نیما پویان، دامپزشک حیات‌وحش و حیوانات خانگی اگزاتیک در گفت‌وگو با صمت می‌گوید: زمانی که گونه‌ای را از طبیعت شکار می‌کنیم و در اسارت نگه می‌داریم تا آن را به‌عنوان حیوان خانگی بفروشیم، خواه‌ناخواه کار ما، خیلی تفاوتی با کشتن آن حیوان ندارد، چراکه آن حیوان از زیستگاه حذف می‌شود و دیگر نقشی در تولیدمثل و انتقال ژن‌های خود به نسل‌های بعد ندارد. هرقدر هم که در اسارت، از آن به‌خوبی نگهداری شود، باز هم در عمل، آن ژن از طبیعت حذف شده است. بسیاری از این حیوانات ممکن است دیگر شانس بازگشت به طبیعت را نداشته باشند.

مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

چه ویژگی‌ها و شروطی حیوانات خانگی و حیوانات حیات‌وحش را از یکدیگر متمایز می‌کند؟

برای اینکه به حیوانی صفت خانگی بودن اطلاق کنیم باید به برخی شروط توجه داشته باشیم. شرط اولیه خانگی بودن یک حیوان این است که از طبیعت شکار نشده و در اسارت تکثیر شده باشد. شرط دیگر این است که در زمانی که وارد این صنعت می‌شود، در خطر انقراض نباشد. همچنین بیماری‌های مشترکی که با انسان دارد، قابل‌کنترل، پیشگیری و درمان باشد. شرط دیگر این است که نگهداری از آن، خطر جانی برای فرد نداشته باشد. اینها شروط اصلی است که در بیشتر کشورهای جهان رعایت می‌شود، اما شرط‌های فرعی دیگری هم وجود دارد که ممکن است در هر منطقه‌ای دیده شود. در نقاطی اجازه نگهداری از برخی حیوانات داده می‌شود و در نقاطی دیگر، نگهداری از آنها ممنوع است.

حیوانات خانگی به دو دسته، پت و اگزاتیک‌پت تقسیم می‌شوند. پت‌ها سگ و گربه هستند و اگزاتیک‌پت‌ها هر حیوان خانگی به غیر از سگ و گربه را شامل می‌شوند مانند پستانداران کوچک، پرندگان زینتی، خزندگان خانگی، دوزیستان خانگی، آبزیان و ماهی‌ها، انواع بی‌مهره‌ها، مرجان‌ها و ستاره‌های دریایی و...

بسیاری از افراد اگزاتیک‌پت و حیوانات حیات‌وحش را از هم تمییز نمی‌دهند. با این حال، این تفاوت در بعضی مواقع، مرز خیلی باریکی دارد و ممکن است از یک گونه، هم‌ فرم اگزاتیک‌پت و هم فرم وحشی وجود داشته باشد. وقتی می‌گوییم حیوان وحشی است، منظورمان پرخاشگری یا رفتار آن نیست. بلکه منظور این است که آن حیوان در طبیعت به دنیا آمده و انسان نقشی در روند تکامل آن نداشته است. حیوانات حیات‌وحش، روند تکامل را به‌طور طبیعی طی می‌کنند، اما روی حیوانات خانگی تکثیر گزینشی، کنترل ژنتیکی انجام می‌شود.

قوانین موجود در ایران، چقدر نسبت به خریدوفروش حیوانات وحشی، بازدارنده است؟

در ایران قوانین درست و جامعی چه درباره پت‌ها و اگزاتیک‌پت‌ها و چه درباره حیات‌وحش وجود ندارد. گرچه طبق قانون، هرگونه خریدوفروش و نگهداری شخصی گونه‌های حیات‌وحش غیرقانونی است، اما با آن شدتی که نیاز است، در این زمینه، نه به آموزش و فرهنگ‌سازی پرداخته می‌شود و نه نظارت و برخورد درستی صورت می‌گیرد. به همین دلیل، برخی حیوانات حیات‌وحش بومی و غیربومی که از نگاه افراد جذاب هستند، وارد صنعت پت می‌شوند.

زمانی که گونه‌ای را از طبیعت شکار می‌کنیم و در اسارت نگه می‌داریم تا آن را به‌عنوان حیوان خانگی بفروشیم، خواه‌ناخواه کار ما خیلی تفاوتی با کشتن آن حیوان ندارد، چراکه آن حیوان از زیستگاه حذف می‌شود و دیگر نقشی در تولیدمثل و انتقال ژن‌های خود به نسل‌های بعد ندارد. هرقدر هم که در اسارت از آن به‌خوبی نگهداری شود، باز هم در عمل، آن ژن از طبیعت حذف شده است. بسیاری از این حیوانات ممکن است دیگر شانس بازگشت به طبیعت نداشته باشند.

بازار خریدوفروش حیوانات حیات‌وحش چگونه است و این حیوانات در این فرآیند چه آسیب‌هایی می‌بینند؟

فروشندگان این حیوانات می‌توانند فروشندگان معمول حیوانات گوناگون در پت‌شاپ‌ها باشند یا آدم‌های عادی که یک حیوان را در طبیعت می‌بینند، آن را شکار می‌کنند و به فروش می‌گذارند. خریداران این حیوانات هم عموما افرادی هستند که اطلاعی درباره خانگی نبودن این حیوانات ندارند. نمونه رایج این حیوانات، سنجاب ایرانی است که زیستگاه آن در جنگل‌های بلوط زاگرس است.

این حیوان به‌واسطه زیبایی و جذابیتی که دارد، توسط برخی افراد، به شکل فجیعی شکار می‌شود، به این صورت که لانه‌ آن را آتش می‌زنند یا درختی را می‌برند که سنجاب‌ را بیرون بکشند و درنهایت بفروشند. اکثر سنجاب‌هایی که در سن کم شکار می‌شوند، می‌میرند و گاه به مرحله عرضه به بازار هم نمی‌رسند. در جمعیتی از این سنجاب‌ها که به بازار عرضه می‌شوند هم تعداد قابل‌توجهی به علت نوع نگهداری و تغذیه می‌میرند.

 از این جمعیت، تعداد کمی زنده می‌مانند که در میان همان‌ها نیز تعدادی دچار بیماری به‌ویژه مشکل متابولیک و کمبودهای تغذیه می‌شوند و تعدادی که زنده می‌مانند، حتی اگر در شرایط به‌نسبت قابل‌قبول هم نگهداری شوند هم، دیگر هیچ‌گاه به طبیعت بازگردانده نمی‌شوند.

در چند سال گذشته، سنجاب ایرانی جزو گونه‌هایی بوده که درباره آن در شبکه‌های مجازی و رسانه‌ها بسیار گفته و اطلاع‌رسانی شده است. نگهداری و خریدوفروش این‌گونه جریمه دارد و اگر محیط‌بانان با شکارچیان آن روبه‌رو شوند، با آنها برخورد قانونی می‌کنند.

 با این حال، به‌دلیل تقاضایی که برای آن وجود دارد و عدم‌برخورد شدید قانونی، همچنان این‌گونه حیات‌وحش خریدوفروش می‌شود. بعضی از فروشندگان هم سوءاستفاده می‌کنند و این‌گونه را به دروغ به‌عنوان یک سنجاب کانادایی یا تکثیرشده در اسارت به فروش می‌رسانند. در صورتی که همه این سنجاب‌ها از طبیعت شکار می‌شوند. جدا از اینکه با شکار سنجاب‌ها به این حیوانات آسیب می‌رسد، حذف این حیوانات برابر است با آسیب‌دیدن به اکوسیستمی که در آن زیست می‌کنند. به‌‌ویژه اینکه سلامت جنگل‌های بلوط کاملا وابسته به این سنجاب‌هاست.

در گذشته، شکار سمندر لرستانی که یک گونه اندمیک ایرانی است، رایج بود. نسل سمندر لرستانی به خاطر جمعیت‌ محدودی که دارد، به‌شدت شکننده است. خوشبختانه با فرهنگ‌سازی و برخورد قانونی شدید، شکار این‌گونه حیات‌وحش تقریبا از بین رفته است، اما شکار برخی حیوانات مانند لاک‌پشت مهمیزدار، لاک‌پشت برکه‌ای اروپایی، لاک‌پشت برکه‌ای خزری، خارپشت‌های بومی، پرنده‌های شکاری، زیاد انجام می‌شود. گفتنی است که بیشتر این حیوانات در زمان اسارت تلف می‌شوند.

دلیل اینکه با وجود اینکه گونه پت برخی حیوانات وجود دارد، اما همچنان ‌گونه وحشی و بومی آن در بازار عرضه می‌شود، این است که این‌گونه‌های بومی، قیمت بسیار پایینی دارند. به‌عنوان مثال، لاک‌پشت‌هایی به‌عنوان حیوان خانگی وجود دارند که قیمت خرید و هزینه نگهداری آنها، بالاست. بسیاری از افراد ممکن است نتوانند یا نخواهند آن‌قدر برای خرید لاک‌پشت هزینه کنند، به همین دلیل، به خرید لاک‌پشت بومی که ارزان‌تر هستند، رومی‌آوردند.

 وقتی هم که قیمت آن لاک‌پشت پایین باشد، ممکن است فرد هزینه لازم را برای نگهداری از آن نکند. بیشتر این حیوانات یا می‌میرند یا آسیب‌هایی می‌بینند که غیرقابل بازگشت به طبیعت می‌شوند. معمولا افرادی که قدری تخصصی‌تر و اصولی‌تر بازار پت را دنبال می‌کنند، سراغ این‌گونه‌های بومی نمی‌روند، اما عموم مردم یا اطلاعی از بومی بودن آن لاک‌پشت ندارند یا از روی هوس می‌خرند و به پیامدهایی که خرید آنها برای حیات‌وحش و طبیعت دارد، بی‌توجه هستند. ممکن است دیده باشید که عید نوروز تعداد زیادی لاک‌پشت‌، مار و بعضی مارمولک‌های بومی کشور فروخته می‌شود.

در ایران به صورت قانونی، هیچ مرکزی برای اینکه از نمونه‌های تکثیر اسارت برای بازبازی و پرندگان شکاری استفاده شود، نداریم. به همین دلیل، بسیاری از افراد اقدام به گرفتن این پرندگان از طبیعت می‌کنند. این مسئله می‌تواند آسیب‌های غیرقابل جبرانی به‌ویژه به برخی از گونه‌ها مثل شاهین بحری یا شاهین بالابان که در حال انقراض است، بزند.

گاهی به خاطر تاثیرپذیری از تبلیغات و مد، شکار و نگهداری برخی پرنده‌های بومی مانند جغد زیاد می‌شود. جغد حیوان جذابی است و در دوره‌ای می‌بینیم که مد شده و عکس آن هم روی پوسترها و لباس‌ها و دیگر محصولات تزئینی زده می‌شود. به همین خاطر، افرادی اقدام به گرفتن جغد می‌کنند. این کار برابر است با شکار تعداد قابل‌توجهی جغد از طبیعت و از بین رفتن این‌گونه.

رهاسازی اشتباه، پس از اسارت و نگهداری چه آسیب‌هایی ایجاد می‌کند؟

برخی از افراد، گونه‌هایی مانند سنجاب و لاک‌پشت بومی را خریداری و از آنها نگهداری می‌کنند، اما پس از مدتی به‌دلیل اینکه متوجه می‌شوند این‌گونه‌ها خانگی نیستند یا به دلیل اینکه از پس هزینه‌های نگهداری آن برنمی‌آیند، اقدام به رهاسازی آن‌گونه‌ها در محیطی خارج از زیستگاه اصلی آنها می‌کنند. با این اقدام، یک گونه غیربومی به اکوسیستم جدید معرفی می‌شود. آن حیوان اگر در آن محیط زنده بماند و نمیرد و به‌ویژه اگر جمعیتی تشکیل بدهد و تکثیر شود، تبدیل به یک گونه مهاجم شده و به آن اکوسیستم آسیب می‌زند.

گونه مهاجم، الزاما قرار نیست یک گونه بسیار پرخاشگر یا شکارچی باشد. گونه مهاجم می‌تواند یک حیوان بسیار آرام مانند یک لاک‌پشت مهمیزدار باشد.

 این‌گونه‌های مهاجم با ایجاد رقابت بر سر منابع غذایی با گونه‌های بومی،‌ با انتقال بیماری،‌ با شکار گونه‌های بومی و تخریب ذخیره ژنتیکی به‌واسطه جفت‌گیری و تکثیر با گونه‌هایی که نزدیک به خودشان هستند، باعث آسیب‌دیدن آن اکوسیستم می‌شوند. در حال حاضر در پارک جمشیدیه، باغ گیاه‌شناسی تهران، منطقه چیتگر و در برخی از نقاط در شمال کشور، شاهد زیست سنجاب ایرانی به‌عنوان‌گونه مهاجم هستیم، چراکه هیچ‌کدام از این مناطق، زیستگاه این حیوان نیست.

در رهاسازی باید چه ضروریاتی در نظر گرفته شود؟

اگر حیوان خانگی باشد به‌هیچ‌وجه نباید رهاسازی شود، چراکه جایگاهی جز کنار انسان ندارد. اگر هم حیوان از حیات‌وحش است باید فقط در زیستگاه خود رهاسازی شود. همچنین پیش از رهاسازی باید آماده‌سازی و بازپروری شود تا حیوان توانایی بازگشت به طبیعت را پیدا کند. این رهاسازی هم با اماواگر همراه است. درباره بعضی از گونه‌ها رهاسازی امکان‌پذیر است و درباره برخی نه.

از نظر شما، جلوگیری از شکار حیوانات بومی و وحشی و نگهداری ازآنها، نیازمند چه اقداماتی است؟

شکار حیوانات بومی و وحشی و نگهداری از آنها، غیرقانونی است، اما به‌دلیل اینکه در ابعاد گسترده انجام می‌شود و افراد زیادی حتی بدون اینکه بدانند این حیوان بومی وحشی است، اقدام به نگهداری از آنها می‌کنند، بیشتر باید روی آموزش و فرهنگ‌سازی کار شود. قانون می‌تواند با یک فروشنده برخورد کند.

 شاید با خریدار هم برخورد شود، اما وقتی جمعیت قابل‌توجهی وارد این خریدوفروش‌ها می‌شوند، دیگر حتی بعید به نظر می‌رسد بتوان همه را شناسایی و با همه برخورد کرد. به نظرم، بهترین راهکار این است که مردم بفهمند کارشان اشتباه است و اقدام به خرید نکنند، چون اگر تقاضایی نباشد، عرضه‌ای هم نخواهد بود. حتی اگر گونه حیات‌وحشی را دیدیم که در شرایط بدی قرار دارد و اگر آن را نخریم، ممکن است بمیرد، باز هم بهتر است آن را خریداری نکنیم.

برای فروشنده مهم نیست که ما می‌خواهیم آن حیوان را نجات بدهیم یا آن را بِکشیم، بلکه برای او پولی که از فروش آن حیوان به‌دست می‌آورد، مهم است. تا وقتی که فروشنده می‌بیند تقاضا وجود دارد، حیوانات بیشتری برای فروختن شکار می‌کند. از سویی هم هزینه شکار برای فرد، بالا نیست و اگر تعدادی از این حیوانات تلف شوند، همان یک حیوانی که باقی می‌ماند و می‌فروشد، سود قابل‌توجهی برای او دارد.

سخن پایانی

در مجموع شکار و نگهداری از حیوانات حیات‌وحش، نه‌تنها زندگی این‌گونه‌ها را در شرایط سختی قرار می‌دهد،‌ بلکه آسیب‌های جدی به محیط‌زیست و اکوسیستمی که آن‌گونه از آن حذف شده می‌رساند.

ناآگاهی از این مسئله و در بعضی موارد قیمت پایین آنها نسبت به نوع خانگی خود، باعث رونق بازار خریدوفروش حیوانات وحشی شده است.