یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری توسعه تجارت موضوع توسعه حمل‌ونقل است. در این بین حمل‌ونقل ریلی به عنوان یکی از پارامترهای توسعه حمل‌ونقل می‌تواند در جریان توسعه تجارت کشور نقش بسزایی را بازی کند. در مقابل افت آن و به تبع نزول توسعه حمل‌ونقل مانع رشد تجارت می‌شود. بنا بر نظر کارشناسان و فعالان تجاری، زیرساخت‌های حمل‌ونقل ایران برای بهره‌گیری از فرصت تجارت با سایر کشورها به‌ویژه کشورهای منطقه، مناسب نبوده و برای بهبود شرایط باید تمهیداتی جدی اندیشیده شود. صمت در این گزارش، به بررسی وضعیت فعلی حمل‌ونقل ایران و دستاوردهای این حوزه طی سال‌های اخیر پرداخته است.

کم‌توجهی دولت به حمل‌ونقل ریلی

از نگاه کارشناسان، حمل‌ونقل ریلی علاوه بر اثرگذاری فراوان در جریان حمل انبوه و ارزان، منجر به افزایش ایمنی، کاهش مصرف سوخت و کاهش خسارات زیست محیطی می‌شود. درضمن این اتفاق می‌تواند از ابعاد سیاسی و امنیتی برای کشور ایجاد قدرت کند و در کنار آن مزیت رقابتی در عرصه بین‌المللی ایجاد کند. در ایران با وجود اولویت داشتن توسعه حمل‌ونقل ریلی در اسناد بالادستی، سیاست‌های اعلامی و برنامه‌های مصوب دولت‌ها؛ سهم حمل‌ونقل ریلی از حمل‌ونقل کشور اندک است. به گزارش اکوایران، بر اساس بند «ب» ماده (۵۷) قانون برنامه ششم توسعه باید سهم حمل‌ونقل ریلی از جابه‌جایی بار در کشور حداقل به ۳۰ درصد در پایان برنامه می‌رسید. اما به نقل از مرکز پژوهش‌های مجلس نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که فاصله چشمگیری میان وضع موجود و هدف‌گذاری ۳۰ درصدی وجود دارد. به طوری که بر مبنای محاسبه سهم از حمل‌ونقل زمینی و مبتنی بر شاخص تن-کیلومتر بار حمل شده، سهم شیوه ریلی از حمل بار زمینی کشور در پایان سال ۱۴۰۰ بر اساس آمار اعلام شده، ۱۱/۲ درصد بوده است و نسبت به سال شروع برنامه ۱۱.۷ درصد افت نیز داشته است. یکی از بخش‌های مهم در افزایش کارایی عملکرد بخش ریلی، کِشنده ریلی (لکوموتیو) است که واگن‌ها با اتصال به آن، نیروی محرکه دریافت می‌کنند. وضعیت فعلی کشنده‌های ریلی در ایران، با چالش‌ها و ضعف‌هایی روبه‌رو است.

نخستین چالش کلانی که منجر به شکل‌گیری این ضعف شده، به عدم اولویت‌دهی عملی به بخش حمل‌ونقل و به‌طور ویژه حوزه ریلی در چند دهه گذشته بازمی‌گردد. دومین معضل سیاست‌های مالی به‌نقد حمل‌ونقل جاده‌ای است. سیاست‌هایی مانند عرضه ارزان سوخت جاده‌ای و اختصاص یارانه‌های آشکار و پنهان به جاده، عدم تعادل بین ریل و جاده در حق دسترسی به شبکه حمل‌ونقل، بالا بودن سهم بودجه‌های عمرانی بخش جاده‌ای نسبت به بخش ریلی که در نهایت باعث شده مطلوبت بیشتر حمل جاده‌ای برای صاحب بار و مسافر و همچنین کاهش قدرت رقابت حمل‌ونقل ریلی برای جذب سرمایه و توسعه‌پذیری ایجاد کرده است.

۹۰ درصد کالاها، زمینی جابه‌جا می‌شوند

محمد تیموری، معاون توسعه مدیریت و منابع انسانی سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای گفت: لایحه مدیریت حمل‌ونقل در کمیسیون‌های تخصصی مورد تصویب قرار گرفته و به‌زودی به صحن مجلس شورای اسلامی می‌رود. چند موضوع اساسی مانند حقوق بازنشستگی و بیمه تکمیلی که رانندگان با آن مواجه هستند با این لایحه رفع خواهد شد. به گزارش ایمنا، تیموری شنبه، بیست‌وششم آذر ۱۴۰۱، در همایشی که به مناسبت هفته حمل‌ونقل، رانندگان و راهداری با حضور مسئولان کشوری و استانی برگزار شد، با تبریک هفته راهداری و هفته حمل‌ونقل جاده‌ای به فعالان این حوزه اظهار کرد: سازمان راهداری و حمل‌ونقل بخش عظیمی از اقدامات توسعه و نگهداری را کشور برعهده دارد. در بخش حمل‌ونقل بیش از ۹۰ درصد از جابه‌جایی کالاها و مسافر کشور به دلیل تحریم‌ها در بخش هوایی و عدم توسعه حمل‌ونقل ریلی، برعهده جاده‌ها است. در سال گذشته نزدیک به ۵۰۵ میلیون تن کالا و نزدیک به ۱۹۰ میلیون نفر مسافر از طریق شبکه حمل‌ونقل جاده‌ای کشور جابه‌جا شدند. معاون سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای گفت: ۸ هزار شرکت حمل‌ونقل کالا و مسافر داخلی و بین‌المللی، ۳۸۶ هزار ناوگان باری، ۶۸ هزار ناوگان مسافری و نزدیک به ۷۰۰ هزار راننده حرفه‌ای دارای کارت هوشمند از سازمان راهداری جاده‌ای این خدمات را محقق کردند.

تیموری گفت: در بخش نگهداری راه‌ها ۲۱ هزار نیروی سازمان نگهداری از ۲۲۱ هزار کیلومتری راه‌ها را برعهده دارند. این اقدامات در تمام روزهای سال انجام می‌شود و نیروهای راهداری همه روزه در حال خدمت‌رسانی هستند.

تلاش کشورها برای حذف ایران

معاون توسعه مدیریت و منابع انسانی سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای در ادامه صحبت‌های خود افزود: حجم مبادلات کالا در دنیا سالیانه حدود ۲۰ هزار میلیارد دلار است که یک سوم این میزان یعنی شش هزار میلیارد دلار بین آسیا و اروپا مبادله شده است. اگر ۱۰ درصد از کالای مبادله شده به حمل‌ونقل مربوط شود، حدود ۶۰۰ میلیارد دلار هزینه حمل بین آسیا و سایر نقاط دنیا است. تیموری خاطرنشان کرد: موقعیت ژئوپلیتیک ایران به نحوی است که باید بیشترین استفاده را از این شرایط ببریم. ایران در مسیر جاده ابریشم قرار دارد، بسیاری از کریدورهای بین‌المللی از مسیر ایران می‌گذرد. از این رو بسیاری از کشورها تلاش می‌کنند تا سایر کشورها از مسیرهای ترانزیتی ایران استفاده نکرده و از مسیرهای جدید جایگزین استفاده کنند.

تیموری اضافه کرد: در چند وقت اخیر مباحثی درباره توسعه بندر گوادر پاکستان و اتصال آن به چین مطرح شده است. درحال‌حاضر چنین تفاهمنامه‌ای بین آذربایجان و ترکیه منعقد شده تا مسیر شمالی ترکیه، آذربایجان، دریای خزر، ترکمنستان جایگزین مسیرهای کنونی ترانزیتی در ایران شود.

با وجود این تلاش‌ها، میزان ترانزیت انجام شده در مسیرهای ایران در سال گذشته ۲ برابر رشد داشته است. با توجه به شرایط ژئوپولتیک کشور، باید به ترانزیت توجه ویژه شده و باید تلاش شود تا از این موقعیت حداکثر استفاده صورت گیرد.

رفع مشکل حقوق بازنشستگی رانندگان

معاون سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای در پاسخ به درخواست‌های کارکنان راهداری اظهار کرد: درباره افزایش حقوق کارکنان، تمام ظرفیت سازمان استفاده شده اما در اصفهان اعتبارت استانی در نظر گرفته نشده و باید این مشکل به صورت استانی رفع شود. لایحه مدیریت حمل‌ونقل در کمیسیون‌های تخصصی مورد تصویب قرار گرفته و به زودی به صحن مجلس شورای اسلامی می‌رود. چند موضوع اساسی مانند حقوق بازنشستگی و بیمه تکمیلی که رانندگان با آن مواجه هستند، با این لایحه رفع خواهد شد. وی درباره لاستیک و روغن تصریح کرد: پیگیر هستیم تا سامانه فروش روغن در پایانه امیرکبیر اصفهان هم مستقر شود تا دغدغه روغن رفع شود. درباره سوخت نیز پیگیر بهبود شرایط هستیم. در چند وقت اخیر مقرر شده تا از سامانه سپهتن استفاده شود. این روند به زودی اجرایی خواهد شد.

نقش حمل‌ونقل در امنیت کشور

سیدرضا مرتضوی، استاندار اصفهان گفت: فعالان حوزه راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای نقش ویژه‌ای در تأمین امینت دارند؛ طی دهه‌های گذشته، در بحران‌های مختلفی همچون سیل، زلزله و محرومیت و محدودیت‌هایی که پیش آمد، پای کار بودند و به مردم خدمت کردند. در سیل خرم‌آباد و خوزستان اقداماتی فداکارانه کردند که تجلی آذر ۱۳۶۲ بود. به گزارش خبرنگار ایمنا، سیدرضا مرتضوی شنبه بیست‌وششم آذر ۱۴۰۱، در همایشی که به مناسبت هفته حمل‌ونقل، رانندگان و راهداری با حضور مسئولان کشوری و استانی برگزار شد، با تقدیر از تمام افراد و دستگاه‌هایی که در حوزه راهداری و حمل‌ونقل فعالیت می‌کنند، اظهار کرد: روز ملی حمل‌ونقل متعلق به دست‌اندرکاران حوزه راهداری، حمل‌ونقل و رانندگان است. این ایام یادآور مجاهدت خستگی‌ناپذیر رانندگان در سال ۱۳۶۲ بعد از شرایط پیش آمده در بنادر جنوب کشور بوده و به این مناسبت، از زحمات فعالان حوزه حمل‌ونقل قدردانی می‌شود. وی افزود: در ایام سال ۱۳۶۲، انبوهی از کالاها در کشتی‌ها و گمرکات کشور انبار شد؛ این در حالی بود که شهرها از کالاهای اساسی خالی بوده و دوران جنگ و دیگر تهدیدات رژیم عراق، نگرانی‌هایی در کشور به وجود آورده بود. با تداوم این شرایط، امام خمینی (ره) برای تخلیه بنادر فرمان دادند و رانندگان به امام لبیک گفتند. به دلیل مجاهدت و تلاش‌های فعالان حوزه حمل‌ونقل، یکی از بحران‌های جدی آن دوران رفع شد.

توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل در ایران

استاندار اصفهان با اشاره به دستاوردهای حمل‌ونقل ایران طی دهه‌های اخیر، توضیح داد: در سال ۱۳۵۷، زیرساخت ریلی در کشور، در رتبه ۲۷ جهان قرار داشت. طی ۴ دهه گذشته با وجود تمام تحریم‌ها، ایران توانست صعود ۱۲ پله‌ای داشته و به رتبه ۱۵ در جهان برسد. همچنین در این مدت، در بخش حمل‌ونقل ریلی از رتبه ۳۱ به رتبه ششم رسیدیم. در حمل‌ونقل هوایی مسافری رشد ۲۵ برابری و حمل‌ونقل هوایی باری رشد ۱۸ برابری ثبت شده است. وی ادامه داد: در زمینه راه‌های روستایی نیز ایران در طول ۴ دهه گذشته رشد هزار و ۲۵۰ برابری داشته و از ۱۰ هزار راه کیلومتر راه که اغلب جاده خاکی بوده، به ۱۳۰ هزار کیلومتر مسیر جاده‌ای در کل کشور رسیدیم. در بخش آزادراه، نزدیک به ۸۰۰ درصد رشد داشتیم، قابل ذکر است که این آمار در ۳ سال گذشته منتشر شده و بدیهی است که این ارقام تا به امروز رشد داشته باشند. مرتضوی در ادامه خاطرنشان کرد: همچنین از ظرفیت ۵.۴ میلیون تنی امکان حمل‌ونقل کالا در حوزه بنادر به ۲۵۰ میلیون تن و ۵۰۰ میلیون تن در حوزه جاده‌ای دست پیدا کرده‌ایم. تمامی این ارقام نشان‌دهنده وضعیت مناسب ایران و توسعه‌های به‌دست آمده در بخش حمل‌ونقل بوده که نمی‌توان آنها را نادیده گرفت.

 مرتضوی گفت: بدون دارا بودن سیستم مناسب حمل‌ونقل در بسترهای مختلف دریایی، ریلی، جاده‌ای و هوایی، ایران نمی‌توان در فعالیت‌های اقتصادی و تجاری مختلف مانند کشاورزی، صنعت، گردشگری، توسعه صادرات و بازرگانی و سایر بخش‌ها حرفی برای گفتن داشته باشد.

همکاری برای بهبود زیرساخت‌های ایران

بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل نه‌تنها در تجارت داخلی و رفع نیاز بازار و مردم تاثیرگذار است، بلکه به طور مستقیم بر تجارت خارجی کشور نیز تأثیر خواهد داشت.

هدف‌گذاری تجارت ایران و روسیه ده میلیارد دلار و در گام نهایی ۴۰ میلیارد دلار تعیین شده که هنوز زیرساخت‌های حمل‌ونقلی برای دستیابی به این هدف فراهم نشده و با توجه به اینکه دولت با کمبود اعتبارات مواجه است دولت روسیه باید در این زمینه اقدامات موثری انجام دهد که در شرایط کنونی گام نخست برای تکمیل کریدور شمال و جنوب برداشته شده است. به گزارش خبرگزاری موج حمید حسینی، فعال بازرگانی با تاکید بر اینکه ایران راهی جز توسعه همکاری با کشورهای همسایه ندارد، گفت: با توجه به اینکه صادرات ایران به عراق و برخی کشورهای دیگر همچون افعانستان کاهش یافته، باید مسیر تجارت با کشورهای منطقه شمال کشور را تسهیل کند تا از این طریق بر شرایط رکودی کشور فائق شویم.

این فعال تجاری با بیان اینکه ایران ظرفیت بالایی برای همکاری با روسیه دارد، تصریح کرد: در مقطع کنونی، روسیه به دنبال تأمین کالاهایی است که تا پیش از این از طریق اروپا تأمین می‌کرد. حال به دلیل تحریم‌ها، حفظ شرایط قبلی برای روسیه از بین رفته است. فراهم کردن شرایط تجارت ترجیحی و کمک به توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقلی برای تجارت با ایران، از جمله اقداماتی است که می‌تواند در تسهیل تأمین کالای روسیه کمک کند. از این طریق کالاهای مازاد ایران هم به بازار این کشور صادرات می‌شود.

سخن پایانی

همزمان با گزارش‌های اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی درباره وضعیت مسیرهای ترانزیتی ایران و مخاطرات کاهش سهم ایران در این زمینه، مدیرکل ترانزیت و حمل‌ونقل بین‌المللی سازمان راهداری اعلام کرد که اگر ایران در راستای توسعه ترانزیت و تقویت حضور خود در کریدورهای بین‌المللی گام برندارد، در آینده‌ای نه چندان دور از مسیرهای ترانزیت مانند راه ابریشم حذف خواهیم شد. این توسعه و خطر حذف ایران از مسیرهای ترانزیتی کشورها، از جمله مهم‌ترین مسائل امروز بخش تجارت است که باید به نحوی صحیح به آن رسیدگی و توجه کرد.