امنیت غذایی، در گرو تجاری‌سازی دانش‌بنیان‌ها
دانش‌بنیان شدن در هر صنعتی بسته به میزان بهره‌گیری آن نویدبخش اتفاقات مثبت است. بی‌شک هیچ صنعتی به اندازه کشاورزی نیازمند توسعه فناوری در همه ابعاد خود نیست؛ صنعتی که در ارتباط مستقیم با سلامت و امنیت غذایی مردم است.
بنابراین، کاربرد فناوری در بخش‌های مختلف آن از جمله کاشت، داشت و برداشت تاثیر مهمی در نظام سلامت کشور و سلامت غذا دارد. چندی پیش، وزیر کشاورزی ضمن ارائه پیشنهادهای خود در آستانه اجرای برنامه هفتم از دانش‌بنیان شدن صنعت کشاورزی سخن به‌میان آورد. وی در قالب ۴ گام اساسی از برنامه‌های وزارتخانه متبوع خود خبر داد و بر ریل‌گذاری برای تامین امنیت غذایی مردم‌نهاد و کشاورزی دانش‌بنیان تاکید کرد. از سوی دیگر، حدود یک سال پیش مجموعه‌ای به نام پارک ملی علم و فناوری کشاورزی و منابع‌طبیعی به‌عنوان یک پارک علم و فناوری تاسیس شده است که زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی با هدف توسعه کشاورزی دانش‌بنیان فعالیت می‌کند. صمت در این گزارش با تکیه بر برنامه‌های سکاندار جدید وزیر جهاد کشاورزی به بررسی اصلی‌ترین اهداف این مجموعه پرداخته است.
امنیت غذایی مقدم بر امنیت دفاعی
الهام ایمانیان، معاون فناوری پارک ملی علم و فناوری کشاورزی و منابع‌طبیعی، در گفت‌وگو با صمت گفت: این مجموعه در اواخر سال ۱۴۰۰، مجوز خود را از وزارت علوم تحقیقات و فناوری به‌عنوان پارک دستگاهی گرفت. بیشتر پارک‌های علم و فناوری در کشور دانشگاهی هستند؛ در واقع، وابسته به دانشگاه‌ها فعالیت می‌کنند. این مجموعه جزو معدود پارک‌هایی است که دستگاهی است و مستقل از دانشگاه‌ها با هدف تامین امنیت غذایی آغاز به کار کرده، در واقع این مجموعه با هدف افزایش ضریب نفوذ فناوری و نوآوری در حوزه کشاورزی و منابع‌طبیعی کشور تاسیس شد و درحال‌حاضر دارای ۱۳ دهکده یا پردیس فناورانه در ۱۳ استان و ۲۶ مرکز رشد است که مرکز واکسن‌سازی و سرم‌سازی رازی جزو این مراکز به‌شمار می‌رود.
نهادینه‌سازی نوآوری در کشاورزی
به‌گفته ایمانیان، بیشتر پارک‌های علم و فناوری فعال در کشور مخاطبان خاص خود را دارند و دانش‌بنیان‌هایی که در این پارک‌ها فعالیت می‌کنند و مستقر هستند، باتوجه به دامنه مخاطبانی که دارند، دست به نوآوری و تولید می‌زنند، در واقع جامعه هدف خاصی دارند. وی افزود: اما باتوجه به گستردگی صنعت کشاورزی، عموم مردم مخاطب اصلی آن هستند. بنابراین، لزوم تاسیس یک پارک علم و فناوری اختصاصی که توانایی گردآوری دانش‌بنیان‌هایی که به این صنعت و امنیت غذایی مربوط می‌شود را داشته باشد، به‌شدت احساس می‌شد. هدف اصلی پرداختن به چالش‌های اساسی مسائل مربوط به موضوعاتی درباره زیست و نوآوری کشاورزی، آلودگی محصولات ارگانیک و... بود. تفاوت این مجموعه با پارک‌های علم و فناوری دیگر این است که فناوری و نوآوری را در کشاورزی در کل کشور نهادینه و اشاعه کند. وی بااشاره به اهمیت امنیت غذایی در کشور افزود: امنیت غذایی بیش از امنیت دفاعی یک کشور اهمیت دارد. وقتی صحبت از امنیت غذایی یا فرآوری غذا می‌شود، منظورمان فقط تولید محصولات کشاورزی نیست، بلکه شامل مباحث مربوط به مطالعات ژن، مزرعه در تمام حوزه‌ها و بخش‌ها می‌شود.
تحقق کشاورزی تجاری‌ساز
ایمانیان گفت: تنها جایی که می‌تواند کشور را به کشاورزی تجاری‌ساز برساند، پارک ملی کشاورزی و منابع‌طبیعی است. وی بااشاره به اهمیت ایجاد زیرساخت‌های فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی گفت: تاکنون زیرساخت کاملی برای فعالیت فناوران وجود نداشته است و پیش‌بینی می‌شود با تاسیس این پارک علم و فناوری تا حد زیادی زیرساخت‌های لازم برای فعالیت دانش‌بنیان‌ها در حوزه کشاورزی و منابع‌طبیعی فراهم شود. در همین راستا، تلاش برای ایجاد زیرساخت‌های فیزیکی نرم‌افزاری قانونی و حقوقی ایجاد این مرکز با جدیت دنبال می‌شود.
ردپای آمایش منطقه‌ای
معاون فناوری پارک ملی علم و فناوری کشاورزی و منابع‌طبیعی گفت: در عین حال، در دهکده‌ها و مراکز رشد که تا بیش از این وجود داشته، زیرساخت‌های لازم برای فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور ایجاد شده است، اما در مجموعه پارک ملی علم و فناوری کشاورزی و منابع‌طبیعی قرار است تجاری‌سازی دانش‌بنیان بیش از گذشته اتفاق بیفتد.
وی بااشاره به فعالیت ۴۷۸ شرکت در حوزه کشاورزی و منابع‌طبیعی در کشور گفت: دانش‌بنیان‌ها باتوجه به نظام نوآوری کشاورزی و آمایش منطقه‌ای و براساس تمام چالش‌هایی که در حوزه غذا وجود دارد، دسته‌بندی می‌شوند. در این صورت، می‌توان فعالیت دانش‌بنیان‌ها را با نگاه چالش‌محور، تقاضامحور و مسئله‌محور و البته مدل‌های اجرایی کاملا خاص خود برنامه‌ریزی و اداره کرد.
پیروی از الگوی «دانا روستا»
ایمانیان گفت: اجرای این مدل‌ها به‌عنوان «دانا روستا» و در قالب دهکده‌های تخصصی، دهکده‌های فناورانه و نوآورانه، مزارع نوآورانه و با هدف ایجاد روستاهای توسعه‌محور، در دستور کار قرار دارد. وی افزود: هدف نهایی، ایجاد مزارع نوآورانه است که به‌عنوان «دانا روستا» شناخته می‌شوند و دستورالعمل‌های خاصی برای آن نوشته شده است. براساس برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته به‌دنبال این هستیم که بتوانیم با همکاری معاونت علمی ریاست‌جمهوری و وزارت کشور، این مدل‌ها را اجرایی کنیم.
تجاری‌سازی محصولات دانش‌بنیان‌ها
وی بااشاره به تجاری‌سازی محصولات دانش‌بنیان‌های فعال در زمینه کشاورزی افزود: باتوجه به اینکه اغلب استارت‌آپ‌ها توان عبور از دره مرگ را ندارند، شکاف اصلی عدم توانایی آنها در تجاری‌سازی است. یکی از برنامه‌های مجموعه پارک منابع‌طبیعی و کشاورزی طراحی سامانه‌های تجاری‌سازی است که در حال اجرایی کردن آن هستیم. این سامانه ۳۴ برنامه و ۴۰ زیر خدمت دارد که قرار است در کل کشور پیاده‌سازی شود. معاون فناوری پارک ملی علم و فناوری کشاورزی و منابع‌طبیعی ادامه داد: در واقع، تمام فعالان و فناوران دانش‌بنیان در زمینه کشاورزی با استفاده از این سامانه می‌توانند با برندسازی، محصولات تولیدی را تجاری‌سازی و بین‌المللی کنند. در واقع، شعار اصلی این پارک علوم و فناوری کشاورزی و منابع‌طبیعی، برندسازی تجاری‌سازی و بین‌المللی‌سازی محصولات دانش‌بنیان است.
دوری از بنگاهداری
وی گفت: ناگفته نماند که در این حوزه مدل‌های اجرایی خاص خود را داریم. اگر بخواهیم وارد بنگاهداری شویم، قطعا شکست می‌خوریم. هدایت پارک ملی کشاورزی و منابع‌طبیعی بیشتر حاکمیتی است که با استفاده از ظرفیت‌های بخش‌های اصلی و خصوصی صنایع بزرگ و کوچک و بخش‌های فعال در تجاری‌سازی انجام می‌گیرد. در واقع، با شناسایی زیست‌بوم‌های مختلف و مرتبط با کشاورزی، برقراری ارتباط با بخش خصوصی به‌عنوان زیست‌بوم در اولویت است. به این ترتیب، تحقق این برنامه‌ها میسر خواهد شد و در غیر این صورت، یعنی بدون همکاری با بخش خصوصی نمی‌توانیم به اهداف گفته شده برسیم.
اما و اگرهای تولید بذر ایرانی
برنامه‌های توسعه دانش‌بنیان‌ها در حوزه کشاورزی در حالی عنوان می‌شود که فعالان این حوزه با مشکلاتی نیز دست به گریبان هستند. صمت برای بررسی این موضوع به بررسی مشکلات دانش‌بنیان‌های فعال در صنعت کشاورزی پرداخته است. مصطفی خدادادی، فعال دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت گفت: تولید بذر نظیر دیگر تولیدات و محصولات کارخانه‌ای نیست که با تهیه مواد اولیه فرآیند تولید ظرف مدت زمانی کوتاهی راه بیفتد و تکمیل شود. از آنجایی که در تولید بذر فرآیند اصلی روی ژنتیک گیاه انجام می‌گیرد، تولیدکننده باید سال‌های زیادی را به مطالعه و آزمایش به‌منظور به‌نژادی یعنی انتخاب نژاد بهتر بپردازد تا بذر تولید شود و به‌دست کشاورز برسد. همزمان با انجام تحقیقات و فرآیندهای پژوهشی تولید بذر، زیرساخت‌های بکارگیری افراد مجرب و کارآزموده، گلخانه مجهز و سرمایه کافی از جمله ضروریاتی هستند که مسیر را برای شرکت‌های دانش‌بنیان هموار می‌کنند.
وام‌های قطره‌چکانی
وی افزود: توانایی علمی و فناوری لازم برای تولید بذر مرغوب در کشور وجود دارد. متاسفانه معضل اصلی که سد راه این دانش‌بنیان‌ها است و روزبه‌روز به وابستگی کشور می‌افزاید، نداشتن سرمایه کافی و زیرساخت‌های مناسب است که تنها از کانال دولت حل‌وفصل می‌شود. چنین مشکلاتی موجب شده است که دانش‌بنیان‌ها لاک‌پشتی حرکت کنند و نتوانند به نیاز کشاورزان پاسخ بدهند. خدادادی گفت: هنوز آن میزان از حمایتی را که از دولت انتظار می‌رفت، ندیدیم. از یک‌سو، هزینه‌ها بالا و روزافزون است و از سوی دیگر، حمایت‌های مالی قطره‌چکانی است که این امر موجب شده، وام‌ها نیاز دانش‌بنیان‌ها را پوشش ندهند. به‌گفته این فعال دانش‌بنیان، تا نهادهای حمایت با درخواست وام و تسهیلات دانش‌بنیان‌ها موافقت کنند، با این روند کاهش ارزش پول در کشور، اگر هم موفق به دریافت وام و تسهیلات شویم، باز هم مسیر ناهمواری را در پیش‌رو در مسیر تولید داریم.
بذرهای ایرانی بهتر از نمونه خارجی
وی بااشاره به کیفیت بالای ارقام بذر ایرانی گفت: باتوجه به اینکه دانش و نیروی انسانی نخبه در تولید بذر داریم، ارقام تولیدی از نمونه‌های وارداتی و خارجی کیفیت بسیار بالایی دارند؛ به‌گونه‌ای که از ۱۰۰ نمونه بذر خارجی، کمابیش۸۰ نمونه آن کیفیت‌شان پایین‌تر از بذرهای ایرانی است. همچنین، ایران به‌دلیل تنوع اقلیمی، شرایط بسیار مساعدی از لحاظ اکولوژیکی دارد. از آنجایی که برهم‌کنش گیاه با شرایط محیطی اهمیت بالایی در تولید بذر دارد، بعد از فرآیند به‌نژادی (انتخاب نژاد برتر) معمولا رقمی که تولید می‌شود، ماندگار است و از کیفیت بالایی نسبت به همتای چینی یا امریکای خود برخوردار است. به‌همین‌دلیل، بذرهای ایرانی سازگارتر و مرغوب‌تر هستند؛ البته باتوجه به تست‌هایی که انجام داده‌ایم. در ایران به‌دلیل ۴ فصل بودن و تنوع اقلیمی، دست دانش‌بنیان‌ها برای تولید بذرهای باکیفیت بالا باز است.
شرکت‌هایی که در هر منطقه کار می‌کنند، با اقلیم آن منطقه، محصولات‌شان سازگارتر است و می‌دانند باید به‌دنبال چه چیزی باشند که کشاورز از کشت آن راضی باشد.
بازی مافیا در تولید بذر
خدادادی گفت: معضل دیگر در مسیر تامین غذای سالم، کمبود ماشین‌آلات است که راه را برای فرآوری بذر دشوار می‌کند. مافیای بزرگی پشت تجارت بذر وجود دارد که به‌دلیل منافع‌شان هیچ‌گاه راضی به افزایش تولید داخل نمی‌شوند. این فعال دانش‌بنیان در ادامه درباره تفاوت تولید بذر به روش به‌نژادی با تراریخته گفت: تراریخته و به‌نژادی ۲ مقوله متفاوت هستند؛ در فرآیند به‌نژادی تلاش برای انتخاب ژن بهتر بذر است، در واقع ارقامی را که کشاورزان استفاده می‌کنند، بهبود می‌دهیم و از ژن خاصی برای تولید آن استفاده نمی‌شود، اما تراریخته فرآیندی است که طی آن، ویژگی ژنتیکی گیاه تغییر می‌کند. به‌عبارت روشن‌تر، مولفه‌ای به آن اضافه می‌شود، برای مثال، گیاه مقاوم علف‌کش می‌شود، یعنی صفت جدیدی به آن اضافه شده است. گاهی ژن‌های مقاومت آنتی‌بیوتیک به گیاه اضافه می‌شود که در بدن انسان واکنش همسان نشان می‌دهد که این روند برای بدن انسان مضر، اما امروزه معضلات تراریختگی هم با تکنولوژی‌های جدید مانند کریسپر حل شده است.
سخن پایانی
فراهم کردن غذا، دسترسی به غذا، مصرف و سلامت غذا و ثبات و پایداری از مولفه‌های مهم آن محسوب می‌شود؛ در واقع تامین غذای سالم و کافی در مکان و زمان مشخص و مستمر تعریف امنیت غذایی کشور است. امنیت غذایی تابعی است که دامنه آن وزارت جهاد کشاورزی بوده، اما برد و هدف آن کل ایران را شامل می‌شود. کمبود نهاده‌های تولید، افت کمی و کیفی نهاده‌ها، شرایط ناپایدار اقلیمی و بروز برخی مسائل سیاسی در جهان باعث شده است، امنیت غذایی در کل جهان تهدید شود. وقتی این پارامترها را کنار هم قرار دهیم، به این نتیجه می‌رسیم که باید افزایش تولید داشته باشیم و از طرفی با محدودیت مواجهیم و نمی‌توانیم از نهاده‌های بیشتری استفاده کنیم؛ افزایش تولید در کنار کاهش نهاده‌ها در ظاهر متناقض به‌نظر می‌رسد، اما فصل مشترک آنها جایی است که کشاورزی دانش‌بنیان به‌میان می‌آید.
