درست در همین زمان است که می‌توان از یک معدن یک منطقه گردشگری در آورد. در واقع تبدیل معدن متروکه به سایت یا منطقه گردشگری علاوه بر تقویت شاخصه‌های اقتصادی، شاخصه‌های جغرافیایی آن منطقه را نیز بهبود می‌بخشد؛ از این‌ رو نمی‌توان گردشگری معدنی را مسئله‌‌ای پیش‌پا افتاده عنوان کرد. درباره ظرفیت‌های گردشگری معدنی موجود در کشور و راهکارهایی که می‌توان برای گسترش این صنعت به‌کار گرفت، صمت با آیدین زینال‌زاده کارشناس معدن به گفت‌وگو پرداخته است. با صمت همراه باشید:

ظرفیت گردشگری معدنی ایران را چطور ارزیابی می‌کنید؟ به‌نظر شما معادن کشور ما در حوزه ژئوتوریسم قابلیت رقابت با معادن سایر کشورها را دارند؟

در ابتدا باید به توضیح گردشگری معدنی پرداخت. معادن به‌دلیل دارا بودن ویژگی‌هایی منحصر به‌فرد و ویژه چه در اعماق و چه در سطح زمین، از جاذبه‌های گردشگری برخوردارند؛ از این رو گردشگری معدنی به‌عنوان یکی از زیرشاخه‌های ژئوتوریسم همواره مطرح است. می‌توان گفت اغلب معادن متروکه برای مقاصد گردشگری مورد استفاده قرار می‌گیرند. معادن متروکه معادنی هستند که مواد معدنی موجود در آنها استخراج و فعالیت معدنکاری در این محدوده‌ها‌ تعطیل شده اما آثار معدنکاری در آنها به‌جا مانده که ظرفیت استفاده به‌عنوان موزه معدن یا تغییر کاربری فضاهای معدنکاری و استفاده به‌عنوان سایت گردشگری را دارند.

در کشور ما اکنون بیش از ۵۳۰۰ معدن فعال و حدود ۳ هزار معدن متروکه وجود دارد. بار تاریخی و سابقه معدنکاری در کشور ما بسیار زیاد است. ما معدنی داریم که حدود ۶۷۰۰ سال قدمت دارد و پیرترین معدن فعال جهان است. معادن بسیاری در کشور وجود دارند که قابلیت گردشگری و بازدید برای عموم مردم را دارند. هم‌اکنون در بسیاری از کشورهای توسعه‌‌یافته جهان با گردشگری معدنی از معادن فعال و متروکه خود درآمدزایی کرده و توانسته‌اند نسبت به جذب گردشگر خارجی نیز اقدام کنند، این در حالی است که کشور ما علاوه بر معادن منحصر به‌فرد، جاذبه‌های طبیعی و زیست‌محیطی، تاریخی و فرهنگی نیز برای جذب گردشگران بین‌المللی دارد؛ از این رو همواره زمینه جذب گردشگر خارجی و گردشگر معدنی فراهم است.

توجه و گسترش گردشگری معدنی چه نتایجی برای اقتصاد کشور خواهد داشت؟

مهم‌ترین نتیجه توسعه گردشگری معدنی، تبدیل معادن متروکه از معضل زیست‌محیطی به سایت گردشگری با جبران خسارات وارده ناشی از فعالیت معدنی است. همچنین با افزایش آگاهی و اطلاعات عمومی نسبت به معدن و معدنکاری و ارتقای سیستم آموزشی حوزه معدن، محرومیت‌زدایی از مناطق مسکونی مجاور این معادن و جلوگیری از مهاجرت معکوس از شهرها به‌واسطه کارآفرینی و ایجاد اشتغال در روستاها از مهم‌ترین اهداف و فواید گردشگری معدنی است.

از دیگر دستاوردهای این اقدام می‌توان به حفظ و ارتقای شاخصه‌های جغرافیایی، زیست‌محیطی، تاریخی و فرهنگی مناطق معدنی، اعمال تکنیک‌های موثر برای جلوگیری از تخریب بیش از حد محیط‌زیست (استفاده عاقلانه از زمین)، سوددهی و اقتصادی ‌شدن مجدد معادن متروکه، افزایش تعداد تفرجگاه‌ها و در نتیجه جاذبه‌های گردشگری شهرستان‌ها و روستاها اشاره کرد.

علاوه بر این افزایش جذب دانشجویان علاقه‌مند به رشته مهندسی معدن در دانشگاه‌ها و در نتیجه تعلیم و آموزش بهتر نیروی انسانی متخصص از دیگر فواید گردشگری معدنی است. بدون شک می‌توان گفت معادن ایران در مقایسه با سایر کشورها چه از لحاظ فنی و چه از لحاظ زیبایی‌شناسی حتی ظرفیتی بیشتر از سایر کشورهای پیشرو در این حوزه دارند و با توجه مطلوب به گردشگری معدنی شاهد تحولی گسترده در تمامی زنجیره‌های وابسته به آن خواهیم بود.

مهم‌ترین دلیل کمرنگ بودن ژئوتوریسم معدنی در کشور را چه عواملی می‌دانید؟ به‌نظر شما تا چه حد سیاست‌گذاری و رویکرد نهادهای دولتی در این موضوع موثر است؟

ورود یک معدن به حوزه گردشگری، یک فعالیت میان‌رشته‌ای و میان‌سازمانی است و مهم‌ترین دلیل کمرنگ بودن گردشگری معدنی در کشور را می‌توان مشخص نبودن متولی اصلی این امر دانست، زیرا سازمان‌های دولتی متعددی در فرآیند معدنکاری دخیل هستند یا بر آن نظارت دارند. در این میان وجود خلأ قانونی در زمینه بستن معدن، پیچیدگی این موضوع را بیشتر می‌کند.

در بسیاری از کشورها بستن معدن، برعهده معدنکار است و این فرد علاوه بر تامین مالی، باید برنامه نیز داشته باشد، اما در کشور ما سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در مراحل مختلف از درآمدهای مالیاتی معدنکاری خسارت بازسازی عرصه‌های معدنی را اخذ می‌کند اما معادن را بازسازی نمی‌کند. تبدیل معدن متروکه به ژئوسایت گردشگری مستلزم حمایت قانونی است که سازکار آن در هیچ قانونی دیده نشده است.

وزارت صنعت، معدن و تجارت متولی معدنکاری و از سویی دیگر سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری متولی عرصه‌ها و اراضی ملی است. سازمان حفاظت محیط‌زیست متولی عرصه‌های حفاظت‌شده طبیعی و وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری متولی گردشگری است. برای تبدیل یک معدن متروکه واقع در اراضی ملی یا عرصه‌های حفاظت‌شده به یک مکان مناسب گردشگری علاوه بر سازمان‌های فوق، ارگان‌های دیگری نیز وجود دارند که باید اعلام‌نظر کنند؛ بنابراین مهم‌ترین دلایل کم‌رنگ بودن بحث گردشگری معدنی در کشور ما را می‌توان مشخص نبودن متولی، نبود چارچوب‌های قانونی حمایتی، همکاری نکردن سازمان‌های دولتی و نبود درک مناسب از این حوزه در مدیران تصمیم‌گیرنده دانست.

تاکنون چه اقداماتی برای رونق گردشگری معدنی انجام شده و این اقدامات چه نتایجی داشته است؟

در سال ۱۳۸۹ وزارت صنعت، معدن و تجارت طرح گردشگری معدنی را به‌منظور آغاز مطالعات برای تعیین نحوه اجرای طرح گردشگری معدنی آغاز کرد. طی ۱۰ سال که بنده در وزارت مذکور مجری طرح بودم، مطالعات اولیه و تولید دانش بومی و شناسایی معادن انجام و در پایان طرح ۲۰ معدن دارای ظرفیت گردشگری معرفی شد، اما به‌دلیل تغییر مداوم مدیران و رویکردهای متفاوت آنها نسبت به این موضوع، این اقدامات ثمره مطلوبی نداشت. شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران درحال‌حاضر دو معدن پتاس خور و بیابانک در استان اصفهان و معدن انگوران در استان زنجان را گردشگرپذیر کرده که برای معدن انگوران، پروانه بهره‌برداری گردشگری معدنی ازسوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان صادر شد. می‌توان گفت اگر طی سال‌های اخیر نتیجه مثبتی در زمینه گردشگری معدنی حاصل شده، به‌دلیل فعالیت‌های شخصی و درون‌سازمانی فعالان معدنی بوده است.

چه راهکارهایی را برای توسعه گردشگری معدنی پیشنهاد می‌کنید؟

به‌نظر می‌رسد وزارت صنعت، معدن و تجارت دولت جدید در راستای اجرای ماده ۱۱۲ آیین‌نامه اجرایی قانون معادن باید نگاه ویژه‌ای به حوزه گردشگری معدنی داشته باشد. شرکت‌ها و سازمان‌های دولتی، نیمه‌دولتی و خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد و تشکل‌ها به‌جای تکروی، به هم‌اندیشی و بررسی‌های جمعی نشسته و با یکدیگر همکاری لازم و کافی را داشته باشند.

همچنین متولی حوزه معدن و صنایع معدنی باید اهتمام ویژه برای ایجاد ارتباط موثر با سایر سازمان‌های دولتی و غیردولتی مرتبط با معدنکاری و گردشگری معدنی داشته و مبنای قانونی برای تصمیم‌گیری و نحوه صدور مجوزها تعیین کند. از سویی دیگر نباید فراموش کرد که گرد هم آوردن متخصصان امر، اخذ نظرات آنها و حتی سپردن بخشی از راهبری این حوزه به این افراد به یقین مفید و موثر خواهد بود.

سخن پایانی...

در مناطق معدنی اغلب پس از مدتی معیشت بومیان محلی، به اقتصاد معدن وابسته می‌شود و پس از تعطیلی معدن بحران‌های اقتصادی و اجتماعی رخ می‌دهد که مهاجرت به شهرهای بزرگ یکی از نتایج آن است، این در حالی است که با گسترش گردشگری معدنی نه‌تنها می‌توان از این اتفاق مهم و اجتماعی جلوگیری کرده، بلکه بهبود شرایط اقتصادی را نیز شاهد خواهیم بود.