۹ ماه از تصویب طرح کالابرگ الکترونیکی در مجلس می‌گذرد و دولت همچنان در اجرای آن ناتوان و سردرگم است. از طرفی در شهریور امسال قرار بود وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، پیشنهاد رسمی خود برای طرح کالابرگ الکترونیک را به ستاد هماهنگی اقتصادی دولت ارائه کند، اما هنوز از چگونگی این اقدام جزئیاتی در دست نیست و از طرف دیگر، نمایندگان مجلس نیز با گذشت شهریور و اجرایی نشدن این طرح راه‌حل اقدام نظارتی را برگزیده‌اند. در پی حذف ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی، دولت و مجلس در تصمیمی طرح کالابرگ الکترونیکی را به‌عنوان قانونی برای «مردمی‌سازی یارانه‌ها» به تصویب رساندند. در اردیبهشت ۱۴۰۱ طرح هوشمندسازی فروش نان به‌طور آزمایشی در استان زنجان کلید خورد و در شهریور اعلام شد این طرح در کل کشور به پایان رسیده است. با این ‌حال، طرح اصلی دولت که توزیع کالابرگ الکترونیک بود هنوز معطل اجراست و با گذشت بیش از ۹ ماه از تصویب آن هنوز اماواگرهای فراوانی در تامین منابع مالی توسط دولت و زیرساخت‌های فنی برای اجرای آن وجود دارد و مجری این طرح نیز مشخص نیست. صمت درباره آثار و چگونگی اجرای طرح کالابرگ الکترونیک نظر کارشناسان اقتصادی را جویا شده است.

دولت چاره ‌ ای جز سهمیه ‌ بندی کالاها ندارد

آلبرت بغزیان، اقتصاددان و استاد دانشگاه درباره آثار اجرای طرح کالابرگ الکترونیک به صمت گفت: به‌نظر می‌رسد به‌دلیل مشکلات اقتصادی و در راستای جبران آسیب‌های حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی طرح کالابرگ وارد مرحله اجرایی شده است. در این زمینه باید گفت ذات پرداخت یارانه به‌شکل کالا در شأن ملت ایران نیست، اما در شرایطی که تامین منابع مالی اداره کشور با مشکل مواجه می‌شود، اجرای سیاست‌هایی مانند طرح سهمیه‌بندی کالا و کالابرگ الکترونیک نیز در دستور کار قرار می‌گیرد؛ بنابراین وقتی تنها گزینه موجود دولت سهمیه‌بندی و اختصاص یارانه است بهتر است این یارانه در قالب کالا پرداخت شود.

حذف غیرکارشناسی

بغزیان تصریح کرد: در سال‌های گذشته مبلغ ۴۵ هزار تومان به‌ازای هر نفر به‌عنوان یارانه معیشتی و کمک‌هزینه‌ای به برخی از اقشار جامعه پرداخت می‌شد؛ مبلغی که کافی نبود و تنها بار بودجه‌ای برای دولت داشت. با حذف ارز ترجیحی قرار به اصلاح طرح هدفمندی یارانه‌ها و نحوه اختصاص یارانه شد، اما روند حذف این یارانه آنقدر غیرکارشناسی بود که یک‌شبه بار تورم ۵۰ درصدی به کشور تحمیل کرد.

تنها مزیت کالابرگ الکترونیک

وی افزود: مزیت کالابرگ الکترونیک غیرنقدی بودن آن است، زیرا در صورت پرداخت غیرنقدی یارانه‌ها تورم ناشی از گردش پول به‌وجود نخواهد آمد، همچنین واسطه‌ها به‌نوعی از چرخه مالی حذف می‌شوند و یارانه نقدی مستقیما ازسوی دولت به تولیدکننده پرداخت می‌شود.

این اقتصاددان با تاکید بر اینکه یارانه باید در قالب کالا پرداخت شود، گفت: با پرداخت کالا به‌جای پول نقد به افراد، آن بخش از تورم که هر روز شاهد افزایش آن هستیم به دولت تحمیل می‌شود و مردم مجبور نیستند بار افزایش تورم را بر دوش بکشند؛ همچنین تورم ناشی از افزایش نقدینگی به‌وجود نخواهد آمد.

یارانه تبدیلی

وی ضمن انتقاد از پرداخت یارانه غیرنقدی به خانوارهای روستایی اظهار کرد: برخی از افراد مثلا روستاییان خودشان تولیدکننده برخی از اقلام مصرفی خانوار هستند و اعطای کالابرگ به آنها عملا مفید نخواهد بود، به‌همین دلیل بهتر است یارانه به‌صورت تبدیلی در اختیار مردم قرار گیرد تا هر خانوار براساس نیازهای کلی خود اقدام به خرید کالاهای حمایتی کند.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه دولت در بحث توزیع نان نظام متفاوتی را در پیش‌گرفته که مجری آن خلاف کالابرگ الکترونیک وزارت اقتصاد است، گفت: در مدل اجرایی طرح کالابرگ نان کارتخوان تمام نانوایی‌ها به سیستم بانک مرکزی متصل و مابه‌التفاوت نرخ قدیم نان با نرخ جدید به‌طور مستقیم به‌حساب نانوا واریز می‌شود، اما در شیوه پیش رو قرار است مابه‌التفاوت یارانه به‌حساب اشخاص واریز شود که این موضوع کار نظارت را سخت‌تر می‌کند.

بغزیان در پاسخ به این پرسش که وقتی مردم ترجیح می‌دهند یارانه به‌صورت نقدی دریافت کنند آیا پرداخت کالا به‌جای پول توجیه اقتصادی دارد، بیان کرد: مردم در انتخاب میان کالابرگ و یارانه نقدی، یارانه نقدی را انتخاب می‌کنند و معتقدند با پول نقد یارانه‌ها می‌توان مشکلاتی چون پرداخت قسط، افزایش هزینه‌های درمان و... را حل کرد؛ بنابراین اشخاص روی یارانه نقدی هر ماه خود حساب می‌کنند تا شاید گره‌ای از مشکلات‌شان باز شود. در چنین شرایطی شاید پرداخت پول نقد منطقی باشد، اما در نگاه اقتصاد کلان این پرداخت نقدی تورم‌زا است و در طولانی‌مدت آسیب‌های بیشتری به معیشت خانوار خواهد زد.

همان کوپن سابق

وی با بیان اینکه کالابرگ الکترونیک مصداق همان کوپن ابتدای انقلاب است، گفت: واقعیت آن است که از ابتدا قرار بود دولت با ارائه یارانه غیرنقدی در قالب بن‌کارت یا همان کوپن الکترونیک، آسیب‌های حذف ارز دولتی را جبران کند، اما به‌دلیل فراهم نبودن زیرساخت‌های لازم، اجرای این تصمیم را با پرداخت یارانه نقدی به تعویق انداخت.

این اقتصاددان افزود: کوپن یا همان کالابرگ الکترونیک از تمهیدات دولتی است که مردم تجربه آن را دارند. در سال‌های گذشته اقلام اساسی با قیمتی پایین‌تر از نرخ بازار، توسط دولت به مردم تحویل داده می‌شد که در نهایت در سال ۷۸ این یارانه کاغذی حذف و بعدتر تبدیل به یارانه نقدی شد. بازگشت کوپن در شرایط امروز کشور، چندان کارشناسانه و صحیح به نظر نمی‌رسد، زیرا این طرح گرچه فوایدی در همان برهه زمانی داشت، اما تجربیات نه‌چندان خوشایندی را هم برای مردم به‌جای گذاشته است.

این استاد دانشگاه متذکر شد: در زمان کوپن تنوع کالایی چندانی وجود نداشت، اما اکنون کالاهای اساسی با برندهای مختلف در بازار عرضه وجود دارند و ممکن است با پا گرفتن سیستم کالابرگ الکترونیک شرکت‌های تولیدی کالاهای اساسی برای ورود به این بازار نقد و پرسود دست به نرخ‌شکنی با کاهش کیفیت محصولات تولیدی بزنند؛ بنابراین امکان رونق بازار دلالی و کم‌فروشی در کالابرگ الکترونیک هم وجود خواهد داشت.

زیرساخت اجرای طرح کالابرگ الکترونیک مهیا نیست

وحید زندی، کارشناس مسائل اقتصادی درباره آثار اجرای طرح کالابرگ الکترونیک بر اقتصاد ایران به صمت گفت: بنا بر اطلاعات بیان‌‌شده ازسوی بانک مرکزی هر فرد با هر کارت ‌بانکی که دارد و می‌خواهد خریدی از کالای حمایتی انجام دهد، وقتی کارت را می‌کشد بخشی از هزینه از کارت فرد و بخشی دیگر از یارانه کسر می‌شود.

وی با تاکید بر اینکه همچنان نحوه تخصیص یارانه در قالب کالابرگ در هاله‌ای از ابهام است، اظهار کرد: بعید می‌دانم زیرساخت مناسب برای اجرای طرح کالابرگ الکترونیک تا پایان سال ایجاد شود، زیرا ایجاد ساختاری که بتواند جلوی فساد را به‌شکل گسترده بگیرد بسیار زمان‌بر است.

آسیب اجرای عجولانه

زندی ادامه داد: دولت باوجود اینکه به‌منظور حذف فساد و تقویت تولید مسیر سخت اصلاح ارز ۴۲۰۰ را پیموده، به‌نظر می‌رسد سیاست کالابرگ الکترونیک فعلا معطل‌ مانده و زیرساخت‌های لازم برای اجرای آن هنوز فراهم نیست؛ بنابراین قطعا اجرای عجولانه این طرح در ماه‌های آینده مشکلات متعدد دیگری را به‌وجود می‌آورد.

این کارشناس مسائل اقتصادی ادامه داد: اگر در اجرای طرح کالابرگ الکترونیک اشتباهی از دولت سر بزند باید منتظر رانت و تشکیل بازار سیاه در این بخش بود. در موضوع کالابرگ الکترونیک نخستین مسئله این است که خود سیستم کالابرگ فسادآفرین و ایجادکننده بازار سیاه خواهد بود. این موضوع تجربه‌ای است که در سال‌های جنگ تحمیلی و دوران کوپنی دولتمردان آن را از سر گذرانده‌اند.

وی تاکید کرد: پیش از اجرای طرح کالابرگ الکترونیک به‌شکل سراسری باید ارزش کمی و کیفی کالاهایی که در نظام توزیع کالابرگ جای می‌گیرند تعیین و با شناسایی دقیق جامعه هدف، از ایجاد رانت جلوگیری شود، زیرا در غیر این صورت اجرای این طرح آسیب‌هایی را به‌دنبال خواهد داشت که مانع از تحقق نتایج مثبت آن می‌شود.

زمان اجرا نیست

این کارشناس مسائل اقتصادی تصریح کرد: با حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی یک تورم ۵۰ درصدی به کشور تحمیل‌ و همه کالاهای اساسی و سایر کالاها گران شده است؛ بنابراین در زمان حاضر کالابرگ دیگر نمی‌تواند گره‌گشای مشکل معیشت باشد.

به‌گفته زندی همین رقم ۳۰۰ یا ۴۰۰ هزار تومان یارانه نقدی به ازای هر نفر که برای یک خانواده چهارنفره حدود یک‌میلیون و ۵۰۰ هزار تومان می‌شود، برای کمک به معیشت مردم بسیار مهم است و هر ماه خانوار روی این رقم به‌عنوان کمک‌هزینه دولتی حساب می‌کنند، اما اگر به‌جای این رقم یارانه نقدی، کالابرگ الکترونیک ارائه شود قطعا مشکلاتی برای خانواده‌ها به‌وجود خواهد آمند.

یارانه نقدی بهتر از کالابرگ

وی یادآور شد: مجلس در قانون دولت را مجبور به ارائه کالابرگ نکرده، بلکه در قانون آمده است دولت از طریق کالابرگ یا به هر روش دیگر باید ما‌به‌التفاوت گرانی کالاهای اساسی به‌دلیل حذف ارز ترجیحی را به مردم پرداخت کند؛ بنابراین بهتر است به‌جای کالا همان پول نقد به‌حساب سرپرست خانوار واریز شود تا خانوار براساس صلاحدید و نیازشان اقدام به خرید کالاهای حمایتی کنند.

این کارشناس مسائل اقتصادی متذکر شد: در شرایط فعلی که مردم به پول نقد بیشتر نیاز دارند، اگر دولت بخواهد به سراغ کالابرگ برود، کار اشتباهی انجام داده، زیرا نه زیرساخت‌هایش فراهم است و نه دیگر در شرایط فعلی آثار مطلوبی بر اقتصاد کشور دارد؛ بنابراین بهتر است فعلا دولت به همان شیوه سابق یارانه را بپردازد. وی افزود: آنچه در اقتصاد به اثبات رسیده این است که سیاست دولت‌ها می‌تواند انگیزه سفته‌بازی، احتکار و امکان ایجاد بازار سیاه را تقویت کند و در صورت سیاست‌گذاری اشتباه هر قدر هم که نظارت تشدید شود، مشکلاتی به‌وجود می‌آید.

سخن پایانی

سیستم حمایتی که باعنوان کالابرگ الکترونیک یا همان کوپن سابق از آن یاد می‌شود مخالفان و موافقانی دارد. منتقدان سیستم کوپنی معتقدند طرحی مانند کوپن به بن‌بست خواهد خورد. به‌عقیده این دسته از کارشناسان بازگشت کوپن برای شرایط امروز کشور، چندان کارشناسانه و صحیح به‌نظر نمی‌رسد، زیرا این طرح گرچه فوایدی در همان برهه زمانی داشت اما تجربیات نه‌چندان خوشایندی را هم برای مردم رقم زده و در واقع، پرداخت یارانه نقدی مطمئن‌ترین راه برای حمایت از اقشار مختلف است. برخی دیگر از کارشناسان معتقدند باتوجه به اینکه اکنون زیرساخت لازم برای شناسایی جامعه هدف وجود ندارد، طرح کالابرگ می‌تواند رانت بزرگی ایجاد کند و این طرح نیز یکی دیگر از بی‌تدبیری‌های داخلی است. در مقابل، عده‌ای بر این باورند که در شرایط کنونی، اجرای این طرح اجتناب‌ناپذیر است و باتوجه به تورم‌های شدیدی که با آن مواجهیم، دولت برای آرام کردن فضای اقتصادی کشور راهکاری جز ارائه کوپن الکترونیک ندارد.