راهبردی برای تحول صنعت فولاد
در طول سال‌های گذشته، فولادسازی همواره به‌عنوان یکی از صنایع پیشران کشور موردتوجه بوده است. برنامه‌های توسعه‌ای متعددی برای توسعه این صنعت در دست اجرا هستند. با این وجود، چالش‌های متعددی در مسیر فعالیت این صنعت وجود دارد.
وابستگی به خارج برای تامین تجهیزات و مواد اولیه، کافی نبودن زیرساخت‌های حمل‌ونقل، تامین مواد اولیه و... بخشی از مشکلاتی هستند که در مسیر فعالیت تولیدکنندگان این زنجیره به چشم می‌خورد. گویی تولید آن‌طور که باید موردتوجه سیاست‌گذاران نبوده و اکنون شاهد کمبودهایی در بخش‌های گوناگون تولید در کشور هستیم. توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که سال جاری از سوی رهبر معظم انقلاب با عنوان «تولید، دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرینی» نام‌گذاری شده است. بدون تردید در شرایطی که اقتصاد کشور با چالش‌های جدی روبه‌رو است، توجه به توان شرکت‌های دانش‌بنیان برای ارتقای ظرفیت‌های تولید، زمینه رفع مشکلات کنونی و همچنین ارتقای تولید را فراهم و در عین حال، فرصتی برای اشتغال‌آفرینی ایجاد می‌کند. برای بررسی چالش‌های یادشده و ظرفیت‌های ارتقا و بهبود تولید با آنوش رحام، دبیر سندیکای تولیدکنندگان لوله و پروفیل فولادی گفت‌وگو کرده است. متن کامل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
صنعت فولاد ایران در سطح کلان با چه چالش‌هایی روبه‌رو است؟
تولید فولاد در رده صنایع استراتژیک کشور قرار دارد. این صنعت بر پایه ظرفیت‌های معدنی و انرژی کشور احداث‌شده و توسعه‌یافته، تا جایی‌که اکنون دهمین فولادساز بزرگ جهان هستیم. با این وجود، صنعت فولاد در ایران با چالش‌هایی روبه‌رو است که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به بهره‌وری پایین انرژی در این صنعت، بی‌توجهی به شیوه‌های نوین تولید فولاد سبز و استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر اشاره کرد. در همین حال باید تاکید کرد که توان ساخت برخی از تجهیزات، خطوط تولید و حتی امکان تامین بعضی از مواد اولیه موردنیاز این صنعت در کشور وجود ندارد و زیرساخت‌های حمل‌ونقل برای انتقال بار در صنعت فولاد نیز با کاستی‌هایی روبه‌رو است. تامین سنگ آهن نیز یکی از مهم‌ترین مواردی است که در آینده به یکی از چالش‌های اساسی صنعت فولاد ایران بدل می‌شود، بنابراین انتظار می‌رود از هم‌اکنون به راه‌حلی منطقی برای رفع این کمبودها اندیشیده شود.
آیا می‌توان با تکیه بر توان مجموعه‌های دانش‌بنیان در مسیر رفع مشکلات کلان صنعت فولاد کشور گام برداشت؟
از توان مجموعه‌های دانش‌بنیان می‌توان برای رفع کمبودهای یادشده در صنعت فولاد در بخش‌های گوناگون استفاده کرد. داخلی‌سازی یا بومی‌سازی تجهیزات مورداستفاده در خطوط تولید زنجیره فولاد، یکی از مهم‌ترین اقداماتی است که با تکیه بر توان دانش‌بنیان‌ها در کشور آغاز شده است. انتظار می‌رود این امر در سال جاری تقویت شود و شاهد ارتقای سطح تجهیزات صنعت فولاد کشور باشیم.
در ادامه باید خاطرنشان کرد که در طول این سال‌ها بسیاری از فولادسازان بزرگ جهان به سمت شیوه‌های نوین تولید فولاد و همچنین تولید فولاد سبز پیش رفته‌اند. ایران نیز باید به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین فولادسازان دنیا، توان تولید خود را در این بخش ارتقا دهد؛ یعنی به سمت تولید فولاد با کمترین آلایندگی و بیشترین بهره‌وری پیش برود.
دستیابی به توان تولید محصولات موردنیاز برای زنجیره فولاد که امکان ساخت آنها در داخل وجود ندارد نیز باید در دستور شرکت‌های بزرگ فولادی و همچنین مجموعه‌های دانش‌بنیان قرار گیرد. ازجمله این موارد می‌توان به ساخت الکترودگرافیتی، کک سوزنی و همچنین افزودنی‌های موردنیاز در صنعت فولاد کشور اشاره کرد. البته در سال‌های اخیر اقداماتی برای تولید این محصولات در داخل کشور انجام شده و اکنون انتظار می‌رود روند ساخت و داخلی‌سازی آنها، شتاب بیشتری به خود بگیرد.
چگونه و با چه راهکاری می‌توان زمینه بهره‌وری هرچه بیشتر در زنجیره فولاد را فراهم کرد؟
دولت در سال‌های گذشته یارانه انرژی قابل‌توجهی در اختیار فعالان زنجیره فولاد قرار داده است. از آنجاکه واحدهای میانی این زنجیره، بیشترین مصرف انرژی را دارند، یارانه قابل‌توجهی نصیب این بخش می‌شود. این یارانه به حلقه‌های بعد منتقل نمی‌شود و زمینه کاهش قیمت محصولات نهایی را فراهم نمی‌کند و تنها در قالب سود فولادسازان شناسایی می‌شود. در چنین شرایطی، فولادسازان تلاش خاصی برای کاهش مصرف انرژی و بهره‌وری بیشتر در این بخش ترتیب نداده‌اند. حال انتظار می‌رود دولتمردان و سیاست‌گذاران با عنایت به تاکید رهبر انقلاب به جایگاه شرکت‌های دانش‌بنیان، فرصتی فراهم کنند تا به جای تداوم پرداخت یارانه انرژی به صنعتگران، این هزینه به روش‌های بهینه تولید فولاد و کاهش مصرف انرژی اختصاص یابد. در همین حال، از فولادسازان بزرگ انتظار می‌رود به سمت استفاده از انرژی‌های نو یا تجدیدپذیر و همچنین بهره‌وری هرچه بیشتر از مصرف انرژی پیش بروند.
جایگاه ایران در تولید محصولات پیشرفته فولادی را چطور ارزیابی می‌کنید و با چه راهکاری می‌توان سهم کشور را در تولید محصولات پیشرفته ارتقا داد؟
عمده تولید فولاد ایران به شمش یا محصولات معمولی همچون مقاطع طویل فولادی، لوله و پروفیل‌های معمولی اختصاص دارد. با این وجود در سال‌های اخیر توفیقاتی در تولید فولادهای آلیاژی و ویژه که عموما مصارف صنعتی خاص دارند، حاصل شده است. از جمله این پیشرفت‌ها می‌توان به تامین ورق‌های فولادی موردنیاز برای اجرای پروژه انتقال نفت گوره به جاسک اشاره کرد.
با این وجود انتظار می‌رود اقدامات بیشتری برای بهره‌مندی هرچه بیشتر از توان شرکت‌های دانش‌بنیان و ساخت محصولاتی متفاوت با کیفیتی متمایز در زنجیره فولاد اجرایی شود. به‌عنوان مثال، می‌توان با ارتقای سطح استاندارد در ساخت مقاطع طویل فولادی یا محصولات فولادی ساختمانی، امکان توسعه بازارهای صادراتی آنها را فراهم کرد. برای تحقق اهداف یادشده باید تعاملی میان تولیدکنندگان و شرکت‌های دانش‌بنیان آغاز شود.
آیا می‌توان با تکیه بر توان شرکت‌های دانش‌بنیان، مشکل کمبود مواد اولیه را در زنجیره فولاد برطرف کرد؟
همان‌طور که پیش‌تر هم اشاره شد، در طول سال‌های گذشته سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی برای توسعه فولادسازی کشور انجام‌شده و انتظار می‌رود ظرفیت تولید فولاد در افق ۱۴۰۴ به ۵۵ میلیون تن افزایش یابد. تولید این حجم از فلز، به ماده اولیه قابل‌توجهی نیاز دارد؛ بنابراین برآوردهای اولیه حکایت از آن دارد که ذخایر کنونی سنگ آهن، نیاز کشور را فقط برای چند سال و تولید ۵۵ میلیون تن فولاد تامین می‌کند. بدین‌ترتیب تامین ماده اولیه در آینده به یکی از چالش‌های اساسی این صنعت بدل خواهد شد.
این کمبود سنگ آهن در حالی بر آینده صنعت فولاد سایه انداخته که بخش بزرگی از ذخایر سنگ آهن هماتیتی کشور بدون استفاده هستند یا صادر می‌شوند و می‌توان با تکیه بر دانش روز، از این ذخایر برای تولید فولاد بهره گرفت. البته این اقدام نیازمند صرف هزینه و استفاده از دانش فنی روز است.
حال انتظار می‌رود تعاملی میان مجموعه‌های دانش‌بنیان و شرکت‌های معدنی برای رفع این مشکل برقرار شود. بدین‌ترتیب بخشی از مشکل کمبود مواد اولیه صنعت فولاد برطرف خواهد شد. توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که در طول سال‌های گذشته سرمایه قابل‌توجهی برای توسعه صنعت فولاد کشور جذب شده؛ درنتیجه اکنون نمی‌توان نسبت به آینده این صنعت بی‌تفاوت بود.
از عدم‌توسعه‌یافتگی زیرساخت‌های حمل‌ونقل به‌عنوان یکی از چالش‌های اساسی فولادسازان نام برده می‌شود. چه نظری در این‌باره و چه راهکارهای برای رفع این کمبود دارید؟
حمل‌ونقل نقشی اساسی در زنجیره تامین فولاد دارد. اهمیت لجستیک در عملکرد صنعت فولاد به سبب حجم بالای محصولات تولیدشده در این زنجیره است. در همین حال، بخش قابل‌توجهی از محصولات تولیدشده در این زنجیره، صادراتی هستند و این صنعت سهم چشمگیری در ارزآوری برای کشور دارد. بنابراین صنعت حمل‌ونقل از زیرساخت‌های اصلی توسعه صنعت فولاد است.
با این وجود، صنعت لجستیک در ایران با مشکلات و کمبودهای بسیاری روبه‌رو است. عدم‌توسعه‌یافتگی زیرساخت‌های حمل ریلی و دریایی از مهم‌ترین کمبودهای بخش حمل‌ونقل در ایران هستند. علاوه بر مشکلات یادشده، کمبودهای دیگری نیز در روند مدیریت صنعت لجستیک کشور به چشم می‌خورد که عملکرد صنعتگران را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
برای رفع این کمبودها انتظار می‌رود شرکت‌های توانمند در صنعت حمل‌ونقل ورود کرده و زنجیره توزیع این محصولات را مدیریت کنند. اجرای این‌گونه اقدامات اصلاحی حتی می‌تواند به کاهش مصرف سوخت و آلایندگی کمتر نیز منتهی شود. در همین حال می‌توان با تکیه بر توان لجستیکی کشور، برد صادراتی فولاد ایران را هم ارتقا داد.
بالا بودن هزینه حمل‌ونقل، یکی از مهم‌ترین مشکلاتی است که صادرات فولاد و محصولات تولیدشده در این زنجیره را با چالش مواجه می‌کند و از میزان سودآوری این بخش می‌کاهد. حال چنانچه شرکت‌های توانمند در عرصه لجستیک، مدیریت حمل‌ونقل زنجیره فولاد را بر عهده بگیرند، می‌توان با راهکارهایی هزینه حمل را کاهش داد و در ادامه زمینه صادرات این محصولات را حتی به کشورهای اروپایی فراهم کرد.
صنعت فولاد از چه ظرفیتی برای رشد اشتغال برخوردار است؟
در حالت کلی، تولید در مقایسه با خدمات از ظرفیت کمتری برای اشتغالزایی برخوردار است. این نسبت در سایر کشورها نیز وجود دارد. علاوه بر این، با سرمایه به‌مراتب کمتری می‌توان در بخش خدمات موقعیت‌های شغلی جدیدی ایجاد کرد.
حال چنانچه از ظرفیت و توان مجموعه‌های دانش‌بنیان برای توسعه صنعت فولاد بهره گرفته شود، میزان نیاز صنعت به نیروی انسانی کاهش خواهد یافت؛ یعنی با حرکت به سمت دانش روز و تجهیزات و فناوری‌های جدید، از میزان دخالت انسان در تولید کاسته می‌شود.
با این وجود به این موضوع نباید به دیده منفی نگریست، چراکه همزمان ارزش‌افزوده بالاتری نیز از تولید حاصل می‌شود و می‌توان از این ارزش‌افزوده در جای دیگری یا برای توسعه هرچه بیشتر بهره گرفت؛ یعنی به‌طور غیرمستقیم شاهد رشد اشتغالزایی خواهیم بود. در واقع برای مدیریت شرایط انتظار می‌رود نگاهی منطقی به ظرفیت اشتغالزایی در بخش‌های گوناگون وجود داشته باشد.
علاوه بر این همگام با توسعه فولادسازی، موقعیت‌های شغلی متعددی نیز در بخش خدمات ایجاد می‌شود. به بیانی دیگر، تولید و خدمات در کنار هم‌معنا می‌یابند. فولاد در بیش از ۶۰ صنف گوناگون و برای تولید بیش از ۱۲ هزار محصول گوناگون کارآیی دارد. فولاد از ساخت مسکن و پروژه‌های عمرانی گرفته تا صنعت خودروسازی، هواپیماسازی و... کاربرد دارد. گستره کاربرد این فلز به قدری زیاد است که از آن می‌توان با عنوان اسکلت واقعی دنیای کنونی نام برد. به بیانی دیگر، تمدن امروزی بر پایه صنعت فولاد بنا شده است.
با توجه به اهمیت و گستردگی صنعت فولاد، مشاغل خدماتی متعددی نیز در ارتباط با آن تعریف می‌شود. بدین‌ترتیب همزمان با توسعه تکنولوژیک فولادسازی، می‌توان به اشتغالزایی بیشتر در بخش خدمات امید داشت. توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که در کشور ما بخش خدمات نتوانسته توان واقعی خود را برای اشتغالزایی و همگام با ظرفیت‌های این بخش در سطح جهانی، عملیاتی کند؛ بنابراین این نسبت‌ها باید با نسبت‌های روز جهان هماهنگ شود.
سال جاری از سوی رهبر معظم انقلاب با عنوان «تولید، دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین» نام‌گذاری شده است. به نظر شما، فعالان صنعت فولاد چطور می‌توانند سهمی در اجرای این هدف‌گذاری داشته باشند؟
رهبر معظم انقلاب با انتخاب شعار سال، مسیر تولید و اقتصاد کشور را هدف‌گذاری می‌کند اما در عمل این هدف تنها به سربرگ نامه‌ها برای مکاتبات اداری محدود می‌شود؛ یعنی اقدام عملیاتی و کاربردی برای تحقق این هدف، اجرایی نمی‌شود. در دهه اخیر، اقتصاد اولویت رهبر معظم انقلاب برای تعیین شعار سال یا هدف‌گذاری اقتصادی برای کشور بوده است. همزمان تولید نیز در تعیین این شعارها موردتوجه قرار دارد. با این وجود، اقدام عملیاتی مناسبی برای رشد تولید اجرایی نشده است.
متاسفانه میان شیوه حکمرانی در کشور با مطالبات مردم، شکافی عمیق ایجاد شده که بخش بزرگی از فقر و نارسایی‌های اجتماعی کشور، حاصل همین شکاف است. البته با تکیه بر توان تولیدی کشور می‌توان این شکاف را برطرف کرد. توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که صنعت تنها زمینه بهبود اشتغالزایی را فراهم نمی‌کند، بلکه توفیقات صنعتی تاثیر بسزایی بر بهبود شرایط اجتماعی دارد. در ادامه توسعه صنعتی می‌توان زمینه ارتقای سطح رضایتمندی مردم از جامعه و بهبود شرایط زندگی را در بخش‌های گوناگون فراهم کند؛ یعنی از بهبود شرایط اجتماعی می‌توان به‌عنوان یکی از امتیازات رشد صنعتی و بهبود تولید نام برد.
با این وجود در طول سال‌های گذشته و با وجود تاکیدات و هدف‌گذاری‌های یادشده، نسبت به این موضوع غفلت شده است. کشور در سال‌های گذشته درآمد قابل‌توجهی از فروش نفت کسب کرده، با این وجود، این درآمد به سرمایه‌گذاری و توسعه صنعتی اختصاص نیافته و بر عکس ایران در جایگاه یک خام‌فروش قرار گرفته، در حالی که می‌تواند با تولید محصولاتی با ارزش‌افزوده بالاتر، بخش بزرگی از مشکلات کشور را برطرف کرد. حال چنانچه این‌بار هدف‌گذاری تعیین‌شده برای سال جاری در حد حرف و شعار باقی نماند، می‌توان به رفع مشکلات زنجیره فولاد و توسعه اقتصادی کشور امید داشت.
