تنها یک زمین داریم
قرن هجدهم میلادی عملا زمین وارد دوره حیات دیگری شد. صنایع در اشتیاق اولیه، بی‌محابا می‌تاختند و دود سیاه بر آسمان برخی شهرهای اروپایی، معنایی جز یک چشم‌انداز روشن از آینده‌ای مبهم نداشت.
شاید اگر دانشمندان و اندیشمندان این دوره کمی عمیق‌تر به موضوع نگاه می‌کردند، خیلی زودتر به این پارادوکس آینده صنعتی که قرار است رفاه اجتماعی را در حلقه‌های دود به ارمغان آورد، پی‌می‌بردند. زغال‌سنگ می‌سوخت تا کارخانه‌ای برای رفاه بشر، کالای صنعتی تولید کند. صدای دلخراش ماشین‌آلات در کنار حلقه‌های دود به زمین این هشدار را داد که بالاخره یکی پیروز میدان خواهد شد. بیش از ۳ قرن است بشر در کار خود وامانده و در حالی روز بزرگداشت زمین را پاس می‌دارد که صدای گوشخراش ماشین‌آلات ساخت‌وساز که در کار نوسازی شهر هستند، فرسایش زودهنگام را برای او به ارمغان آورده است. اروپا به‌عنوان مهد صنعت ، زودتر از هرجای دیگری به فکر نجات زمین و حیات خود افتاد و حرکت به‌سوی صنایع سبز را الزامی کرد.
آمایش سرزمین
شکی نیست که فعالیت نادرست صنایع، سلامت زمین و آسمان را با خطر جدی روبه‌رو کرده‌اند. قرن‌هاست صنایع فعالیت دارند و سال‌هاست کارشناسان محیط‌زیست هشدار داده‌اند «تنها یک زمین داریم» پس باید در حفظ و نگهداری آن کوشا باشیم. در این راستا، برخی کشورها با استفاده از فناوری، آسیب‌های صنایع را به حداقل رسانده‌اند و با وجود فعالیت بزرگ‌ترین کارخانجات صنعتی در وسط شهر، نه صدای دلخراشی از آنها به گوش می‌رسد و نه آسیبی به محیط‌زیست وارد می‌شود. البته آلایندگی صنایع هیچ‌گاه صفر نمی‌شود و تمام سعی دولت‌ها و کارشناسان محیط‌زیست بر این است که فقط از شدت آن کاسته شود.
وحید نوروزی، کارشناس حوزه شهری و محیط‌زیست درباره وضعیت آلایندگی صنایع در ایران و حفظ محیط‌زیست به گفت: مهم‌ترین موضوع برای کاهش آسیب‌های صنایع، آمایش سرزمین است. اگر آمایش سرزمین جدی گرفته شود، هر صنعتی در هر جایی استقرار نمی‌یابد. به‌عنوان مثال، صنعتی مانند فولاد نباید در شهری که مشکل آب دارد، راه‌اندازی شود. با نادیده گرفتن آمایش سرزمین، در مکان‌یابی و استقرار صنایع به بیراهه رفته‌ایم.
وی افزود: در این شرایط، به‌جای اینکه صنایع منفعتی برای کشور داشته باشند، به‌دلیل اشتباهات رخ‌داده در مکان‌یابی آنها، بیشتر آسیب‌زا هستند.
ارزیابی زیست‌محیطی
این کارشناس محیط‌زیست در ادامه به موضوع دیگری اشاره کرد و گفت: ارزیابی زیست‌محیطی استقرار صنایع پس از آمایش سرزمین، موضوع مهمی است. به این معنا که پس از آمایش سرزمین، اینکه صنعتی در فلان استان باشد یا نباشد و در کجا قرار گیرد، نیاز به ارزیابی زیست‌محیطی دارد. در این روش، آثار مثبت و منفی واحد صنعتی آنالیز شده، نمره‌ای به آن تعلق می‌گیرد و در نهایت راهکارهایی ارائه می‌شود تا آسیب‌ها به حداقل برسد.
وی اضافه کرد: با وجود اینکه موضوع ارزیابی زیست‌محیطی در قوانین توسعه ۵ ساله به‌طور جدی آمده اما از سوی سازمان ملی محیط‌زیست و صنایع خیلی جدی گرفته نشده است. شاهد این موضوع، ده‌ها پروژه است که اخیرا رئیس سازمان محیط‌زیست اعلام کرد، آنها در وزارت نیرو و صنعت، معدن و تجارت حتی اعتبار بودجه سالانه نداشتند اما در حد ۱۰ تا ۳۰ درصد پیشرفت کردند.
او تاکید کرد: این در حالی است که براساس مصوبه مجلس شورای اسلامی، ساخت فلان نیروگاه یا سد الزاما نیاز به ارزیابی زیست‌محیطی دارد اما بی‌توجهی شده و این پروژه‌ها حتی پیشرفت ۱۰ تا ۳۰ درصدی داشته‌اند. با این کار، دولت و مجلس را در عمل انجام‌شده قرار داده‌اند و باید به اعتبار آنها بدهند. این موضوع مربوط به سال‌های قبل نبوده و موضوعی است که از چند ماه قبل مطرح شده است.
او گفت: در این راستا، رئیس سازمان ملی حفاظت محیط‌زیست بعد از آنکه نامه‌ای از نماینده مردم آبادان در مجلس شورای اسلامی دریافت کرد، نامه‌ای به رئیس سازمان برنامه‌وبودجه کشور نوشت و درخواست کرد به پروژه‌های فاقد ارزیابی زیست‌محیطی بودجه تعلق نگیرد. این نامه در حالی نوشته شده که ده‌ها مستند قانونی وجود دارد که اصلا نباید این پروژه‌ها شروع می‌شدند. حال مشخص شده، ده‌ها هزار میلیارد تومان برای آنها خرج شده و سازمان محیط‌زیست هم به هر دلیلی کاری نکرده است.
الزام کنترل و پایش هوشمند
نوروزی در ادامه سخنان خود یادآور شد: در حوزه صنایع موجود هم موضوع صنعت سبز و کنترل آلایندگی آنها از طریق پایش هوشمند، جدی گرفته نمی‌شود. این در حالی است که سازمان محیط‌زیست باید به‌طور کلی، تمام صنایعی که مصرف انرژی و آلودگی دارند را پایش کند؛ پایش آنلاین و هوشمند و اینکه صاحبان صنایع از تجهیزات به‌روز استفاده کرده و سهم آلایندگی واحد تولیدی خود را به حداقل برسانند.
این کارشناس حوزه شهری در پاسخ به این پرسش که آیا نفع تعطیلی پروژه‌های جدیدی که بین ۱۰ تا ۳۰ درصد پیشرفت داشته‌اند، بیشتر از ادامه انجام آنها نخواهد بود، گفت: چون درباره ده‌ها پروژه صحبت می‌کنیم، نمی‌توان یک حکم کلی در این زمینه صادر کرد. اما اینکه وزیر یا مسئولی به خود اجازه دهد پروژه‌ای را غیرقانونی و با اعتبار دیگری شروع کند (پول آن از محل‌های دیگر برداشت شده باشد.) باید موردتوجه قرار گیرد.
او ادامه داد: پروژه‌های زیادی از سال‌ها قبل ناقص باقیمانده که اگر پروژه جدیدی آغاز نشود و همان طرح‌ها به سرانجام برسد، بیشتر به نفع کشور است.
او تاکید کرد: نمی‌توان درباره پروژه‌ای که فاقد ارزیابی زیست‌محیطی است، آثار مثبت و منفی آن آنالیز نشده و حکم و ابلاغی هم نداشته، با قاطعیت صحبت کرد؛ این پروژه به‌اصطلاح مانند هندوانه‌ای سر بسته می‌ماند. در این میان، پروژه‌هایی مثل برخی پروژه‌های انتقال آب هم هستند که ضرر اجرای آنها، عیان است که باید درباره آنها تدبیری اندیشیده شود.
وی افزود: این شیوه‌ای اشتباه است که روش کار یک کارخانه کپی شده و در کارخانه و شهر دیگری، عینا اجرا شود. این‌ها نقاط ضعفی است که باید بیشتر به آنها توجه کنیم.
استثمار دوجانبه
نوروزی در پاسخ به این پرسش که کشورهای بزرگ صنعتی مشکل آلودگی صنایع خود را چگونه حل کرده‌اند، گفت: وقتی انقلاب صنعتی رخ داد، بشر به مسائل زیست‌محیطی توجه زیادی نداشت و فقط به‌دنبال توسعه صنعتی به هر قیمتی بود. پس از سال‌ها، انسان متوجه طبیعت، زمین و محیط‌زیست شد. البته کشورهای صنعتی در طول این دوره، رشد کرده بودند. در ادامه، یک سلسله معاهدات و کنوانسیون‌هایی منعقد شد و تمام کشورهای جهان را مجبور کردند به آن بپیوندند. به این معنی که اگر کشوری قرار باشد در فلان صنعت فعالیت کند، نباید مقدار گازهای گلخانه آن بیشتر از عددی مشخصی باشد. کشورهای در حال توسعه معترض شدند که چرا شما با فعالیت‌های این‌چنینی رشد کرده و در واقع به زمین آسیب زده‌اید و امروز موضوع ممنوعیت را برای ما مطرح کرده‌‌اید. به هر حال، کشورهای صنعتی نخست با تجهیزات فناورانه و پیشرفته، حجم و میزان آلایندگی صنایع خود را کاهش دادند و در واقع، آلودگی را در مبدا کنترل کردند و بخشی که در آن این عدد قابل‌کنترل نبود، به کشورهای عقب‌مانده یا در حال توسعه برون‌سپاری شد.
او گفت: این برون‌سپاری با نوعی منت گذاشتن از سوی کشورهای صاحب قدرت به کشورهای در حال توسعه بود که منصفانه نیست.
راهکار و توصیه
این کارشناس حوزه محیط‌زیست در ادامه سخنان خود عنوان کرد: در سال ۲۰۲۲، خوب نیست که آلودگی صنایع را در حوزه آب، خاک و هوا توجیه کنیم.
در عصر رقابت، موضوع مسئولیت اجتماعی صنایع مطرح است؛ یعنی حتی اگر سازمان محیط‌زیست به صنایع برای رعایت نکات زیست‌محیطی مصوبات الزام‌آور نداشته باشد، این خود صنایع هستند که باید به این بلوغ اجتماعی رسیده باشند که از زمین و حیات آن محافظت کنند.
نوروزی در پایان گفت: صاحبان صنایع باید به سمت کاهش آلودگی با استفاده از تجهیزات و فناوری حرکت کنند. یا دور از چشم نهاد مربوطه، حجم زیادی فاضلاب وارد آب‌وخاک نکرده یا زباله‌های خطرناک را در دل کویر دفن نکنند.
در حال‌حاضر این جمله که «تنها یک زمین داریم» همه ما را در قبال حفظ محیط‌زیست مسئول می‌کند. هر قسمت از زمین آسیب ببیند، همه انسان‌ها آسیب می‌بینند. امروز در کشورها حفظ محیط‌زیست، خط قرمز و میدان رقابت صنایع با یکدیگر است. در نتیجه اگر صنایع ما هم می‌خواهند در آینده در بازارهای جهانی نقش داشته باشند، باید به سمت صنایع سبز و کمتر آلاینده حرکت کنند.
ممیزی صنایع
در ادامه همایون توفیقی، مدیر ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی درباره اقدامات انجام‌شده در صنایع مستقر در شهرک‌های صنعتی برای کاهش آلایندگی آنها، به گفت: برای حفظ محیط‌زیست و کنترل آلودگی باید نخست آن را در هر منبع پذیرنده‌ای اعم از هوا، آب، خاک و محیط‌شنوایی کنترل کرد؛ به این معنی که تولید پاک‌تر داشته باشیم.
وی افزود: شیوه دیگر، تخلیه و کاهش آلاینده‌ها، تصفیه است. او ادامه داد: در حوزه عوامل ایجادکننده آلودگی هوا سهم قابل‌توجهی را صنایع متحرک اعم از خودرو و موتورسیکلت دارند.
در حال‌حاضر بیش از ۲.۵ میلیون موتورسیکلت در کلانشهری مانند تهران تردد دارند که منبع اصلی آلودگی هوا به‌شمار می‌روند اما نقش صنعت به‌ویژه صنایع کوچک با توجه به بررسی‌های انجام‌شده در گذشته، بین ۳ تا ۷ درصد است.
توفیقی تصریح کرد: در شهرک‌ها و نواحی صنعتی به این دلیل که آلودگی هوا از نوع غیرمتراکم است، با شیوه کنترل از مبدا، از شدت آن کاسته شده است. او گفت: براساس طرح بزرگی که در سال ۹۶ در کشور اجرا شد، واحدهای صنعتی شهرک‌ها و نواحی صنعتی به لحاظ محیط‌زیست، ایمنی و بهداشت ممیزی شدند و به این ترتیب، واحد به واحد این ۳ موضوع موردبررسی و مطالعه قرار گرفت.
مدیر ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی با بیان اینکه ۳۲ هزار از مجموع ۴۸ هزار واحد صنعتی ممیزی شده‌اند، ادامه داد: واحدهای تولیدی با شناسایی آلودگی‌شان در ۴ حوزه هوا، آب، خاک و محیط‌زیست، موظف به رفع مشکلات شدند.
به‌عنوان مثال، استفاده از انواع الکتروفیلترها یکی از این الزامات بود. علاوه‌بر آن، یکی دیگر از آیتم‌های کاهش آلودگی صنایع، استفاده از سوخت گاز به‌جای سوخت‌های فسیلی بود.
در این راستا، از مجموع ۸۳۲ شهرک و ناحیه صنعتی در حال بهره‌برداری، ۶۶۰ شهرک صنعتی مجهز به سیستم گازرسانی شده‌اند.
پساب‌ها تصفیه و قابل شرب می‌شوند
توفیقی از سایر کارهای انجام‌شده در شهرک‌های صنعتی برای کاهش آلایندگی واحدهای صنعتی به فضای سبز اشاره کرد و گفت: ۸۳۰۰ هکتار فضای سبز و افزون بر ۱۷.۲ میلیون اصله نهال در این شهرک‌ها و نواحی صنعتی ایجاد شده است. همچنین ۲۹۲ هکتار فضای گلکاری‌شده از دیگر کارهای انجام شده است تا آلودگی این شهرک‌ها به حداقل برسد.
مدیر ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی در حوزه آب نیز اظهارکرد: در حال‌حاضر، ظرفیت تصفیه ۱۷۰ هزار هکتار مترمکعب آب در شهرک‌های صنعتی ایجادشده و ۲۰۵ شهرک نیز مجهز به تصفیه‌خانه شده‌اند. گفتنی است ۲۵۱ مدول تصفیه‌خانه هم در شهرک‌های صنعتی ایجاد شده است.
توفیقی ادامه داد: از دیگر کارهای انجام‌شده برای کاهش آلودگی زیست‌محیطی واحدهای تولیدی در نواحی صنعتی این است که سعی شده پساب دوباره به چرخه مصرف برگردد، به‌طوری که ۸ تصفیه‌خانه موجود در شهرک‌ها و نواحی صنعتی قادرند پساب‌ها را به آب قابل شرب تبدیل کرده و به چرخه مصرف بازگردانند.
سخن پایانی
بنابر این گزارش با وجود تمام کارهایی که در حوزه صنایع و فعالیت آنها در کشور انجام شده اما هنوز کاهش آلودگی آنها به سطح استاندارد بین‌المللی نرسیده و ایران تا رسیدن به صنایع سبز فاصله بسیار دارد.
