی چندان به زنجیره ارزش توجهی نمی‌شد و فقط زیرساخت‌های کلی مناطق مانند آب، برق، گاز، راه و... موردبررسی قرار می‌گرفت. به‌تازگی موضوع زنجیره ارزش کالا در ایجاد شهرک‌های صنعتی مطرح‌شده و شرکت شهرک‌ها هم در این راستا برنامه‌هایی را در دست اجرا دارد. مدیرعامل سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران همچنین درباره آمایش سرزمین اظهار کرد: متناسب بودن یک فعالیت صنعتی با ظرفیت‌های منطقه در سطح کلان در برنامه آمایش سرزمین جا می‌گیرد. متاسفانه ما آمایش دقیق سرزمینی نداریم. توجه به آمایش سرزمین در مکان‌یابی برای ایجاد شهرک‌های صنعتی نیازمند استعلام از نهادهای گوناگون مانند سازمان برنامه، راه‌وشهرسازی و... و هماهنگی بین آنهاست. باوجود اهمیت توجه به موضوع آمایش سرزمین، چون آمایش سرزمین در استان‌ها دقیق نیست، قدری موضوع مکان‌یابی و متناسب‌سازی برای ایجاد شهرک‌ها مغفول مانده است. واقعیت این است که تاکنون در ایجاد شهرک‌ها به زنجیره ارزش کالا توجه چندانی نشده بود.همان‌طور که بیان شد، اجرای موفقیت‌آمیز این رویکرد در کل کشور، نیازمند همراهی نهادها و سازمان‌های گوناگون است. البته اینکه اراده‌ای برای اجرای آن وجود دارد، مسیر آن را تا حدودی هموار می‌کند. شرکت شهرک‌های صنعتی قصد دارد با مطالعه دقیق و تحلیل جوانب گوناگون متناسب‌سازی شهرک‌های صنعتی و زنجیره ارزش در این مسیر گام‌های جدی بردارد. باید برای نقاطی که باوجود مزیت‌های صنعتی، تقاضای چندانی برای ایجاد شهرک‌های صنعتی وجود ندارد، بسته‌های حمایتی و تشویقی تعیین شود تا بتوانیم از تمام ظرفیت‌ها و استعدادهایی که در مناطق گوناگون کشور داریم برای رشد و رونق صنعتی بهره ببریم. در این صورت، توازن سرمایه‌گذاری و توزیع عادلانه صنعتی شدن را خواهیم داشت تا توسعه در یک نقطه متمرکز نشود.

وی در پایان تاکید کرد: البته شرکت شهرک‌ها فقط بخش کوچکی از این زنجیره است و در نهایت بتواند در شناسایی ظرفیت‌های مناطق نقش ایفا کند. واقعیت این است که بخش زیادی از این حرکت به نهادهای دیگر برمی‌گردد. به‌عنوان نمونه، نهادی که مجوز می‌دهد سازمان‌ صمت استان‌ها است که باید متناسب با ظرفیت مناطق مجوزها را صادر کند یا اگر وزارت جهاد کشاورزی مجوز تاسیس می‌دهد باید ظرفیت‌ها را مدنظر قرار دهد. مشوقی مانند تسهیلات در اختیار شهرک‌ها نیست؛ در اختیار وزارتخانه‌ها و صادرکنندگان مجوز است که باید به زنجیره ارزش و متناسب با آمایش سرزمین مجوز بدهند. در کل این روند مانند یک پازل است که شهرک‌ها هم یک‌ تکه از آن است. همه باید هماهنگ و درست گام بردارند تا این ظرفیت‌ها به‌درستی شناسایی شوند و تصمیمات درستی گرفته شود. در نهایت اینکه برنامه‌های وزیر مصوب مجلس است و شرکت شهرک‌ها نیز به‌دنبال عملیاتی کردن برنامه‌ها و اجرای آنها در استان‌های گوناگون است.

متناسب‌سازی منجر به چابک‌سازی می‌شود

حمیدرضا فلاح، مدیرکل سازمان صنعت، معدن و تجارت استان خوزستان درباره برنامه‌های راهبردی که وزیر جدید صمت برای شهرک‌های صنعتی تعریف کرده و تاکیدی که بر اصلاح روند فعالیت این مناطق دارد به صمت گفت: آمایش سرزمین و برقراری عدالت صنعتی در کشور همواره از دغدغه‌های جدی وزارت صنعت، معدن و تجارت بوده تا از این طریق به‌نوعی از صنعتگران و تولیدکنندگان در این شهرک‌ها حمایت شود. وزیر جدید صمت نیز به‌خوبی به اهمیت توجه به مزیت‌های مناطق گوناگون اشاره داشته‌اند. واقعیت این است که شهرک‌های صنعتی همواره براساس معیارها و شاخص‌های خاصی ایجاد شده‌اند. قطعا اگر براساس آمایش سرزمین و ظرفیت‌های منطقه‌ای، فضاهای کسب‌وکار مانند شهرک‌های صنعتی شکل بگیرند، تاثیرگذاری این فضاها به‌شدت افزایش خواهد داد. به‌عنوان نمونه در جایی که ظرفیت تامین مواد غذایی را ندارد، ایجاد طرح‌هایی در حوزه صنایع غذایی موفقیت‌آمیز نخواهد بود و به شکست می‌انجامد. نکته بسیار مهم در این مقوله توجه به زنجیره ارزش است. اگر صنایع کوچک در کنار صنایع بزرگ به‌صورت مکمل قرار بگیرند و متناسب با ظرفیت‌های هر کدام فضاهای کسب‌وکار ایجاد شود، قطعا اشتغال بالایی ایجاد خواهد شد. اگر با یک میلیارد تومان هزینه در صنایع بزرگ، فقط یک شغل ایجاد می‌شود با همین میزان می‌توان در صنایع پایین‌دستی برای چندین نفر شغل ایجاد کرد.

وی در ادامه با تاکید بر اهمیت ایجاد شهرک‌های صنعتی و صنایع پایین‌دستی به‌روش اصولی تاکید کرد: باید مزیت و قابلیت زنجیره ارزش در صنایع پایین‌دستی که اغلب در شهرک‌ها فعال هستند، موردتوجه قرار بگیرد. یکی از قابلیت‌های این صنایع در بازارهای جهانی این است که به‌واسطه انعطاف‌پذیری و چابکی که دارند می‌توانند به‌راحتی وارد فعالیت‌های صادراتی شوند و تولیدات صادرات‌محور و در سطح جهان رقابت‌پذیری داشته باشند. برخی از صنایع اگر به سمت تولید صادرات‌محور حرکت کنند با میزان فعالیتی که تا پیش ‌از این داشته‌اند می‌توانند ارزش‌افزوده بسیار بالاتری ایجاد کنند. به‌عنوان مثال، ارزش هر تن شمش فولادی حدود ۴۵۰ تا ۵۰۰ دلار است که اگر تبدیل به ورق گالوانیزه و استیل شود، ارزش آن در هر تن به ۳ تا ۶ هزار دلار می‌رسد؛ پس با همان میزان ماده اولیه ارزش‌افزوده بالاتری ایجاد می‌شود و قاعدتا ارزآوری و اشتغالزایی بالاتری هم رقم خواهد خورد.

ضرورت دسترسی به مراکز دانش‌بنیان

فلاح در ادامه اظهار کرد: یکی از موارد مهمی که در این راستا موردتوجه قرار دارد، اختصاص زمین است. اگر اختصاص زمین برای ایجاد شهرک‌های صنعتی یا توسعه آنها، براساس مزایای منطقه باشد، در بحث تامین زیرساخت‌ها هم با مشکل مواجه نخواهیم شد. یکی از مشکلاتی که درحال‌حاضر شهرک‌های صنعتی با آنها دست به گریبان هستند، مربوط به تامین نبودن امکانات و زیرساخت‌های صنعتی لازم است؛ بنابراین اگر ظرفیت‌های مناطق در ابتدای ایجاد شهرک به‌دقت و با حساسیت بالا موردتوجه قرار بگیرد و سپس اقدام به ایجاد شهرک شود، بسیاری از این مشکلات ایجاد نخواهند شد. برق، آب، گاز و... زیرساخت‌هایی هستند که شهرک‌های صنعتی ما بعضا در تامین آنها مشکلاتی دارند که اگر در ابتدای ایجاد شهرک موردتوجه قرار می‌گرفتند، قابل‌تامین بودند. متاسفانه برخی از شهرک‌های صنعتی به‌واسطه مکان‌یابی نادرست، اساسا موقعیت مناسبی برای آب و گازرسانی ندارند که درنهایت منجر به عدم‌فعالیت این شهرک‌ها و رکود آنها می‌شود. وی در ادامه درباره معیارها و شاخص‌های ایجاد شهرک‌های صنعتی اظهار کرد: در تعیین مکان برای ایجاد شهرک صنعتی دسترسی به امکانات زیربنایی مانند آب، برق، گاز و...، قابلیت تاریخی یک صنعت، دسترسی به صنایع بزرگ، دسترسی به مناطق تجاری کشور و نزدیکی به مناطقی که امکان صادرات فراهم‌تر است از کلیدی‌ترین و مهم‌ترین مواردی است که باید به آنها توجه کنیم. در این میان، موضوع مهم دیگری که نباید مورد غفلت واقع شود، دسترسی به مراکز علمی و دانش‌بنیان است. توجه به این موارد باعث چابکی یک شهرک صنعتی و بی‌توجهی به آن، منجر به رکود آن شهرک صنعتی در آینده می‌شود. فلاح در پایان گفت: همان‌طور که وزیر صمت تاکید کرد باید ایجاد شهرک‌های صنعتی براساس آمایش سرزمین و تحلیل همه‌جانبه فضای صنعتی و همچنین خارج از فشارهای سیاسی انجام شود. در این صورت واحدهای فعال در شهرک‌های صنعتی با کمترین مشکلات فعالیت خواهند داشت و آنچه در ادامه شاهد آن خواهیم بود رشد و توسعه صنعتی است.

سخن پایانی

استقرار واحدهای تولیدی در شهرک‌های صنعتی علاوه بر ایجاد زیرساخت‌های مناسب مانند آب، فاضلاب و تامین انرژی در قالبی ساختاریافته با هزینه اجرایی پایین‌تر، امکان حضور صنایع مرتبط در کنار هم را میسر می‌کند؛ به‌‌بیان دیگر، چیدمان و استقرار اصولی واحدهای صنعتی به‌مراتب از هزینه‌های واسطه‌ای و مبادله‌ای فعالان حوزه صنعت می‌کاهد و قدرت رقابت‌پذیری آنها را افزایش می‌دهد. شهرک‌های صنعتی بستری مناسب برای ایجاد خوشه‌های صنعتی در سیستم اقتصادی کشور ایجاد می‌کنند. وقتی صنایع همگن و مرتبط در کنار یکدیگر شروع به فعالیت می‌کنند، فاصله بین اجزای تولید بسیار کم می‌شود و زنجیره تولید در بهترین فرم با کمترین هزینه شکل خواهد گرفت. برای ایجاد شهرک‌های صنعتی مزیت‌های منطقه‌ای و آمایش سرزمین می‌تواند مسیر حرکت و فعالیت این شهرک‌ها را مشخص کند و با تجمیع شرکت‌های کوچک خاص در کنار هم راه برای حرکت تولیدکنندگان هموار خواهد شد.