صنعت ساختمان به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده منابع‌طبیعی در سراسر جهان شناخته می‌شود. حدود ۶۰ درصد از کل منابع‌طبیعی در دنیا در صنعت ساختمان به‌مصرف می‌رسد و بخش قابل‌توجهی از این منابع نیز در قالب ضایعات مصالح در پروژه‌های ساختمانی به‌هدر می‌رود. این صنعت از جمله حوزه‌هایی است که با حجم بالایی از مصالح و به‌طبع بخش زیادی از ضایعات همراه بوده که وارد نشدن آن به چرخه بازتولید و بی‌توجهی به این مسئله، می‌تواند با خسارت‌های زیست‌محیطی زیادی همراه باشد. به‌طورکلی می‌توان گفت پسماندهای ساختمانی شامل تمامی مصالحی است که به‌صورت ناخواسته در هنگام تخریب و ساخت‌وساز تولید می‌شوند. از مهم‌ترین این پسماندهای ساختمانی می‌توان به مواد و مصالحی چون عایق، میخ، سیم برق، میلگرد، سنگ‌ها، آجرها و … اشاره کرد. حتی مواردی مربوط به زمان آماده‌سازی مقدماتی محل ساخت‌وساز مانند کنده درختان، ضایعات حاصل از لایه‌روبی محل، قلوه‌سنگ‌ها و هر نوع نخاله ساختمانی نیز از پسماندهای ساختمان به‌حساب می‌آیند. ضایعات ساختمانی به‌عنوان یکی از عوامل تهدید محیط‌زیست و هدررفت منابع‌طبیعی در تمامی کشورها شناخته می‌شود. برای حل این مسئله راهکارهای مختلفی نظیر کاهش ضایعات ساختمانی، استفاده مجدد از مصالح ساختمانی قابل‌مصرف و بازیافت نخاله‌های ساختمانی وجود دارد. صمت در این گزارش آسیب‌های زیست‌محیطی نخاله‌های ساختمانی را از نگاه کارشناسان بررسی کرده است.

مواد باقیمانده از ساخت‌وساز، آلاینده‌ هوا

ضایعات ساختمانی یا مواد باقیمانده از ساخت‌وساز برای طبیعت بسیار مضر بوده و می‌تواند اثرات منفی متعددی روی محیط‌زیست داشته باشند. ضایعات ساختمانی می‌توانند برای هوا آلودگی ایجاد کنند. به‌طورمثال، سوختن مواد شیمیایی در ضایعات ساختمانی در فرآیند حرارتی برای مقاصد حرارتی می‌تواند برای هوا آلاینده باشد، همچنین می‌تواند باعث آلوده شدن منابع آبی و خاکی شود و ممکن است خطرات بهداشتی را نیز به‌همراه داشته باشد. به‌طورمثال، تخلیه مواد شیمیایی ممکن است به منابع آبی و خاکی آلوده شود و در نتیجه، بهداشت عمومی را تهدید کند.باتوجه به این مسائل، بهتر است که در فرآیند ساخت‌وساز، استفاده از مصالح بازیافتی و کاهش تولید ضایعات ساختمانی موردتوجه قرار گیرد. همچنین، می‌توان با استفاده از روش‌هایی مانند بازیافت و دفع مطمئن ضایعات ساختمانی، اثرات منفی این ضایعات را به‌حداقل رساند. همچنین، بهبود فرآیند طراحی ساختمان و افزایش اطلاعات و آگاهی درباره فناوری‌های پایدارسازی نیز، می‌تواند به کاهش اثرات منفی ضایعات ساختمانی برای محیط‌زیست کمک کند؛ بنابراین، شناخت دقیق‌تر درباره این موضوع و اتخاذ تدابیر لازم می‌تواند به بهبود محیط‌زیست و حفظ منابع‌طبیعی کمک کند. در نهایت، بهره‌گیری از شیوه‌های ساخت پایدار و سازگار با محیط‌زیست، انتخاب مواد ساختمانی با کمترین تاثیر محیطی، طراحی ساختمان باتوجه به اصول پایداری و مدیریت منابع و مصرف انرژی بهینه، می‌تواند به بهبود وضعیت زیست‌محیطی و کاهش تولید ضایعات ساختمانی کمک کند. در کل، توجه به این مسئله که ضایعات ساختمانی یکی از چالش‌های مهم زیست‌محیطی در جوامع مدرن است و تلاش برای کاهش آن، به‌دلیل اثرات منفی روی ‌محیط‌زیست و کیفیت زندگی، بسیار حائزاهمیت است.

پیامدهای زیست‌محیطی نخاله‌های ساختمانی

فرید حسین‌زاده، کارشناس شهرسازی به صمت توضیح داد: در بسیاری از کشورها، قوانین و مقررات مختلفی برای کنترل و مدیریت نخاله‌های ساختمانی وجود دارد که هدف برخی از آنها جلوگیری از پیامدهای زیست‌محیطی ناشی از نخاله‌های ساختمانی است. در ایران نیز، قوانین و مقرراتی در زمینه کنترل و مدیریت نخاله‌های ساختمانی وجود دارد. به‌عنوان‌مثال، قانون مدیریت پسماند، مقررات بازیافت و استفاده مجدد مصالح ساختمانی، دستورالعمل‌های صادرشده توسط وزارت راه و شهرسازی و سازمان حفاظت محیط‌زیست از جمله این مقررات هستند.

وی در ادامه افزود: در کشور، نخاله‌های ساختمانی به‌طور عمده در محل‌های نامناسبی مانند زمین‌های خالی، در کنار جاده‌ها و رودخانه‌ها یا در محل‌های نامناسب دیگر دفن می‌شوند. این کار ممکن است به پیامدهای زیست‌محیطی خطرناکی از جمله آلودگی آب، کاهش باروری خاک و زیستگاه‌های حیات وحش و افزایش پراکندگی گرد و غبار در هوا منجر شود.

این کارشناس تصریح کرد: به‌طورکلی، قوانین و مقررات کنترل و مدیریت نخاله‌های ساختمانی در بسیاری از کشورها وجود دارد و اجرای صحیح این قوانین و مقررات می‌تواند به حفظ محیط‌زیست و ایجاد پایداری در بلندمدت کمک کند، اما مدیریت نخاله‌های ساختمانی در کشور ما همچنان با چالش‌هایی مواجه است و می‌توان گفت که در برخی موارد به‌درستی انجام نمی‌شود. این چالش‌ها عمدتا ناشی از  اجرا نشدن صحیح قوانین و مقررات، بی‌توجهی به اهمیت مدیریت پایدار پسماندها و نبود آگاهی و هماهنگی بین نهادهای مختلف در این زمینه است. نخاله‌های ساختمانی می‌توانند به پیامدهای زیست‌محیطی مختلفی منجر شوند و مشکلات متفاوتی را به‌بار آورند. نخاله‌های ساختمانی شامل موادی مانند آرسنیک، سرب، جیوه و ... هستند که ممکن است به آب زیرزمینی نفوذ و آن را آلوده کنند. این مواد ممکن است برای سلامتی انسان‌ها و حیوانات خطرناک باشند.

روش‌های بازیافت مصالح ساختمانی

حسین‌زاده بیان کرد: تخریب محیط‌زیست ممکن است به‌دلیل استفاده بیش از حد از منابع‌طبیعی برای تولید مصالح ساختمانی و تخلیه نخاله‌های ساختمانی رخ دهد. در صورتی که نخاله‌های ساختمانی در فضای باز نگهداری شوند، ممکن است به پراکنده شدن گرد و غبار در هوا منجر شوند که برای سلامتی افراد و حیوانات خطرناک می‌شوند. برای رفع پایدار آسیب‌های نخاله‌های ساختمانی، می‌توانیم از روش‌های مختلفی استفاده کنیم تا پیامدهای زیست‌محیطی نخاله‌های ساختمانی را به‌حداقل برسانیم.

این کارشناس افزود: در روش بازیافت مصالح ساختمانی مانند بتن، آجر، سنگ و ...، جمع‌آوری، جداسازی و بازیافت می‌شوند تا بتوانند دوباره استفاده شوند. این عمل باعث کاهش نیاز به مواد جدید و تولید کمتر نخاله‌های ساختمانی می‌شود. مصالح ساختمانی مانند دروازه‌ها، پنجره‌ها، چوب و ... بازیافت نمی‌شوند، بلکه برای استفاده مجدد در پروژه‌های دیگر می‌توان از آنها استفاده کرد.

وی در پایان گفت: در سال‌های اخیر، وزارت راه و شهرسازی دستورالعملی برای بازیافت مصالح ساختمانی منتشر کرده و سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز برنامه‌هایی برای کنترل و مدیریت نخاله‌های ساختمانی در نظر دارد. با این حال، برای بهبود مدیریت نخاله‌های ساختمانی در کشور، نیاز به اجرای صحیح قوانین و مقررات، توسعه فناوری‌های نوین برای بازیافت و استفاده مجدد مصالح ساختمانی، آموزش و افزایش آگاهی جامعه و هماهنگی بین نهادهای مختلف در این زمینه احساس می‌شود.

منابع‌طبیعی در خطر هستند

حسین عبیری‌گلپایگانی، کارشناس محیط‌زیست در رابطه با ضرورت بازیافت نخاله‌های ساختمانی به صمت گفت: نحوه برداشت از منابع اولیه از اهمیت زیادی برخوردار است. ما وقتی کالای بی‌کیفیت تولید می‌کنیم، باید از منابع بیشتری برای بازتولید آن محصول، خرج کنیم.بنابراین زمانی که برای ساخت‌وساز از مصالح بی‌کیفیت استفاده می‌کنیم، بعد از مدتی مستهلک می‌شوند و مجبوریم دوباره برای بازسازی و ساخت مجدد آن ساختمان، کلی وقت و هزینه صرف کنیم. حال اگر سیستم بازیافت عمرانی هم دچار ضعف و نقض باشد، این مشکل دوچندان می‌شود، چراکه منابع‌طبیعی و خدادادی محدود است و بازیافت برخی از مواد، هزاران سال طول می‌کشد، از طرفی، با استفاده بی‌رویه از این منابع، سرمایه‌های ملی برای آیندگان به نابودی کشیده می‌شود.

وی ادامه داد: گاهی به‌اشتباه شنیده می‌شود که پسماندهای عمرانی و ساختمانی تنها از جنبه زیباسازی شهری می‌توانند آلودگی‌های بصری ایجاد کنند و محیط‌زیست را به‌خطر نمی‌اندازند، اما نکته حائزاهمیت این است که پسماندهای ساختمانی همانند سایر زباله‌های شهری می‌توانند برای محیط‌زیست مخرب باشند، چراکه بسیاری از این پسماندها به‌طورشبانه و غیرقانونی در بستر رودخانه‌ها و دریا ریخته می‌شوند و با ایجاد آب‌گرفتگی، به ‌شدت گرفتن سیلاب‌ها در برخی مناطق دامن می‌زنند.

این کارشناس افزود: با رها کردن زباله‌های ساختمانی و بی‌توجهی به بازیافت آنها، بخش عظیمی از منابع‌طبیعی به حال خود رها می‌شوند و به چرخه تولید بازنمی‌گردند، از این‌رو ضرورت دارد که در کشور ما سرمایه‌گذاری و فناوری‌های نوین راه خود را به این سمت پیدا کنند تا دیگر شاهد هدررفت سرمایه ملی نباشیم. ما باید با اصلاح الگوی مصرف، برداشت منابع‌طبیعی را کاهش دهیم و از این منابع به‌طورکامل استفاده کنیم تا بتوانیم بعد از تبدیل‌ شدن این منابع به پسماند، عملیات بازیافت را به‌طورکامل اجرا کنیم تا دوباره قابل‌استفاده شوند.

مصالح باکیفیت، حافظ محیط‌زیست

این کارشناس محیط‌زیست خاطرنشان کرد: متاسفانه در دهه‌های اخیر شاهد بی‌کیفیت شدن مصالح ساختمانی تولیدشده در کشور هستیم. این موضوع علاوه بر ساخت‌وسازهای ناایمن و غیراستاندارد، برداشت از منابع‌طبیعی را چند برابر و در مرحله بازیافت بلااستفاده کرده است.

صنایع ساختمانی جزو صنایع مادر است که نیاز مبرم به منابع‌طبیعی دارد.

برای تولید هر یک از مصالح ساختمانی، هزینه و وقت زیادی صرف می‌شود، چراکه مواد اولیه بیشتر این مصالح از معادن کشور تهیه شده و با هزینه‌های سنگین حمل‌ونقل به کارخانجات تولید مصالح ساختمانی می‌رسد و در نهایت، برای ساخت‌وساز آماده می‌شود. با نگاهی به مراحل بازیافت پسماندهای عمرانی مشاهده می‌کنیم که این فرآیند بسیار کم‌هزینه‌تر و کم‌دردسرتر از تولید است و به محیط‌زیست کمک می‌کند.

وی در پایان گفت: حجم بالای زباله‌های شهری به‌ویژه نخاله‌های ناشی از تخریب بافت‌های فرسوده منجر به بروز مشکلات فراوان در مناطق پرجمعیت می‌شود. ازاین‌رو توجه به بازیافت آنها به‌دلیل مسائل زیست‌محیطی، کمبود مکان‌های دفع زباله، ایجاد منظره‌ای نامناسب و کمبود مصالح اولیه امری بسیار ضروری است. در حال‌ حاضر مدیریت نخاله‌های ساختمانی دانشی بسیار ضروری است که با تصمیم‌گیری اصولی، برنامه‌ریزی دقیق و کنترل تولید دورریزهای ساختمانی همراه است.

سخن پایانی

نخاله‌های ساختمانی ممکن است باعث کاهش کیفیت هوا و خاک در مناطق اطراف سایت ساختمانی شوند. برای مثال، زمانی که نخاله‌های ساختمانی در یک محل دفن شوند، ممکن است به آلودگی خاک و آب زیرزمینی منجر شوند، همچنین زمانی که در فضای باز نگهداری شوند، ممکن است به پراکنش گردوغبار در هوا منجر شوند.باتوجه به این مسائل، بهینه‌سازی فرآیند ساخت‌وساز، استفاده از مصالح ساختمانی دوستدار محیط‌زیست مانند سیمان با کمترین ترکیبات شیمیایی، استفاده از سیستم‌های تولید انرژی پایدار و استفاده از مصالح بازیافتی، می‌تواند به کاهش پیامدهای زیست‌محیطی نخاله‌های ساختمانی کمک کند. همچنین، طراحی ساختمان‌ها به‌گونه‌ای که از انرژی کمتری استفاده کنند و باعث کاهش مصرف انرژی و انتشار گازهای گلخانه‌ای شوند، می‌توانند به حفظ محیط‌زیست کمک کنند.به‌طورکلی، نخاله‌های ساختمانی می‌توانند به عواقب منفی زیست‌محیطی منجر شوند. برای کاهش این پیامدها، می‌توان از روش‌های دفن پایدار مانند بازیافت و استفاده مجدد مصالح ساختمانی و طراحی ساختمان‌ها به‌گونه‌ای‌که مصرف منابع و تولید زیاد نخاله‌های ساختمانی را کاهش دهند، استفاده کرد. همچنین، برنامه‌های مدیریت و کنترل محیطی برای جلوگیری از آلودگی‌های محیطی از نخاله‌های ساختمانی می‌توانند مفید واقع شوند. به علاوه، آموزش و اطلاع‌رسانی به کارگران و مدیران سایت‌های ساختمانی درباره روش‌های دفن پایدار و جلوگیری از تولید اضافی نخاله‌ها نیز ثمربخش است. در پایان، باید گفت که افزایش همکاری‌ها و تلاش مستمر مسئولان ذی‌ربط، می‌تواند به بهبود پایداری و کاهش پیامدهای زیست‌محیطی نخاله‌های ساختمانی کمک کند.