بازچرخانی ضرورت پساب‌های شهری
برخی مسائل به قدری مهم هستند که باید با واژه‌های تیز و هشداردهنده از آنها نام برد. اما این را هم باید در نظر داشت که به برکت سوءمدیریت‌های قبل و بعد از بحران‌های گوناگون، دیگر هیچ واژه‌ای نمی‌تواند هشداری باشد، زیرا استفاده مکرر از آنها و رفع نشدن مشکلات، لوس‌شان کرده است.
خشکسالی، بحران آب، آلودگی هوا و... دیگر معنایی که باید برای شنونده داشته باشند را ندارند. گوش‌ها پر شده از این واژه‌ها که هر کدام از آنها فاجعه‌ای را در خود نهان، بلکه آشکار دارند. کمبود منابع حیاتی همچون آب، شوخی‌بردار نیست. سال‌هاست از آمایش سرزمین و چیدمان درست صنایع سخن گفته می‌شود اما توجه‌ها به جای دیگر معطوف است. درست است بخش زیادی از هدررفت آب در بخش کشاورزی کشور به‌دلیل سنتی بودن روش‌ها، اتفاق افتاده اما صنایع هم در این‌باره بی‌تقصیر نیستند. در این میان، ایران نه کشور صنعتی است و نه صنایع خیلی قدرتمند با سهم بالا در بازار جهانی دارد تا ارزش‌افزوده قابل‌توجهی برای اقتصاد کشور به ارمغان بیاورند. کشورهای صنعتی با وجود برجسته بودن صنایع‌شان و فعالیت بسیار صنعتگران‌شان دچار معضلی به‌نام کمبود آب نبوده و در مقابل، با معضل هدررفت آب هم مواجه نیستند. چرا؟
نخستین مشکل، هدررفت آب
کامبیز بازرگان، کارشناس حوزه آب و خاک در پاسخ به این پرسش که چرا کشورهای صنعتی با وجود فعالیت صنایع بزرگ، مشکل آب ندارند اما در ایران با وجود فعالیت صنایع نه‌چندان قدرتمند، در تامین آب با مشکل روبه‌رو هستیم به صمت گفت: خلأ آمایش سرزمین و چیدمان صنایع، نخستین اشکال فعالیت صنعتی کشور است. جهان به این موضوع توجه دارد اما ما نداریم.
وی افزود: با سند آمایش سرزمین پیامدهای زیست‌محیطی، ارزش‌گذاری صنایع و... مورد مقایسه قرار می‌گیرد؛ اینکه آب موجود در منطقه به صنعتی اختصاص داده شود که ارزش‌افزوده بیشتری به‌دنبال داشته باشد. او ادامه داد: این محاسبات مهم از همان ابتدا با نگاه بلندمدت باید انجام شود اما ما در چیدمان صنایع از این نگاه پایدار غافل بوده‌ایم.
بهره‌وری از آب
این کارشناس حوزه آب و خاک با اشاره به مسئله دیگر در موضوع هدررفت آب، عنوان کرد: مسئله دوم این است که در نهاد صنعتی، برای صنعت تصمیم‌گیری می‌شود و در نهاد کشاورزی، برای کشاورزی یعنی هر بخش جداگانه و جزیره‌ای تصمیم‌گیری می‌کند که در بلندمدت آسیب‌های زیادی به هر دو حوزه و سایر بخش‌ها وارد می‌آید. در این میان، ممکن است اشتغالزایی ایجاد کند اما آسیب‌زاست.بازرگان اضافه کرد: اگر کشورهای صنعتی با وجود داشتن صنایع بزرگ و قدرتمند دچار کمبود آب نمی‌شوند و موضوعی به‌نام هدررفت آب ندارند، به این دلیل است که همزمان به تمام ابعاد مسئله (اشتغال، ارزش منطقه‌ای، زیست‌محیطی، اقتصادی و...) توجه دارند؛ اینکه کدام صنعت کجا مستقر شود، بهتر است و در جانمایی صنایع به بهره‌وری آب توجه ویژه‌ای دارند.
بی‌توجهی مرکب
این کارشناس حوزه آب و خاک در ادامه به مسئله سوم در کشورهای صنعتی برای جلوگیری از هدررفت آب اشاره کرد و گفت: بازچرخانی آب، موضوع مهمی است. آیا برای تامین آب باید از حفر چاه استفاده کنیم یا باید از فاضلاب شهری بهره‌برداری کرد؟
یک واحد صنعتی باید تصفیه‌خانه داشته باشد تا آب مصرفی آن دوباره به چرخه مصرف برگرداند. آیا این موضوعات در کشور و در بین صنایع ما رعایت می‌شود یا اصلا مورد توجه قرار دارند؟
الگوی مصرف مستهلک
در ادامه محمدرضا محبوب‌فر، کارشناس و پژوهشگر بحران‌های محیطی و توسعه پایدار ایران درباره چرایی مشکل آب در صنایع ایران به صمت گفت: ایران کشور کم‌آبی نیست، حتی کشورها خاورمیانه، یک‌سوم بارندگی ایران را دارند. در ۵۰ سال گذشته، میزان بارش باران هم در کشور خیلی تفاوتی نداشته اما مسئله اینجاست که الگوی درست مصرف آب نداریم.
وی افزود: با وجود ترسالی و سیلاب‌هایی که در چند روز اخیر با آن مواجه بوده‌ایم، هدایت درست انجام نمی‌شود؛ از این‌رو در بخش صنعت و حتی شرب دچار کمبود آب هستیم. او ادامه داد: از سوی دیگر، متاسفانه سرمایه کشور که باید خرج طرح‌های آبخوان‌داری و آبخیزداری شود، صرف مصارفی مانند تفکر سازه‌ای (سدسازی) شده است. تمام این موارد باعث شده صنایع با کمبود آب روبه‌رو باشند. وی اظهار کرد: در حالی که صنایع افسار گسیخته افزایش پیدا کرده‌اند، الگوی مصرف آب قدیمی و مستهلک است.
صادرات آب از کشورهای کم‌بارش
محبوب‌فر در ادامه سخنان خود یادآور شد: شاهد هستیم، نه در صنعت و نه در کشاورزی و شرب، اقدام به اجرای طرح‌های بازیافت آب نشده است. حتی بسیاری از کشورهای خاورمیانه که آرزوی بارندگی‌هایی مانند ایران را دارند، به نقطه‌ای رسیده‌اند که با استفاده تغییر الگوی مصرف آب در تمام بخش‌ها و استفاده از بارچرخانی آب، در مصرف آب صرفه‌جویی کرده و حتی جز صادرکنندگان آب شده‌اند.
او گفت: در شرایطی که به‌دنبال انرژی برق هستیم که به‌دلیل کمبود آب، برق تولید نمی‌شود اما کشورهایی مانند عربستان و امارات از آب دریا هیدروژن استخراج و برای تولید انرژی از آن استفاده می‌کنند.
اعتقادی به اصلاح الگوهای مصرف نیست
این کارشناس آب و خاک با بیان اینکه متاسفانه سرمایه‌های کشور جای دیگری هزینه می‌شود، گفت: در ایران برای آمایش سرزمین هزینه نمی‌شود. بهعنوان مثال در سازمان ملل رای‌گیری شد که آیا محیط‌زیست جزو حقوق بشر است و ایران از جمله معدود کشورهایی بود که به این موضوع رأی ممتنع داد. طرحی که از دل آن باید مدیریت منابع آب انجام شود. اگر بپذیریم محیط‌زیست جزو حقوق بشر است، باید الگوی مصرف در صنعت و کشاورزی اصلاح شود اما گویا اعتقادی به آن نداریم.
محبوب‌فر تصریح کرد: وقتی اعلام می‌شود شهرک‌های صنعتی مشکل کمبود آب دارند به این دلیل است که مدیران اعتقادی به مدیریت آب و محیط‌زیست ندارند که ۲۲ استان کشور به‌طور همزمان با خشکسالی مواجه شده‌اند. این کارشناس حوزه آب و خاک در پایان گفت: برنامه برای مصرف بهینه آب در بخش‌های گوناگون مصرفی از جمله صنعت وجود ندارد؛ اینکه با بازچرخانی و بازیافت آب به مقدار میزان مصرف دوباره این مایه حیات به چرخه بازگردد.
آب مصرفی صنایع
شهرک‌های صنعتی از محل‌هایی است که صنایع را گردهم آورده است. امروز بخشی از این شهرک‌ها با کمبود آب موردنیاز روبه‌رو بوده و در زیرساخت‌ها مشکلاتی دارند. قرار است برای برون‌رفت از وضعیت موجود، بخشی از آب موردنیاز صنایع این شهرک‌ها به‌وسیله پساب‌های شهری تامین شود. علی رسولیان، معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت و رئیس هیات‌مدیره و مدیرعامل سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران در این‌باره به صمت گفت: در حوزه سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی، دو موضوع اصلی، تامین زیرساخت‌های آب و برق بوده که تلاش‌های زیادی در این حوزه در دست انجام است. بهعنوان مثال در حوزه تامین آب، به پساب شهری در صنعت روی آورده و در استان تهران و برخی دیگر از استان‌ها به موفقیت‌هایی نیز دست یافته‌ایم.
وی افزود: برآورد می‌شود با یک میلیارد مترمکعب پساب شهری بتوان نیازهای بخش صنعت را تامین کرد و البته در این راستا، نیازمند کمک و همراهی بیشتر وزارت نیرو هستیم.
او با بیان اینکه مصرف آب صنعت نسبت به کل کشور بسیار پایین و در حد صفر است، ادامه داد: مصرف آب کل صنعت نسبت به سایر بخش‌ها در حد ۲.۴ درصد بوده، ضمن آنکه بخش عمده آب مصرفی در این بخش، مربوط به آب شرب نیروهای شاغل در شهرک‌های صنعتی است. فکر نمی‌کنم بیشتر از ۸۰۰ میلیون مترمکعب آب در صنعت مصرف شود.
تامین آب موردنیاز از پساب‌ها
معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت در ادامه تصریح کرد: به‌هر روی سال گذشته، ۴۰ میلیون مترمکعب پساب شهری برای شهرک‌های صنعتی تامین شد و امسال نیز در تلاشیم همین میزان پساب شهری تامین شود. همه آگاه هستند به‌دلیل خشکسالی که در کشور وجود دارد، برخی مناطق مشکل آب دارند. در این‌باره روش‌های متعددی مطالعه و پیگیری شده است و علاوه‌بر این در همه جا نمی‌توان از پساب استفاده کرد.
او ادامه داد: استفاده از پساب برای برخی صنایع غیرممکن است و با توجه به چارچوب‌هایی که در کشور وجود دارد در مصرف شرب و صنایع غذایی نمی‌توان از این آب استفاده کرد. در بخش‌هایی می‌توان از پساب استفاده کرد برای سایر بخش‌ها می‌توان از طریق محل بهره‌وری مصرف آب یا آب‌های سطحی جدید و... آب موردنیاز صنعت را تامین کرد. رسولیان تاکید کرد: اما به‌طور قطع، یکی از محل‌های مناسب برای تامین آب موردنیاز، پساب شهری است.
اقدامات انجام شده
معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت با بیان اینکه تصفیه‌خانه‌هایی در شهرک‌های صنعتی راه‌اندازی شده‌اند، ادامه داد: سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران مطالعاتی داشته و در حدود ۲۰۰ نقطه از شهرک‌های صنعتی کشور می‌توان از پساب شهری استفاده کرد. اما این امر هزینه‌بر است؛ علاوه بر تصفیه‌خانه‌هایی که خود آب مناطق گوناگون هر شهری دارند و تصفیه اولیه را انجام می‌دهند، ما هم نیاز داریم برای استفاده از این آب در صنعت، تصفیه مجدد و تصفیه‌خانه‌های جدا داشته باشیم.
او تاکید کرد: با وجود اینکه این اقدامات برای تامین و جلوگیری از هدررفت آب هزینه‌بر است اما کار آغاز شده و همراهی سایر نهادها را می‌طلبد.
مدیرعامل سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران گفت: برای تحقق کامل این امر، چند موضوع باید در دستور کار باشد. نخست، فرآیند اخذ پساب برای شهرک‌ها و نواحی صنعتی کشور باید تسهیل شود و این پساب باید خارج از فرآیند مزایده باشد. شرکت‌های خدماتی براساس تعریف وزارت نیرو باید تا جلوی در واحد صنعتی زیرساخت‌ها را تامین کند. دوم، بخشی که دولت در تامین پساب هزینه کرده باید از هزینه آب کم شود که با قیمت منطقی‌تر به‌دست صنعتگر برسد.
بازچرخانی آب
رسولیان درباره بازچرخانی آب در صنعت هم گفت: این امر در کشور ما اتفاق می‌افتد. کشورهای صنعتی، آب صنعتی را بازچرخانی می‌کنند اما آن را برای شرب استفاده نمی‌کنند، بلکه آن را به سمت سفره‌های زیرزمینی هدایت می‌کنند. ما در شهرک صنعتی ۳۵ هزار مترمکعب آب را در بازچرخانی به آب حساس تبدیل کرده و در صنعت مورد استفاده قرار داده‌ایم. برای باقی آب مصرفی هم موضوع در حال پیگیری است. مدیرعامل سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران بیان کرد: تقریبا ۲۷۰ تصفیه‌خانه ایجاد کرده‌ایم و کار با جدیت پیگیری می‌شود. اما چون تصفیه پساب شهری راحت‌تر قابل انجام بوده و آب بهتری است باید از این پساب استفاده کنیم تا پساب صنعت. البته آب مصرفی صنعت نیز اگر برای محیط‌زیست آسیب‌زا نباشد، تصفیه و به سفره‌های زیرزمینی هدایت می‌شود. در نهایت باید هزینه تولید را در کشور کاهش دهیم که قدرت رقابت داشته باشد. هزینه تولید آب هم مسئله مهمی است و روی بهای تمام‌شده تاثیر مستقیم دارد.
سخن پایانی
بنابر این گزارش، بیگانگی مدیریت کشور با روش‌های نوین تامین و مصرف آب برای صنایع در کنار سایر بخش‌ها، وضعیت کمبود آب را برای کشور رقم زده است. در وضعیت موجود، هدررفت آب در سیستم‌های گوناگون صنعتی و... را شاهد هستیم. کشورهای پیشرفته صنعتی با وجود داشتن صنایع بسیار، با کمبود آب و هدررفت مواجه نیستند، زیرا با تصفیه، آب مصرف‌شده دوباره به چرخه بازمی‌گردد و در واقع دورریز آب ندارند؛ امری که در کنار بسیاری از مسائل سال‌ها در کشور مورد غفلت واقع شده است.
