حادثه خبر نمی‌کند، اما...
عنوان صفحه پیش‌رو معدن است و این حوزه یکی از حادثه‌خیزترین زیرمجموعه‌های بخش صنعت به‌شمار می‌رود، به این بهانه صمت به‌سراغ یکی از صاحبان معدن زغال‌سنگ و یکی از امدادگران سوانح رفت و تلاش کرد تا باب گفت‌وگو در زمینه توجه به نکات ایمنی در فعالیت معدن را بگشاید.
وقتی خبر حادثه پیچید و با حجم عظیمی از درد و رنج مردمان روبه‌رو شدیم، آسیب‌های اقتصادی‌اش را به‌چشم دیدیم و تبعات درازمدتش را تصور کردیم؛ خواه ناخواه، دلشوره‌ای به جان‌مان می‌افتد، نگاهی به دور و اطراف می‌اندازیم، شرایط ایمنی محیط اطراف‌مان را می‌سنجیم و شاید برای آرامش خیال کاری هم انجام دهیم؛ اما به‌طورمعمول نگرانی‌ها به همان سرعتی که آمده‌اند، می‌روند و ما می‌مانیم و روزمرگی‌های زندگی و بی‌خبری تا حادثه‌ای دیگر. مصیبت آبادان ـ که دل همگی ما را خون کرد ـ باز اهمیت رعایت استانداردهای ایمنی و توجه به اقدامات پیشگیرانه را یادآور شد.
حادثه چیست؟
سعید صمدی ـ دبیر انجمن زغال‌سنگ ایران: هر نوع اتفاق یا پیامد غیرقابل‌پیش‌بینی که صدمات جسمی یا خسارات مالی به‌دنبال بیاورد، حادثه نام دارد و به 3 دسته جزئی، شدید و خیلی‌شدید تقسیم می‌شود.
جنجال زغال‌سنگ
همه معادن مستعد حادثه هستند، اما در کشور ما آمار حوادث معدنی دقیق و به‌تفکیک منتشر نمی‌شود. معادن زغال‌سنگ به‌واسطه شرایط خاصی که دارند، زیر ذره‌بین هستند و حوادث آنها بیشتر به‌چشم می‌آید و رسانه‌ای می‌شود. در حالی که به‌عنوان‌مثال در معادن سنگ‌های تزئینی و دیگر زیرمجموعه‌های این صنعت هم هر سال سوانح زیادی رخ می‌دهد. شاید برای مثال بتوان گفت آمار سالانه حوادث منجر به فوت در معادن روباز به اندازه معادن زیرزمینی و به‌ویژه زغال‌سنگ است، اما میزان توجهی که به آنها می‌شود، با هم تفاوت دارد.
شاید به این دلیل که بعضی از حوادثی که در معادن زغال‌سنگ اتفاق افتاده‌اند، در دسته بسیارشدید قرار داشته‌اند، به‌همین دلیل در ذهن مردم نقش بسته و افکار عمومی را به‌شکلی آزرده است که آن را فراموش نمی‌کنند. به‌عنوان مثال، چند سال پیش انفجاری در معدن زغال‌سنگ زمستان یورت استان گلستان رخ داد که منجر به جان باختن بیش از ۳۵ معدنکار شد. از این نظر، مشابه سوانح هوایی و خبر سقوط هواپیما است که بیشتر از دیگر حوادث به‌چشم می‌آید و موردتوجه قرار می‌گیرد.
پیشگیری از حادثه
معادن ـ از هر نوعی که باشند ـ ملزم هستند استانداردهای ایمنی را رعایت کنند. این استانداردها که در کتابچه‌ای گرد آمده است، از سوی وزارت کار یا صنعت، معدن و تجارت ابلاغ می‌شود، بنابراین معدنکار موظف است که این استانداردها را رعایت کند.
در این کتابچه، نکات ایمنی بخش‌های مختلف، از کارگاه استخراج گرفته تا کارگاه پیشروی، حمل‌ونقل و دیگر قسمت‌ها بسیار مفصل و با جزئیات ذکر شده است و این استانداردها باید در معدنکاری کشور رعایت شود، به‌عنوان‌مثال کارگاه استخراج در معادن زغال‌سنگ باید مجهز به سیستم تهویه مصنوعی باشد یا دستورالعمل‌های ویژه‌ای درباره لباس و کفش کارگران ذکر شده است. اگر نسبت به استانداردها بی‌توجهی صورت گیرد، به معدن اخطار می‌دهند و اگر تخلف خیلی جدی باشد یا تکرار شود، آن واحد صنعتی تعطیل خواهد شد.
بازرسی
مسئولیت اصلی بازرسی به‌عهده وزارت کار است، اما ناظران نظام مهندسی معدن هم از سوی وزارت صنعت،معدن و تجارت بازرسی‌هایی انجام می‌دهند. البته باید در نظر داشت که استاندارد کشور ما شاید منطبق با استانداردهای بین‌المللی نباشد. همین‌طور که درباره استانداردهای خودرو تفاوت‌هایی وجود دارد.
نظارت به‌عهده مهندس ناظر است که وظیفه و مسئولیتی دولتی است. مهندس ناظر باید حضور کمابیش مستمری داشته باشد. البته این موضوع بستگی زیادی به شرایط معدن دارد. برای مثال درباره معادن بزرگ شاید بیش از یک ناظر وجود داشته باشد و برای معادن بسیارکوچک شاید نظارت فقط یک بار در هفته انجام شود.
این سیستم به‌نیابت از وزارت صنعت،معدن و تجارت است. بازرسی‌های ادواری و سرزده‌ای هم هست که از سوی وزارت کار و باز هم با همکاری زیرمجموعه‌های وزارت صنعت، معدن و تجارت انجام می‌شود.
یادگیری
بد نیست بدانید هر فردی که می‌خواهد وارد حوزه معدنکاری زغال‌سنگ شود، ابتدا باید تحت معاینات پزشکی خاصی قرار گیرد تا توانایی بدنی او اثبات شود. علاوه بر این، کارگران معدن زغال‌سنگ در هنگام کار هم به‌صورت دوره‌ای موردمعاینه قرار
می‌گیرند. گذراندن دوره آموزشی ایمنی از دیگر پیش‌نیازهای فعالیت در این حوزه است. در این دوره‌ها متقاضی یاد می‌گیرد که چگونه با ابزار و تجهیزات برقی و مکانیکی کار، چطور از تجهیزات خودنجات استفاده کند و اگر حادثه‌ای اتفاق افتاد و مصدوم شد، چه باید بکند. مخاطب این دوره، کارگران و مهندسان شاغل درون معدن هستند.
مسئول آموزش
بار اصلی آموزش به‌عهده معدندار است و باید هزینه‌های آن را تقبل کند. درباره معادن زغال‌سنگ باید گفت ما در مواردی حتی از تونل شبیه‌ساز استفاده می‌کنیم تا کارگر قبل از شروع فعالیت در کارگاه اصلی، در این تونل‌ها آموزش عملی ببیند و روش استخراج زغال‌سنگ، حفاری، کار گذاشتن چوب‌بست و مانند آن را یاد بگیرد. علاوه بر این سازمان نظام مهندسی هم دوره‌های آموزشی خاصی برگزار می‌کند.
از طرف دیگر بعضی از فعالیت‌های معدنکاری‌ـ مثل آتشباری در معادن یا رانندگی بلدوزر و مشاغل تخصصی دیگری از این دست ـ نیاز به دریافت گواهینامه‌های خاص دارند. دوره آموزشی این مشاغل زیرنظر سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای برگزار می‌شود و متقاضی فقط پس از گذراندن موفقیت‌آمیز امتحانات، اخذ گواهینامه پایان دوره و تاییدصلاحیت حرفه‌ای اجازه فعالیت در آن بخش را به‌دست می‌آورد.
طبیعی یا غیرطبیعی
مهدی موذنی- مدرس مدیریت بحران و کارشناس امداد سوانح: آسیب‌هایی که در هنگام بهره‌برداری و فعالیت در معدن، به افراد یا اموال وارد می‌شود، زیر عنوان کلی سوانح معدنی قرار می‌گیرند. این حوادث ممکن است منشأ طبیعی یا غیرطبیعی داشته باشند.
سوانح طبیعی در شرایط طبیعی مثل سیل، زلزله یا رانش‌ها اتفاق می‌افتد و حوادث غیرطبیعی مثل انفجارات، بمب‌گذاری‌ها، حملات هوایی و مانند آن است.
خطرناک‌ترین‌ها
معادن به 2 دسته روباز و زیرزمینی تقسیم می‌شوند. در معادن زیرزمینی و بسته، احتمال آسیب‌ها بالاتر می‌رود، علاوه بر آن فعالیت امداد و نجات هم بسیار سخت‌تر است، اما این به معنی ایمنی کامل در معادن روباز نیست.
در واقع باید گفت هر معدنی خطرات بالقوه خاص خود را دارد و باید موارد خاصی برای حفظ ایمنی آنها رعایت شود. سیل، رانش، انفجارات، تصادف‌ها، سقوط خودرو یا افراد و زیر آوار ماندن، از جمله حوادثی است که در معادن روباز رخ می‌دهد و مسدود شدن، ریزش تونل، محبوس شدن، کمبود اکسیژن و آب نمونه‌ای از حوادث معادن زیرزمینی هستند.
شبانه یا روزانه
برای افزایش ضریب ایمنی در معادن روباز، نخستین قدم، کاهش و حذف ریسک‌ها است، در مرحله بعد کنترل عوامل خطرزا اعم از طبیعی یا غیرطبیعی و جلوگیری از بروز خطاهای انسانی مطرح می‌شود که می‌تواند بسیار مهم و سرنوشت‌ساز باشد. در مرحله سوم، ضرورت استفاده از تجهیزات ایمنی فردی است که شامل کلاه، دستکش، عینک، ماسک، لباس مناسب، علائم هشداردهنده و امثال آن است که بسیار بسیار مهم تلقی می‌شود و از بروز حوادث بسیاری جلوگیری می‌کند. مورد بعدی استفاده از تجهیزات گروهی است که عبارتند از نوارهای خطر، آژیرهای خطر، بلندگو، پرچم، طنابچه‌ها و امثال آن. این قبیل تجهیزات به 2 دسته شبانه و روزانه تقسیم می‌شوند که کاربری آنها از نام‌شان پیداست.
از جمله تجهیزات گروهی شبانه چراغ‌های چشمک‌زن، نورهای ال‌ای‌دی، انواع نورافکن و همچنین شبرنگ‌ها را می‌توان نام برد.
رواج آسیب‌ها
یکی از مشکلات عمده‌ای که در میان کارگران معادن روباز دیده می‌شود، آسیب‌های ناشی از ارتعاش تجهیزات است. ارتعاش مداوم دستگاه‌ها باعث می‌شود دستان کاربر به‌طورکامل بی‌حس شود، کم‌کم رنگ ناخن‌ها بپرد و حالت سردی و کرختی به‌وجودآید که این شرایط، در درازمدت باعث ناتوانی و کاهش فعالیت آن اندام خواهد شد. صدای بلند انفجارها، دستگاه‌ها و ابزار معدنی که می‌تواند روی حس شنوایی کارگران تاثیر منفی به‌جا گذارد از دیگر آسیب‌های متداول در میان کارگران است.
اهمیت نشت و ترک
باتوجه به تنوع حوادث و سوانح احتمالی برای هر معدن، شرایط و استانداردهای خاصی تعریف شده است. به‌عنوان‌مثال در معادن زیرزمینی، تونل‌ها باید به‌صورت مرتب و روزانه مورد بازرسی‌های دقیق قرار گیرد و شرایط محیطی و تغییرات آن از جمله هرگونه نشت، ترک، شکاف، تغییر جهت حرکت آب یا ریزش‌ها به‌دقت پایش شود. به این منظور، لازم است از ابزار خاصی مانند انواع گازسنج‌ها و لرزه‌نگارها استفاده کرد.
امداد و نجات
نجات، تکنیک‌های متفاوتی دارد. به‌عنوان مثال، آواربرداری، نفوذ، حفر تونل، استفاده از مته‌ها یا ابزار خاص از جمله این تکنیک‌ها است که باید مناسب‌ترین نوع آن باتوجه به ویژگی‌های معدن، شرایط منطقه و نوع حادثه انتخاب شود.
اما نکات کلیدی که باید در عملیات امداد و نجات در حوادث معدنی مدنظر قرار داد به‌ترتیب عبارتند از: ارزیابی کامل محیطی که نخستین و مهم‌ترین اقدام پیش از آغاز عملیات امداد و نجات در معادن روباز و زیرزمینی است.
در این مرحله باید خطرات بالقوه‌ای را که بعد از سانحه به‌وجود آمده است، شناسایی و ارزیابی کرد و برای رفع سریع این خطرات ـ که می‌توانند تیم‌های امدادی یا مصدومان را با آسیب‌های جدی روبه‌رو کنند ـ کوشید. دومین مرحله، عملیات جست‌وجو یا کشف است.
در این فاز اگر کسانی بر اثر حادثه حبس شده‌اند، باید مکان‌یابی شوند، بنابراین لازم است که ارزیابی مناسبی از منطقه صورت گیرد و نقشه محیط به‌طورکامل شناسایی شود.
به‌عنوان مثال برای نجات محبوس‌شدگان در معادن زیرزمینی، به‌طورمعمول از تونل‌های جانبی یا حمایتی استفاده می‌شود که برای حفر آنها باید ارزیابی درستی از نقشه و ویژگی‌های جغرافیایی منطقه وجود داشته باشد و در نهایت باید با استفاده از ابزار مناسب برای زنده‌یابی کار را پیش برد. نکته‌ای که در این مرحله بسیار حائزاهمیت است، دسترسی هرچه سریع‌تر به محل حبس‌شدگان است تا سریع‌تر عملیات آغاز شود، زیرا در این فاز، زمان، اهمیتی حیاتی دارد.
مرحله سوم فاز نجات است. برای این فاز، امدادگر باید از توانایی فیزیکی مناسبی برخوردار باشد، نجات در شرایط خاص را آموخته و به روش کاربری تجهیزات و کمک‌های اولیه تسلط کافی داشته باشد.
به‌عبارت ساده‌تر، امدادگران باید کاربلد باشند تا هم از خودشان در برابر خطرات محافظت کنند و هم دیگران را با استفاده درست از ابزار و تجهیزات لازم نجات دهند.
سخن پایانی
یاد قربانیان متروپل و دیگر حوادث ناشی از بی‌توجهی به ایمنی، گرامی باد. امید است از این پس، شاهد چنین سهل‌انگاری‌هایی نباشیم تا دیگر مصیبت‌هایی از این دست عزادار و سیاه‌پوش‌مان نکند.
