شاید در سال‌های بعد، صنعت حمل‌ونقل کشور به اهمیت حمل‌ونقل ریلی که یکی از مزایای آن ریسک‌پذیری پایین آن است، پی برده و بیشتر در راستای تعالی و پیشرفت صنعت حمل‌ونقل ریلی تلاش کند. حمل‌ونقل ریلی، خود می‌تواند به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های اقتصادی در صنعت حمل‌ونقل به‌شکل جدی‌تری به کار خود ادامه دهد که این امر مستلزم توجه بیشتر مسئولان است. صمت در این گزارش ظرفیت‌های حمل‌ونقل ریلی در کشور را بررسی کرده‌است.

فرصتی بزرگ به‌واسطه موقعیت خاص

حمل‌ونقل و ترانزیت یکی از اشتغالزاترین فعالیت‌های اقتصادی است و هم‌اکنون میلیون‌ها نفر از این طریق درآمدزایی می‌کنند. استفاده نکردن از این فرصت بزرگ که به‌واسطه موقعیت خاص جغرافیایی برای ما مهیا شده، موجب از دست دادن فرصت‌های مناسب توسعه اقتصادی، عمق بخشیدن به روابط بین‌المللی و ایجاد صدها هزار شغل شده است.

یکی از گزینه‌های مهم برای رهایی از وابستگی به درآمدهای نفتی، کسب درآمد از ترانزیت کالا و مسافر است. باتوجه به موقعیت جغرافیایی کشور که در مسیر کریدورهای ترانزیتی شمال ـ جنوب واقع ‌شده، اگر زیرساخت‌ها، ظرفیت‌ها و قوانین خود را برای جذب این سرمایه عظیم مهیا نسازیم، جریان کالا و مسافر از طریق دیگری راه خود را یافته و فرصت‌ها از دست می‌رود. کشور ما در حال ‌حاضر و با امکانات موجود، ظرفیت ۲۰ میلیون تن کالای ترانزیتی را دارد که متاسفانه حدود نیمی از این ظرفیت خالی است و سالانه کمتر از ۵۰ درصد آن یعنی حدود ۱۰ میلیون تن کالا از طریق کشور ما ترانزیت انجام می‌شود. کمبود خطوط ریلی در مسیرهای ترانزیتی یکی دیگر از مشکلات ترانزیت کالا است.

یکی از شاخص‌های حمل‌ونقل و ترانزیت کالا با قطار، جابه‌جایی حجم بسیار زیاد بار و مسافر در مدت‌زمان کوتاه و با صرف هزینه کم است که این از خصوصیات استفاده از قطار و خط‌آهن است. متاسفانه بی‌توجهی‌ها به توسعه شبکه ریلی کشور، موجب شده تا همواره کشور ما از کمبود خطوط ریلی رنج ببرد و سالانه متحمل خسارت‌های جبران‌ناپذیری در حمل‌ونقل جاده‌ای و سوخت شود که باید با برنامه‌ریزی و توجه مسئولان، این معضل که گریبانگیر کشور شده، برطرف شود.

ظرفیت‌های تحقق‌یافته خطوط ریلی

محسن اعتماد، مدیرکل راه‌آهن شمال‌شرق کشور در رابطه با ظرفیت‌های تحقق‌یافته خطوط ریلی به صمت گفت: یکی از خطوط مهم ریلی کشور برای اتصال به آسیای‌مرکزی و سوآپ شدن در حوزه حمل‌ونقل کالا با سرزمین‌های آسیای میانه به‌دلیل دسترسی نداشتن این کشورها به دریای آزاد، خطوط آهن منتهی به شمال‌شرق کشور است.

این خطوط راه‌آهن، ظرفیت بالایی برای تبدیل منطقه شمال‌شرق ایران به قطب ترابری مسافر و کالا دارد که بخش‌هایی از این ظرفیت تاکنون اجرایی شده و تکمیل آن نیاز به سرمایه‌گذاری گسترده داخلی و خارجی دارد، همچنین تکمیل کریدور حیاتی شمال ـ  جنوب نیازمند سرمایه‌گذاری ویژه در خطوط آهن شمال‌شرقی ایران است.

یک اتصال استراتژیک به ترکمنستان

اعتماد بیان کرد: مهم‌ترین اتفاقی که در حوزه ریلی افتاده است، اتصال خط عریض ریلی ترکمنستان به ایستگاه «اینچه‌برون» است که ما با این اتفاق، از طریق خطوط نرمال و خطوط عریض با کشورهای cis (اتحادیه کشورهای مستقل) ارتباط برقرار می‌کنیم و واگن‌های عریض از مبادی مختلف از این کشورها به ایستگاه یادشده متصل خواهند شد؛ اکنون مهم‌ترین مسئله این است که این پروژه بعد از 6 سال توقف،سرانجام اجرایی شد.

مدیرکل راه‌آهن شمال‌شرق خاطرنشان کرد: موضوع بعدی، بحث واگذاری ۵۳۸ هکتار از اراضی «اینچه‌برون» است که در کمیسیون ماده ۶۹ دولت مصوب شد و کمیسیون لوایح دولت قبل از این، اختیار را به راه‌آهن جمهوری اسلامی داد که این ۵۱۰ شرکت برای راه‌اندازی بندر خشک و سایر اقدامات موردنیاز در اختیار راه‌آهن استان قرار بگیرند.

اشتغالزایی گسترده، از خطوط ریلی

اعتماد خاطرنشان کرد: این اتفاق خیلی بزرگی است که زمینه‌ساز حضور سرمایه‌گذاران متعدد، اشتغالزایی و رونق کسب‌وکار و افزایش تبادلات ریلی با کشورهای cis خواهد شد، همچنین مهم‌ترین مسئله این است که شاهد افزایش ۵۰۰ درصدی تبادل فاز ریلی در این بخش بوده‌ایم که آمار بسیار قابل‌توجهی است، البته ما معتقد هستیم که تا تکمیل تمام زیرساخت‌های موجود، ممکن است این عدد باز هم، امسال رشد فراوانی داشته باشد.

در پایان، مدیرکل راه‌آهن شمال‌شرق کشور یادآور شد: اکنون در «اینچه‌برون» تبادلات ریلی به‌صورت روزانه انجام می‌گیرد و صادرات ما هر روز شاهد افزایش چشمگیر است، در نتیجه حمل و نقل کالا در سیستم ریلی به‌شدت رو به‌ افزایش است.

سبک بهره‌وری از شبکه ریلی نیاز به تغییر دارد

محمدجواد شاهجویی، کارشناس حمل‌ونقل در رابطه با عملکرد کشور در راستای استفاده از ظرفیت‌های حمل‌ونقل ریلی کشور به صمت گفت: حمل‌ونقل ریلی یکی از اساسی‌ترین و حیاتی‌ترین بخش در اقتصاد کشورها است. متاسفانه آن‌طور که باید در کشور از این ظرفیت‌ها استفاده نشده است و این موضوع تنها به سال‌های اخیر مربوط نمی‌شود و از ابتدا مدل بهره‌برداری از شبکه ریلی کشور به صورت غیر بهینه و سنتی بوده است. باتوجه به کمبودهای این حوزه در داخل کشور و میزان تقاضایی که از سوی کشورهای اطراف مشاهده می‌شود، نیاز است که این سبک از بهره‌وری از شبکه ریلی کشور، به‌نحوی اصلاح شود که پاسخ نیازهای جدید را بدهد.

ضرورت همکاری دولت با بخش خصوصی

شاهجویی میزان خودکفایی در بخش توسعه شبکه ریلی را در کشور قابل‌قبول دانست و خاطرنشان کرد: در حال‌ حاضر مشکلی از بابت تولید ریل و چرخ ریلی وجود ندارد و کشور به‌طورکامل در این رابطه خودکفا است، چرا که ذوب‌آهن اصفهان جزو یکی از تولیدکنندگان ریل در دنیا است. در 3 دهه گذشته، مسئولان ذی‌ربط کشور به‌دنبال آن بودند تا وضعیت حمل‌ونقل ریلی در کشور را سروسامان بخشند تا با ساخت خطوط ریلی، بیشتر شبکه حمل‌ونقل ریلی کشور را توسعه دهند، اما مشکل از جایی شروع شد که همیشه دولت مجری ساخت و توسعه شبکه ریلی در کشور و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در این بخش جایی نداشته است. اکنون‌که توسعه این صنعت بیشتر از همیشه خودنمایی می‌کند، باید زمینه سرمایه‌گذاری و همکاری‌ها به‌طورگسترده‌ای فراهم شود.

ضعف مدیریت در توسعه شبکه ریلی

شاهجویی اذعان کرد: کمابیش لازم است،بپذیریم که تحریم‌ها تاثیر زیادی بر توسعه خطوط ریلی کشور ندارند. اکنون بیشتر منابع و دانش اجرایی برای توسعه و بهره‌برداری از حمل‌ونقل ریلی در کشور بومی‌سازی شده و نیازی برای واردات زیرساخت و تجهیزات صنعتی احساس نمی‌شود، اما نکته چالش‌برانگیز در این حوزه به بحث ضعف مدیریت و نوع بهره‌برداری از شبکه ریلی برمی‌گردد که اجازه نمی‌دهد از ظرفیت‌های موجود استفاده مناسب‌تری کنیم.

وی در ادامه افزود: از سال‌های گذشته، بارها اعلام‌ شده که حمل‌ونقل ریلی یکی از اولویت‌های مهم و اساسی در کشور بوده، اما برای تحقق این مهم آن‌طور که باید هدف‌گذاری نشده است، به‌همین‌خاطر در مقایسه با کشورهای دیگر، میزان بهره‌برداری ما از شبکه ریلی در رده‌های پایین‌تری قرار دارد و از همین‌ ظرفیت‌های موجود نیز، بهره‌برداری اندکی می‌شود.

استفاده از توان عملیاتی بخش‌های مختلف

شاهجویی به صمت توضیح داد: آن چیزی که برای توسعه شبکه ریلی اهمیت دارد، این است که همکاری بخش خصوصی و غیردولتی در این صنعت افزایش پیدا کند و از ظرفیت‌های دیگر استفاده شود، همچنین اگر تصدی و مدیریت بخش‌های مختلف شبکه ریلی به بخش خصوصی واگذار شود، شبکه ریلی از حالت سنتی خارج و پویاتر می‌شود.

وی در پایان گفت: بهترین اقدامی که ضروری است، انجامبگیرد، تغییر مدل بهره‌برداری از شبکه ریلی است که در نهایت به اصلاح ساختار حکمرانی این صنعت، ورود سرمایه‌گذاری‌های غیردولتی به آن و استفاده از توان فنی و عملیاتی بخش‌های غیردولتی در بهره‌برداری از شبکه ریلی است.

 به‌بیان دیگر، این اقدام مهم‌ترین راهکاری است که می‌تواند علاوه بر جلوگیری از افت بیش از پیش عملکرد شبکه ریلی کشور، منجر به رونق آن و  اشتغال‌زایی در این حوزه شود.

سخن پایانی

شبکه جامع و کارآمد حمل‌ونقل ریلی از موثرترین عوامل زمینه‌ساز ارتقای سطح اقتصادی و رفاهی مناطق و در نتیجه بهبود مشکلات امنیتی آنها خواهد بود، همچنین هنگامی که شبکه ریلی تامین‌کننده منافع سایر کشورهای منطقه باشد و در راستای همکاری‌های مشترک اقتصادی و سیاسی آنها عمل کند، خودبه‌خود به عاملی مهم در راستای امنیت منطقه‌ای و حتی جهانی و سایر مسائل مرتبط با آن تبدیل خواهد شد.

کارشناسان بخش ریلی کشور اعتقاد دارند، در میان بخش‌های مختلف حمل‌ونقل، راه‌آهن به‌سمت مزایای خاص از جمله قابلیت حمل انبوه بار و مسافر، ایمنی بسیار بالا و مصرف اندک سوخت، نقش ویژه‌ای در ترابری هر کشور دارد، به‌طوری‌که حجم ترافیک در بسیاری از محورهای برون‌شهری و حومه‌ای کشور بالا است و شاخص مصرف انرژی در بخش حمل‌ونقل ریلی، فوق‌انتظـار است.

از ۸۰ سال پیش که سوت نخستین قطار در کشور ما شنیده شد، صنعت ریلی تفاوت‌های زیادی کرده است. در حال ‌حاضر، راه‌آهن از شهرهای زیادی می‌گذرد؛ هرچند شهرهای بسیاری نیز از این نعمت بی‌نصیب‌ هستند.براساس نیاز کشور و طبق پیش‌بینی‌های برنامه‌های توسعه‌ای، باید طول خطوط ریلی کشور به ۲۵ هزار کیلومتر برسد، چرا که تمامی کشورهای دنیا به این نتیجه رسیده‌اند که ایمنی راه‌آهن ۲۰ برابر بیشتر از حمل‌ونقل جاده‌ای است.

تمامی کشورهای دنیا با این نتیجه‌گیری، خطوط ریلی خود را توسعه داده‌اند، چرا که توسعه و رفاه ملی را به‌همراه دارد، از همین‌رو حمل‌ونقل ریلی باید به‌صورت مضاعف توسعه داده شود. بر همین اساس، ضروری است، سهم حمل‌ونقل ریلی کشور ما در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه افزایش یابد، چرا که نرفتن به‌سمت حمل‌ونقل ریلی باعث می‌شود مصرف سوخت در سایر بخش‌های حمل‌ونقل، ۱۰ هزار میلیارد تومان بر تولید ناخالص داخلی تاثیر منفی بگذارد.

هم‌اکنون به نقطه‌ای رسیده‌ایم که باید ظرفیت‌سازی گسترده برای پاسخگویی به حجم بالای تقاضاها انجام گیرد، در حالی که در شرایط فعلی، سهم بخش ریلی نیازمند اختصاص منابع قابل‌توجهی از سوی دولت است تا بتواند بیشترین حجم جابه‌جایی بار و مسافر را از آن خود کند.