1. تپه های سیلک

تپه سیلک یکی از ارزشمندترین آثار باستانی ایران و جهان است که از حدود 8000 سال پیش (از دوران نوسنگی تا دوران ماد)، شواهد و مدارک تحولات زندگی بشر را در خود نگه داشته است. این محوطه شامل تپۀ شمالی (سیلک کوچک) به مساحت حدود 5 هکتار، تپۀ جنوبی (سیلک بزرگ) به مساحت حدود 8 هکتار، گورستان الف و گورستان ب است. این تپهها به ترتیب از قدیم به جدید آثار دوران مختلف تمدن بشری شامل عصر نوسنگی، عصر مسوسنگ، دوران شهرنشینی، عصر آهن و دورۀ ماد را به نمایش میگذارند. مهمترین آثار تمدنی شناخته شده در سیلک شامل: نخستین روستاها و خانههای ساخته شده به دست بشر، نخستین جانوران و گیاهان اهلی، نخستین کورههای پخت سفال و ذوب فلز و نخستین آثار خط و نوشتار میباشند.

این محوطه در طی سالهای 1312، 1313 و 1316 هجری شمسی، برای نخستین بار توسط هیئت باستان شناسی فرانسوی، به سرپرستی رومن گیرشمن مورد کاوش قرار گرفت. همچنین در طی سال های 1380 تا 1385 ه.ش، محوطه توسط هیئت باستان شناسی ایرانی به سرپرستی دکتر صادق (شاپور) ملک شهمیرزادی مورد کاوش و بازنگری قرار گرفت. علاوه بر آن، این محوطه در سالهای 1387 و 1388 توسط دکتر حسن فاضلی مورد کاوش قرار گرفت. نتایج این پژوهشها در چندین جلد کتاب به چاپ رسیده و در دسترس همگان قرار دارد.

این اثر در تاریخ 24 شهریور ماه سال 1310 ه.ش، به شمارۀ 38 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و در فهرست آثار نامزد برای ثبت جهانی قرار دارد.

در مجموع، بر اساس کاوشها و مطالعات انجام شده در تپه سیلک ، باستان شناسان آثار موجود در تپۀ سیلک را به 6 دورۀ فرهنگی تقسیم کردهاند که از قدیم به جدید به ترتیب از سیلک 1 تا سیلک 6 نامگذاری شده است. که برخی از آثار این دورهها به ترتیب زمانی در ویترینها نمایش داده شدهاند.

1. دوره اول سیلک

8000 تا 7300 سال پیش، مردمان سیلک به صورت گروهایی کوچک در تپه شمالی در خانههایی که از مواد و مصالح کم دوام مانند نی و چوب ساخته شده بودند زندگی میکردند. در این دوره مردمان سیلک شکارگر- گردآور بودند به این صورت که غذای اصلی خود را از یک طرف از طریق شکار حیوانات وحشی مانند کَل، قوچ، گراز، غزال و آهو که در آن دوران در دشت کاشان زندگی میکردند، تأمین کرده و از طرف دیگر با گرداوری میوه ها و تنقلات و دانه های گیاهان وحشی مانند پسته، بادام، قارچ و غیره روزگار می گذراندند. همچنین مردمان این دوره قدمهای اولیه در اهلی کردن حیواناتی مانند بز و گوسفند و گیاهانی مانند گندم و جو را برداشته بودند. به علاوه آنها موفق شده بودند که سفالهای دست ساز زمخت به رنگ نخودی با نقوش ابتدایی درست کنند. در این ویترین شاهد برخی از آثار این دوره به ترتیب شماره میباشیم: 1. ابزارهای سنگی که برای شکار و بریدن استفاده میشدند، 2. اولین سفالهای دست ساز این دوره، 3. مهرههای گردنبند، 4. سنگِ ساب جهت آسیاب کردن دانههای گندم و جو، 5. داس سفالی برای درو کردن 6. دانهگیاهی کربنیز شده.

1. دوره دوم سیلک

7200 تا 6700 سال پیش: جامعه کوچک ساکن در تپه شمالی که در خانههای موقت زندگی میکردند در این دوره پیشرفت کرده و روستای کوچکی را ایجاد کرده بودند. معماری این خانهها بسیار ساده بوده و با استفاده از چینه و خشتهای دست ساز ساخته شده بودند. مردمان این دوره کشاورزی و دامداری را به خوبی یاد گرفته بودند و از دام و گیاه اهلی استفاده می کردند. همچنین سفالهای این دوره نسبت به دوره پیش ظریفتر شده و با نقوش گیاهی و هندسی سیاه رنگ تزیین شده بودند. نکتۀ دیگر در خصوص این دوره آن است که شواهدی از نخ ریسی و احتمالا پارچه بافی نیز به دست آمده است

برخی از آثار این دوره: 1. دیگ های سفالی پخت و پز، 2. خشت دستساز با حفرههایی در روی آن که برای چسبندگی بهتر ملات ایجاد شده اند. 3. قطعاتی از سفالهای این دوره به رنگ قرمز نارنجی با نقوش سیاه بر روی آن که به سفال های چشمه علی معروف هستند، 4. سردوک های نخ ریسی، 5. پیکرکهای گلی

1. دوره سه تپه سیلک

6300 تا 5400 سال پیش: این دوره زمانی است که مردمان سیلک از تپه شمالی به تپه جنوبی جابجا شدند. در اینجا آنها خانههایی با معماری استاندارتری ساختند که متشکل از اتاقها، اجاقها و طاقچههایی جهت قرار دادن اشیاء بود. در این دوره جامعه ساکن در سیلک موفق به استخراج و استحصال فلز مس گردیده و بخشی از این تولیدات فلزی را به مناطق جنوب غرب و بین النهرین نیز صادر میکردند. همچنین در این دوره چرخ سفالگری نیز ابداع گردید به همین جهت سفالهای این دوره ظریفتر و با نقش مایه های انسانی، حیوانی و گیاهی میباشند. با استمرار یکجانشینی مردمان سیلک وارد مرحلۀ جدید از زندگی اجتماعی به نام شهرنشینی شدند، و تخصص گرایی فنون به وجود آمد؛ به این معنی که همانند جامعۀ معاصر هر یک از افراد شغل و حرفۀ خاصی را در پیش گرفته بودند. از اینرو در این دوره انجام داد و ستد کالاهای تولیدی به سرعت رشد کرده و انجام معاملات نیازمند شیوۀ جدیدی از ثبت و ضبط غیرشفاهی بود. نخستین شیوۀ ثبت و ضبط معاملات اقتصادی به صورت ژتون ها یا کالاشمارهایی از جنس گل، سنگ، استخوان و سفال بودند که به اشکال مختلف هندسی و حیوانی ساخته می شده و هر یک نشان دهندۀ یک کالا بودند.

همانطور که بیان گردید اشیای این دوره در دو ویترینِ سه و چهار به نمایش در آمدهاند که و یترین سه نشاندهندۀ ظروف سفالی این دوره بوده و ویترین شماره چهار دربرگیرندۀ دیگر آثار این دوره میباشد که به ترتیب شماره توضیح داده میشود: 1. قطعات سفالی دوره سه سیلک با نقوش حیوانی، انسانی و گیاهی 2. بقایای بجامانده از فرایند ذوب فلز مس و تولیدات آن به ترتیب از بالا به پایین شامل: بوته، دَم و قالب فلزگری؛ سربارههای ذوب فلز و اشیای مسی میباشد. 3. ردیف بالا: مهرههای تزئینی، ردیف وسط: سوهان سنگی، ردیف پایین: ژتونها یا کالاشمارها.

همچنین در سمت چپ این ویترین شاهد دو عدد خمره ذخیره غلات از همین دوره میباشیم.

1. دوره چهار سیلک

5300 تا 4900 سال پیش: دورۀ چهار که در ادامۀ پیشرفتها و نوآوریهای دوره سه میباشد شاهد افزایش جمعیت و به تبع آن گسترش داد و ستد میباشیم. با توجه به یافته های این دوره مانند پیدایش و رواج الواح یا تبلتهای آغاز ایلامی، مهرهای استوانه ای، اثر مهرها، خانه های بزرگ و همچنین طروف سفالی که از مناطق دیگر وارد محوطه شده اند، به نظر در این مرحله خان یا حاکم محلی در سیلک قدرت را در دست داشته و جامعه را از نظر سیاسی و اداری کنترل می کرده است. در حقیقت لوحه های آغاز نگارش برای نخستین بار در نواحی خوزستان و فارسی امروزی ابداع گردید و سپس به سایر نواحی مانند مرکز فلات ایران، شمال شرق و جنوب شرق ایران گسترش پیدا کرد. حضور این مواد فرهنگی فرامنطقه ای در این دوره نشاندهندۀ ارتباطات تجاری و سیاسی حاکمان و مردمان این مناطق میباشد. همچنین در این دوره شاهد رواج نوعی از ظروف با نام لبه واریخته در مقیاس گسترده هستیم که احتمالا برای پخت نان استفاده میشده است. اشیای این ویترین به ترتیب شماره: 1. کاسههای لبه واریخته و کف نخ بر 2. الواح گلی و مهر استوانهای و اثر مهر آن 3. پرسینگ

.