بر اساس آمار در ۴ سال گذشته میزان تولید شکر کشور افت داشته و این عدد در سال ۱۴۰۰ به کمتر از ۶۰۰ هزار تن رسید. در همین حال نیاز سالانه کشور به شکر بین یک‌میلیون و ۹۰۰ هزارتا ۲ میلیون و ۱۰۰ هزار تن بوده که حدود یک‌میلیون و ۶۰۰ هزار تن آن در داخل تولید می‌شود و باقی از خارج وارد و نیاز داخل به این شکل تامین می‌شود. درحالی‌که مصرف‌کنندگان از روند افزایشی نرخ شکر گلایه دارند، ‌برخی از متصدیان معتقدند این کالای اساسی در کشور دارای کمترین نوسان قیمتی بوده و در نیمه دوم سال هر کیلو شکر دولتی به مبلغ ۲۳ هزار تومان به فروش می‌رسد.

علیرضا اشرف، عضو هیات مدیره انجمن صنایع قند و شکر ایران درباره مشکلات تولید شکر در کشور گفت: یکی از چالش‌های تولید شکر در کشور ضعف نظارت بوده و بر واردات کنترل جدی وجود ندارد. مسئله دیگر نوسان نرخ دلار و ارز نیمایی است این امر نرخ تمام‌شده را در ایران افزایش داده است. در کشورهای رقیب مانند برزیل بهای تمام‌شده تولید شکر کمتر از ایران بوده زیرا برزیل نرخ تولید را با حجم بالای صادرات جبران می‌کند. البته نرخ تولید شکر در ایران نسبت به کشوری مانند هند پایین‌تر است. اشرف در ادامه سخنان خود تصریح کرد: حذف ارز دولتی بهای تمام‌شده تولید را افزایش داده و این مبلغ در نرخ تمام‌شده بخشی از تولیدات لحاظ نمی‌شود. تفاوت بهای تمام‌شده در تولید شکر از چغندرقند لحاظ شده اما در حوزه نیشکر هنوز تغییری را شاهد نیستیم. این امر منجر به ضرر کشاورزان فعال در این بخش شده است.

ظرفیت خودکفایی در تولید شکر

علیرضا مهاجر‏، معاون امور زراعت وزارت جهاد کشاورزی گفت: ایران با توسعه کارخانه‌های فراوری، ظرفیت خودکفایی در تولید شکر را در مدت دو سال دارد. وی ضمن بیان این مطب افزود: اکنون میزان مصرف شکر کشور سالانه حدود دو میلیون و ۲۰۰ هزارتا دو میلیون ۴۰۰ هزار تن است که از این میزان حدود ۱.۶ تا ۱.۹ میلیون تن در ایران تولید می‌شود. این کمبود را می‌توان با ایجاد کارخانه‌های جدید و افزایش بهره‌وری تولید تامین کرد.  مهاجر با اشاره به اینکه واردات سالانه ۳۰۰ تا ۵۰۰ میلیون دلار شکر در شرایطی رخ می‌دهد که ایران ظرفیت خودکفایی در تولید این محصول را دارد اضافه کرد: ایران به دلیل داشتن ظرفیت بالا برای تولید نیشکر و چغندرقند به‌راحتی می‌تواند با احداث کارخانه‌های صنایع تبدیلی در استان‌هایی مانند خوزستان طی دو سال به خودکفایی برسد. این کارشناس کشاورزی بابیان اینکه راه‌اندازی کارخانه‌های قند معمولا به سرمایه‌گذاری بالایی نیاز دارد، گفت: ساخت یک کارخانه قند حداقل به حدود یک هزارتا ۵ هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری نیاز دارد و ما از بنیاد مستضعفان خواسته‌ایم در این حوزه ورود کند. وی در ادامه با اشاره به اینکه هزینه راه‌اندازی کارخانه‌های قند طی پنج سال فعالیت کارخانه بازگردانده می‌شود، گفت: ما می‌توانیم با افزایش تولید شکر علاوه بر ایجاد امنیت غذایی ۱۰۰ درصدی در این حوزه، صادرات هم داشته باشیم. مهاجر درباره اینکه ایران کشوری کم آب است و تولید چغندرقند و نیشکر مصرف آب بالایی دارد، گفت: وزرت جهاد کشاورزی برنامه‌ریزی کرده تا چغندر به‌جای بهار و تابستان در پاییز و زمستان با کمک نزولات جوی و به‌اصطلاح استفاده از آب سبز تامین شود.

سرانه مصرف شکر در ایران

مهاجر با هشدار اینکه سرانه مصرف شکر در ایران ۹ کیلوگرم بیشتر از میانگین جهانی است، بر لزوم فرهنگ‌سازی مناسب و اطلاع‌رسانی بیشتر از زیان‌های مصرف زیاد شکر، با کمک وزارت بهداشت، آموزش‌وپرورش و رسانه‌های جمعی تاکید کرد و گفت: سرانه جهانی مصرف شکر سالانه ۱۸ کیلوگرم است، اما این عدد در ایران متاسفانه ۲۷ کیلوگرم است.  وی افزود: کشور ما در شرایطی است که می‌توانیم با فرهنگ‌سازی مناسب از سایر محصولات همچون خرما و کشمش بجای شکر استفاده کنیم که از یک‌سو به کاهش مصرف و واردات شکر، و سوی دیگر به بهداشت فردی و سلامت جامعه کمک می‌کند.

آمار تولید شکر در ۵۰ سال گذشته

ایران یکی از هفت‌‌‌کشور جهان است که از نظر تنوع اقلیمی و عرض جغرافیایی، از شرایط تولید شکر از هر دو محصول چغندرقند و نیشکر برخوردار است؛ اما برخلاف آمار جهانی، سهم تولید شکر با پایه چغندرقند نسبت به نیشکر بیشتر است و حدود ۶۰‌درصد از شکر تولیدی در ایران، از فرآوری چغندر حاصل می‌شود. در ایران مجموعا ۳۵ کارخانه تولید شکر چغندری و ۹ کارخانه شکر نیشکری تأسیس‌شده است که از این آمار، تنها ۳۵ کارخانه فعال هستند. نیاز سالانه کشور به مصرف شکر حدود ۲ تا ۲/ ۲میلیون تن و مقدار تولید سالانه در حدود ۱.۶میلیون تن است که تامین بقیه نیاز کشور باید از طریق واردات صورت پذیرد. آمار وضعیت تولید شکر در کشور از سال ۱۳۵۰ تا ۱۴۰۰ نشان می‌دهد؛ تولید شکر در سال‌های ۵۰ تا ۵۷ کمتر از ۱۰۰ هزار تن در سال بوده است. این عدد پس از انقلاب در سال‌های ۵۷ تا ۶۱ به بیش از ۱۰۰ هزار تن رسید. روند صعودی تولید شکر در سال‌های ۶۲، ۶۳ و ۶۴ حاکی از تولید بیش از ۲۰۰ هزار تن شکر در سال را نشان می‌دهد. اما در ادامه با افت تولید این ماده قندی در کشور روبه‌رو هستیم. سال‌های ۶۵ تا ۷۵ و در دوران سازندگی کشور میزان شکر تولیدشده کشور به کمتر از ۲۰۰ هزار تن در سال رسید. بر اساس آمار منتشرشده در انجمن صنفی کارخانه‌های قند و شکر ایرانی، این نوسان آماری ادامه پیدا می‌کند تا درنهایت سال ۹۶ اوج تولید شکر در کشور به ثبت می‌رسد و در این سال تولید شکر به حدود ۹۰۰ هزار تن رسید. اما در ۴ سال اخیر دوباره با افت تولید به دلیل تحریم و مشکلات کم‌آبی مواجه شدیم و تولید شکر ایران در سال ۱۴۰۰ کمتر از ۶۰۰ هزار تن بود.

وضعیت تولید جهان

شکر به لحاظ قیمتی سال ۲۰۲۲ میلادی نسبت به سایر اقلام مصرفی دچار تنش بیشتری بود. جنگ روسیه و اوکراین شرایطی را در سطح بین‌الملل به وجود آورد که سبب شد تا نرخ نیشکر در جهان افزایش چشمگیری داشته باشد. بخشی از این موضوع، به تامین سوخت خودروها از گیاه نیشکر بازمی‌گشت. به گفته دبیر انجمن صنفی کارخانه‌های قند و شکر ایران، نرخ شکر از ۴۷۰ دلار در ابتدای سال ۲۰۲۲ میلادی به ۵۷۰ دلار در انتهای سال رسید. اما هنوز نرخ این کالای اساسی واقعی نشده است. به گفته کارشناسان و فعالان بازار، شکر کالایی سیاسی بوده و تا حدودی به نرخ نفت وابسته است. بالا و پایین شدن نرخ نفت تا حدودی نرخ شکر را هم دچار نوسان می‌کند. به‌عنوان‌مثال بخشی از شکر جهان به‌وسیله برزیل تأمین می‌شود. آغاز جنگ روسیه و اوکراین و چالش تأمین سوخت، باعث شد تا بخشی از این نیشکر برای تولید اتانول و تأمین سوخت خودرو و… مورداستفاده قرار گرفت. در دوره‌هایی که نرخ نفت رشد می‌کند بازار شکر نیز تحت تأثیر قرارگرفته و نرخ آن صعودی می‌شود. خشک‌سالی در برخی کشورها ازجمله هند و برزیل نیز باعث شده آمار تولید جهانی نیشکر و چغندرقند کاهش‌یافته و تعادل بازار از بین برود. به‌طورقطع هنگامی‌که ذخایر جهانی کاهشی می‌شود قیمت‌ها در جهت مخالف افزایش می‌یابند. دامپینگ موجود در این بازار هم سبب جنگ نابرابر بین رقبا شده و نرخ واقعی سرکوب می‌شود. البته کشورهای اروپایی مقهور این دامپینگ و شکر ارزان برزیل نشده و باوجوداینکه تولید شکر برای آنها گران‌تر تمام می‌شود آمار تولیدات خود را حفظ کرده‌اند.

سخن پایانی

طی سال‌های اخیر این صنعت به‌‌‌واسطه واردات بی‌‌‌رویه، تکنولوژی قدیمی، هزینه مواد اولیه و همچنین نبود برنامه‌‌‌های مسنجم برای کشت دو فصلی دچار نقصان و زیان شده است. دراین‌‌‌بین برخی از تولیدکنندگان معتقد هستند برای رسیدن به خودکفایی شکر تا سال ۱۴۰۴ باید رویه مدیریت این حوزه تغییر کند. چراکه به باور این عده تصمیم‌گیری‌‌‌های نادرست و بی‌‌‌منطق از مهم‌ترین دلایل عدم خودکفایی در این صنعت است. متاسفانه مسوولان مربوطه بدون حضور تشکل‌های تخصصی تصمیماتی را می‌‌‌گیرند که درنهایت به ضرر تولید و تولیدکننده است. بسیاری از فعالان این صنعت معتقدند رسیدن به خودکفایی نیازمند برنامه‌ریزی توسط سازمان نظارت بر جهاد کشاورزی و همچنین اصلاح رویه در جهت تامین منابع انرژی هستیم.