تالاب‌ها اکوسیستم‌های باارزشی است که کارکردهای بسیاری در تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، بستر رویش گیاهان شناور و آبزی، ذخیره آب، ادامه روند چرخه مواد، کنترل سیلاب، حفاظت در برابر توفان، فرسایش بادی، بادشکن و پناهگاهی برای انواع گیاهان و جانوران دارند که نظیر آن را در هیچ‌یک از اکوسیستم‌های روی زمین به‌صورت‌یکپارچه نمی‌توان یافت، گفتنی است، تالاب‌ها به‌اندازه هر عضو دیگر طبیعت، در سلامت و حفظ تعادل کره زمین دارای نقشی حیاتی هستند. این عرصه‌های طبیعی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های جهان، نقش بسیاری در ویژگی‌های اقلیمی و بوم‌سازگان‌های هر منطقه و تداوم بقای حیات وحش، تامین آب شیرین و حفظ تعادل زیستی دارند، اما خشکسالی و کمبود آب در سال‌های اخیر آثار مخربی بر تنوع زیست‌محیطی تالاب‌ها گذاشته و صمت در این گزارش به آثار نابودی تالاب‌های در کشور پرداخته است.

تیغ کم‌آبی روی گلوی تالاب‌ها

بوم‌شناسان، تمام تالاب‌های ایران را در وضعیت زیر خط قرمز خطر و تهدید معرفی می‌کنند و می‌گویند: وقتی رودخانه زاینده‌رود خشک شده است، نباید انتظار داشت که تالاب گاوخونی شرایط مناسبی داشته باشد. گاوخونی یک قهوه‌خانه بین‌راهی بود برای پرندگان مهاجری که از روسیه و سیبری حرکت می‌کردند و 2 هزار کیلومتر راه می‌آمدند تا به تالاب برسند. تالاب گاوخونی در مرکز ایران، بهترین مکان برای پرندگان مهاجر بود که در اثر بال زدن‌های پیاپی، درجه حرارت بدن‌شان به بیش از ۴۰ درجه سانتیگراد می‌رسید. آنها در گاوخونی فرود می‌آمدند تا خنک شوند و 4،3 روز استراحت کنند، بعد راهی افریقا می‌شدند؛ اما اکنون تالاب خشک شده و پرندگان مهاجر مجبورند در جست‌وجوی آب همچنان به راه خود ادامه دهند. گفتنی است، وضع همه تالاب‌ها از جمله گاوخونی بسیار نگران‌کننده است، لاشه‌های این پرندگان که در جست‌وجوی آب در منطقه پرواز می‌کرده‌اند، در فواصل مختلف پیدا شده است. این موضوع نشان می‌دهد هر دو هدفی که کنوانسیون رامسر دنبال می‌کرد؛ یعنی حفظ تالاب‌ها و پرندگان مهاجر، در حال از بین رفتن هستند.

فاقد برنامه هستیم

یکی از تالاب‌های مهم کشور که ارزش زیستی مهمی برای اکوسیستم اطراف خود دارد، تالاب بین‌المللی انزلی است. گفتنی است، معضل اصلی این تالاب، رسوب‌گذاری بیش از حد و کاهش میزان عمق آن است که به دلایل گوناگونی چون کاهش سطح تراز آب دریای خزر، کم‌بارشی در منطقه، پسروی آب سفره‌های زیرزمینی، ورورد فاضلاب‌های خانگی و صنعتی از طریق ۹ رودخانه منتهی به تالاب، ورود سموم کشاورزی و گسترش گیاهان مهاجم بر می‌گردد.  اگرچه اطلاعات علمی دقیقی از میزان و حجم رسوبات وارده به تالاب انزلی وجود ندارد، اما برخی رسانه‌ها به‌نقل از سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد، بار رسوبی وارده به تالاب انزلی را بیش از ۳۸۶ هزار و ۶۰۲ تن اعلام کرده‌اند. به‌گفته کارشناسان و پژوهشگران حوزه تالاب، تالاب انزلی به‌دلیل انباشت رسوبات، از حالت اسفنجی خارج شده و روز به روز توان جذب آب در این تالاب رو به کاهش است، بنابراین وقوع هر نوع سیلاب در بالادست، زنگ خطری برای شهرهای همجوار (انزلی، صومعه‌سرا، رشت و خمام) با این تالاب است. نخستین و مهم‌ترین اقدام برای رفع چالش‌های تالاب در بخش آبخیزداری است. آبخیزداری در حوضه بالادست رودخانه‌های منتهی به تالاب و ساماندهی و تثبیت آن، موجب کنترل رسوبات می‌شود.

تورج صادقی، سرپرست اداره حفاظت و مدیریت زیستگاه‌ها و امور مناطق اداره کل حفاظت محیط‌زیست گیلان در گفت‌وگو با صمت بااشاره به وضعیت تالاب انزلی گفت: باتوجه به دستکاری که در طبیعت انجام گرفته و تخریبی که در مراتع و جنگل‌ها داریم و تغییرات اقلیمی که باعث ایجاد باران‌های سیل‌آسا شده است، در حال ‌حاضر بیشتر نقاط کشور در معرض تهدید سیل قرار دارند و یکی از این نقاط می‌تواند تالاب انزلی باشد و این اتفاق دور از ذهن نیست، اما نکته مهم این است که خود تالاب، ظرفیت سیل‌خیزی ندارد و در عمل،اگر سیل هم به‌وقوع بپیوندد، در حوضه آبخیز و رودخانه‌های منتهی به تالاب شکل می‌گیرد، بنابراین برنامه کنترل سیل باید در حوضه آبخیز انجام شود، مثل آبخیزداری و مدیریت آب در رودخانه‌ها که متاسفانه در این ۲ بخش، فاقد برنامه هستیم و اقدامات موثری نمی‌بینیم. دستگاه‌های متولی مانند منابع‌طبیعی و شرکت آب منطقه‌ای، باید با اقدامات موثر احتمال وقوع سیل را کاهش دهند. لازم به ذکر است که در حال‌ حاضر مطالعه‌ای درباره احتمال سیل در تالاب انزلی وجود ندارد.

کمبود منابع مالی، توجیه یا دلیل اصلی

در حالی که دفع غیراصولی فاضلاب و ورود انواع پساب‌های خانگی و آلاینده‌ها، تهدیدی برای حیات تالاب انزلی به‌شمار می‌روند، صادقی در این‌باره گفت: یکی از مهم‌ترین معضلات تالاب انزلی، ورود فاضلاب‌های شهری به آن است و تنها راه‌حل این معضل، احداث تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در شهرهای بزرگ و استفاده از تصفیه‌خانه‌های لوکال و با مقیاس کوچک در روستاها است. احداث تصفیه‌خانه چند شهر بزرگ حوضه آبخیز تالاب انزلی مانند رشت، انزلی و صومعه‌سرا شروع شده، اما در حال‌ حاضر پیشرفت خوبی ندارند. باوجود اینکه یکی از مطالبات اداره کل حفاظت محیط‌زیست از شرکت آب و فاضلاب استان، تکمیل و بهره‌برداری این تصفیه‌خانه‌ها است، اما تاکنون نتایج موثری نداشته‌ایم و شرکت مذکور، کمبود منابع مالی را دلیل تکمیل نشدن پروژه‌ها عنوان می‌کند.

صادقی با بیان اینکه لایروبی تالاب انزلی باید اصولی و دانش‌بنیان و نتیجه‌بخش باشد، بیان کرد: وضعیت فعلی تالاب به‌صورت آزمون و خطا پیش می‌رود که تاکنون نتیجه‌ای در بر نداشته است، چراکه باتوجه به وضعیت شکننده تالاب انزلی، هرگونه دستکاری بدون مطالعه و بررسی، می‌تواند وضعیت را بدتر از زمان حال کند. ما هم از پیشنهاد استاندار استقبال می‌کنیم و در صورتی که شرکت‌های دانش‌بنیان بتوانند با مستندات و تحقیقات علمی به سوالاتی که در ذهن متخصصان وکارشناسان محیط‌زیست وجود دارد، پاسخ دهند، این امر اتفاق خواهد افتاد.

وی افزود: در بخش کشاورزی، کاهش استفاده از سموم در دستور کار جهاد کشاورزی قرار داشته و موفقیت این امر، نیاز به مشارکت کشاورزان دارد. با آموزش کشاورزان و فرهنگ‌سازی در میان آنان، می‌توان به اهداف موردنظر دست یافت.

درگیری ۵ استان با گردوغبار به‌دلیل خشکی  تالاب‌ها

منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان در گفت‌وگو با ایمنا، با تاکید بر اینکه تالاب گاوخونی با ۴۷هزار هکتار وسعت به‌عنوان یکی از کانون‌های جدی تولید ریزگرد با اثرات زیست‌محیطی، تشدید ریزگردهای آن می‌تواند تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری استان‌های دیگر را هم در برگیرد، می‌گوید: طی بازدیدها و بررسی‌ها از تالاب بین‌المللی گاوخونی اکنون ۹۹ درصد این زیستگاه مهم طبیعی به‌طورکامل خشک شده است.
وی با بیان اینکه حفاظت از تالاب با اهداف اولیه حفاظت از تنوع‌زیستی مطرح است، اظهار می‌کند: تنها یک درصد آن رطوبت دارد و لازم است سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور، طرح احیای تالاب بین‌المللی گاوخونی را در دستور کار قرار دهد. این جاذبه و زیستگاه طبیعی بین‌المللی با هدف حفاظت از اکوسیستم، نیازمند طرح جامع احیای تالاب‌ها است.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان می‌افزاید: تالاب گاوخونی در سال ۱۹۷۵ تحت‌پوشش تالاب‌های بین‌المللی کنوانسیون رامسر قرار گرفت و از آنجایی که تالاب ارزش بین‌المللی دارد، به‌عنوان پیکره بزرگ منحصر به فرد در تغذیه آب‌های زیرزمینی، کنترل سیلاب، نگهداری مواد غذایی، دارای زیستگاه‌های شناسایی‌شده از جمله تالاب رودخانه تپه شنی، دشت‌های سپید، شوره‌زار، شنزار، تپه ماهور و کوه آشتیان در مرکز رودخانه نقش دارد.
وی تصریح می‌کند: این تالاب با ۴۷هزار هکتار وسعت، اکنون ۹۹ درصد آن خشک است و چنانچه به یکی از کانون‌های جدی تولید ریزگرد با اثرات زیست‌محیطی تبدیل شود، تشدید ریزگردها و ذرات گردوغبار تالاب می‌تواند 5 استان قم، تهران، چهارمحال‌وبختیاری، مرکزی و یزد را تحت‌تاثیر بحران فرسایش بادی قرار دهد. مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان اظهار می‌کند: خشک شدن تالاب، تبعات زیستی بسیاری همچون خیزش گردوغبار، کاهش حجم سفره‌های آب زیرزمینی و تشدید بیماری پوستی سالک در منطقه را به‌همراه خواهد داشت.

حوضه‌های آبریز، متولی مشخصی ندارند

در ادامه حمیدرضا پیروان، دانشیار پژوهشکده تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی در گفت‌وگو با صمت بااشاره به کیفیت منابع آبی و تاثیر فعالیت انسانی بر آن در کشور، نداشتن شناخت کافی از حوضه‌های هیدرولوژیکی را ناشی از کمبود اطلاعات درست از این عارضه طبیعی و یکی از دلایل اصلی آسیب به آن دانست و گفت: حوضه آبخیز از ارتفاعات و مناطق کوهستانی آغاز می‌شود و در امتداد مسیر به مناطق کوهپایه‌ای و دشتی می‌رسد و در نهایت، به دریا سرریز می‌شود و ما شناخت کافی و جزئی‌تر از مسیرهای عبوری نداریم و تنها کلیت آن را می‌شناسیم.
وی بااشاره به مشارکت‌های مردمی و گروه‌های مردم‌نهاد گفت: یکی دیگر از راهکارها برای مهار آلودگی‌ها و کاهش خسارت‌های جانی و مالی، مشارکت مردم و حمایت گروه‌های مردم‌نهاد به‌ویژه در پایین‌دست است.
این پژوهشگر درباره تدوین برنامه‌ریزی مدون به‌منظور تعیین هدایت حوضه‌های آبریز به‌منظور احیای تالاب‌ها گفت: برنامه‌ریزی‌های نهادها و سازمان‌ها ابتدا باید با هماهنگی و در مقیاس‌های بزرگ‌تر تدوین شود، در واقع نیازمند یک مشارکت فرامرزی هستیم. از آنجایی که یک حوضه باید از بالادست تا پایین‌دست هدایت شود، ما برای هر رودخانه با ابعاد و میزان آب‌دهی مشخص، باید یک حریم رودخانه استاندارد تعیین کنیم؛ در حالی که اکنون باتوجه به موارد موجود، این حریم در تصرف مردم است و نسبت به زمین‌ها ادعای مالکیت دارند، بنابراین اصلاح این جریان شاید چندین سال به‌طول بینجامد.
وی افزود: متاسفانه تغییر اقلیم، خشکسالی‌های مداومی را به‌ویژه در مناطق جنوبی کشور به‌وجود آورد که باعث شکنندگی و آسیب‌پذیری محیط شده؛ نظیر چنین معضلاتی در بیشتر کشورها به‌ویژه در منطقه خاورمیانه نیز دیده شده است.

 گفتنی است، در مناطق محلی نواحی جنوب‌شرقی کشور نظیر منطقه دشتیاری در گذشته مردم از سازه‌های سنتی برای مهار سیلاب بهره می‌گرفتند؛ سازه‌هایی با عنوان «هوتک یادگار» که آب سیل پشت این سازه‌ها جمع می‌شد که از وقوع سیلاب جلوگیری می‌کرد؛ اما وقتی در اثر تغییرات اقلیمی، خشکسالی‌های مداوم رخ داد، فعالیت کشاورزان هم کاهش یافت و در اثر همین عامل، این سازه‌ها رها شدند و به‌مرور زمان آسیب دیدند. اکنون این سازه‌های سنتی سیل‌گیر در حال ویران شدن است و دیگر تعمیر نمی‌شود.

وی افزود: از دیگر مشکلات ما این است که هماهنگی بین‌نهادی و سازمانی وجود ندارد. از یک‌سو، تصمیم‌گیری درباره حوضه‌های آبریز مناطق در کشور ما تحت‌اختیار وزارت جهاد کشاورزی و از سوی دیگر، مدیریت رودخانه‌ها در اختیار وزارت نیرو است و این ناهماهنگی‌ها باعث به‌وجود آمدن بخشی از این معضلات شده است و هیچ تصمیم‌گیرنده واحدی برای حوضه‌های آبریز در کشور وجود ندارد. وضعیت ایده‌آل این است که در هر حوضه آبخیز باید یک شورای‌عالی آبخیز تشکیل شود تا تمام مسئولان مرتبط در کنار هم، یک تصمیم واحد بگیرند.

سخن پایانی

مطابق با آمارهای سال ۲۰۱۸، امروزه بیش از ۲هزار و۳۰۰ تالاب با مساحت پوششی بیش از ۲۵۰ میلیون هکتار در جهان شناسایی و ثبت شده است که به‌گفته کارشناسان در ۵۰ سال گذشته بیش از ۳۵ درصد تالاب‌های طبیعی در دنیا از بین رفته‌اند و عواملی از جمله آلودگی تالاب‌ها، عدم‌تامین حقابه، کاهش بارش‌ها، این اکوسیستم‌های باارزش را تهدید می‌کنند و هرگونه تلاش شناساندن اهمیت تالاب‌ها می‌تواند گام تاثیرگذاری برای تحقق ارائه خدمات زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی تالاب‌ها و کارکرد تالاب در زمینه کاهش تغییرات اقلیمی باشد، زیرا تولید فرآورده‌های طبیعی مانند چوب، پیت، میوه، گیاهان دارویی، آبزیان، نی، زیستگاه حیات‌وحش، حفاظت از تنوع زیستی، تامین غذا، کنترل سیلاب، تعدیل آب و هوا، تغذیه و تخلیه آب‌های زیرزمینی، تنظیم جریان آب، جلوگیری از نفوذ آب شور و فرسایش خاک، حفظ و نگهداری رسوبات و مواد غذایی و فراهم‌آوری منابع تفرج از مزایای تالاب‌ها است.