مسیر اجباری مهاجرت معکوس
افزایش جمعیت در کلانشهرها همیشه موضوعی است که چالش‌های مختلفی را به وجود آورده و این اتفاق وقتی تشدید می‌شود که بخش روستایی و شهری از امکانات رفاهی و مشاغل مناسب برای زندگی برخوردار نباشند.
افزایش جمعیت در کلانشهرها همیشه موضوعی است که چالش های مختلفی را به وجود آورده و این اتفاق وقتی تشدید می شود که بخش روستایی و شهری از امکانات رفاهی و مشاغل مناسب برای زندگی برخوردار نباشند. بنابراین باتوجه به هزینه های گزاف زندگی در شهرهای بزرگ، اقشار کم درآمد راهی جز مهاجرت به شهرهای کم هزینه تر ندارند، همچنین اختلاف درآمدها با سبد خانوار در بخش های مختلف اقتصادی یکی از مهم ترین علت های مهاجرت معکوس در کشور است.
در سال های اخیر، رشد وحشتناک نرخ مسکن، خرید یا حتی اجاره یک خانه مناسب را برای دهک های پایین جامعه دشوار کرده است، زیرا در حال حاضر مسکن بیش از ۶۰ درصد هزینه های خانوارها را می بلعد، ازاین رو شرایط اقتصادی و گرانی مسکن جدا از میل باطنی افراد، مسیر اجباری مهاجرت به شهرهای کوچک تر و بافت روستایی را هموار کرده است. این درحالی است که به گفته بسیاری از کارشناسان و براساس شواهد با مهاجرت معکوس، بخش شهری و روستایی ظرفیت افزایش جمعیت در بخش های رفاهی، آموزشی، اسکان و اشتغال را ندارد.
تحقق رویای مهاجرت معکوس
آنچه در سراسر جهان همیشه در حال وقوع بوده، مهاجرپذیر بودن شهرهای بزرگ به دلیل جذابیت ها، امکانات و رفاه است. مهاجرت از روستاها به شهرها و کلانشهرها و مهاجرت از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ پدیده ای است که همواره در کشورمان جریان دارد.
شاید دلیل آن، ناتوازنی در توزیع مناسب و هماهنگ فعالیت های اقتصادی باتوجه به جمعیت و قابلیت های هر منطقه است، بنابراین فقر امکانات شهرهای کوچک و تجمع ثروت در شهرهای بزرگ؛ انگیزه لازم برای مهاجرت را تامین می کند. مهاجرت به کلانشهرها باتوجه به اینکه این مسئله هم پاسخگوی نیاز اشتغال مهاجران و هم تامین کننده نیروی انسانی موردنیاز در کلانشهرها است، تاحدودی قابل قبول است، البته این امکانات فقط اشتغال نیست، بلکه امکانات بیمارستانی، شهری، آموزشی و حتی خدمات تفریحی و اجتماعی را هم شامل می شود.
برنامه ریزی برای تداوم رشد تولید مسکن در شهرستان ها، می تواند مقدمه ای برای تحقق رویای مهاجرت معکوس شهروندان از تهران و کلانشهرها به شهرهای خلوت و کمتر توسعه یافته باشد. از منظر کارشناسی، برای ترغیب مردم به مهاجرت از تهران و کلانشهرها، باید با رعایت اصول مربوط به آمایش سرزمین، مسائل مربوط به سکونت، معیشت و اشتغال افراد در سایر شهرها نیز مهیا شود تا انگیزه برای مهاجرت از کلانشهرها نیز وجود داشته باشد. کمک به رونق مسکن در شهرستان ها و زمینه سازی برای تحقق مهاجران معکوس از تهران در حالی است که دولت ها سال ها است، در این مسیر تلاش می کنند و هنوز به نتیجه مطلوب نرسیده اند. صمت در این گزارش علت های مهاجرت معکوس از شهر تهران را بررسی کرده است.
رقم بالای افزایش جمعیت کلانشهرها
ناصر یارمحمدیان، کارشناس مسکن، در رابطه با این موضوع به صمت می گوید: بازار مسکن از بازارهای اقتصادی تاثیر می پذیرد و دولت نقش گسترده ای بر این بازار ندارد و زمانی که دولت بخواهد به بازار مسکن ورود کند، از ابزارهای اقتصادی کمک می گیرد، ازاین رو این بازار در ایران برخلاف اقتصادهای مبنی بر بازار آزاد که دخالت مستقیم بر بازار مسکن دارند، شکل متفاوت تری به خود گرفته است.
یارمحمدیان گفت: به دلیل تقاضا برای سکونت در کلانشهرها، مسکن گرانی بی سابقه ای را در سال های اخیر تجربه کرده است و تمایل افرادی که می خواهند به کلانشهرها مهاجرت کنند، نه تنها کاهش پیدا نکرده، بلکه رو به افزایش است. آمارهای مربوط به مهاجرت و رشد جمعیت حاکی از این مسئله است که افزایش جمعیت در کلانشهرها به ویژه استان تهران نسبت به متوسط کشوری رقم بالاتری است و گرانی ها تاثیری برای کاهش این روند نداشته است. نکته دیگر که باید به آن توجه کرد بحث کاهش زادوولد در کلانشهرها نسبت به سایر مناطق کشور است که به خوبی نشان می دهد که دلیل افزایش جمعیت در کلانشهرها مهاجرت است. وی افزود: با افزایش گرانی ها در بخش مسکن، 2 حالت اتفاق می افتد؛ حالت اول افرادی که نسبت به قیمت ها بی تفاوت هستند و گرانی ها تاثیری بر زندگی آنها ندارد و دسته دیگر افرادی که توان مالی برای مقابله با گرانی ها را نداشته و در نهایت مجبور به مهاجرت می شوند.
تاثیر مهاجرت معکوس بر رونق بافت غیرشهری
یارمحمدیان بیان کرد: تلاش های دولت برای توسعه ساخت وساز در مناطق جدید و حومه شهر از طرفی این امید را به اقشار کم درآمد می دهد که در آینده صاحب خانه شوند و از طرفی خانه هایی که در این شهرک ها قرار دارند، نقش سکونتگاه های خوابگاهی را ایفا می کنند که به علت کمبود ظرفیت های رفاهی و اقتصادی، نه تنها پیشرفت چشمگیری را تجربه نمی کنند، بلکه با تاثیر معکوس و افزایش جمعیت در این شهرها، با چالش های جدی روبه رو می شوند که این مساله چند سالی است در شهرهای پرند و پردیس در حال اتفاق افتادن است.
نقش سیاست های دولت در ساماندهی بازار مسکن
یارمحمدیان خاطرنشان کرد: دولت باید با برنامه ریزی و اجرای سیاست های کوتاه مدت و بلندمدت در راستای بهبود و ساماندهی بازار مسکن گام بردارد و تولید مسکن را به سمتی هدایت کند که توان اقتصادی بیشتر مردم جامعه برای خرید خانه به حد مطلوبی برسد، همچنین انتظارات اقتصادی تفاوتی برای یک موضوع واقعی و غیرواقعی قائل نیست، یعنی اگر افراد جامعه حتی به غلط در انتظار افزایش نرخ کالایی باشند، آن کالا با افزایش نرخ روبه رو می شود و انتظارات غیرواقعی، تاثیرات واقعی بر مسائل مختلف اقتصادی می گذارد، در نتیجه حتی اگر طرح های مسکنی دولت به سرانجام نرسد، باز جنبه روانی مثبتی در جامعه ایجاد و تا حدی بازار را ساماندهی
می کند. یارمحمدیان در پایان گفت: سازمان های ذی ربط باید با ارائه آمارهای هماهنگ و دقیق بستر محکمی را برای برنامه ریزی و اجرایی کردن طرح ها و سیاست های مسکنی به کار گیرند تا روند تولید مسکن در کشور وارد فاز تازه ای شود، در غیر این صورت با افزایش قیمت ها، اگر مهاجرت معکوس، بدون برنامه ریزی شکل بگیرد، مشکلات زیادی را در بخش مختلف به وجود می آورد.
برنامه ای برای مهاجرت معکوس وجود ندارد
علی پژهان، کارشناس جمعیت شناسی به صمت گفت: اقتصاد، تعیین کننده شکل و نوع مهاجرت است. اینکه نرخ مهاجرت در تهران منفی شده کمی تامل برانگیز است، زیرا باتوجه به اینکه روستاها خالی از سکنه شده اند، اشتغال و اشتغالزایی در عمل در برخی مناطق کشور به حالت تعطیل درآمده و کارخانه ها نیمه تعطیل و گاه تعطیل شده اند، همچنین جوانان این مناطق سرمایه ای ندارند که امیدوار باشند در آینده می توانند به روستای خود بازگشته و سرمایه گذاری کنند. دولت نیز در عمل برنامه ای برای جوانان ندارد که منجر به مهاجرت معکوس مثبت شود. بسیاری از وعده هایی که برای ترغیب مردم به مهاجرت معکوس در دولت های قبل داده شده بود، عملیاتی نشدند و مردمی که به امید این وعده ها به مناطق خود بازگشته بودند، ناچار شدند دوباره به تهران بازگردند. وی ادامه داد: شرایط اقتصادی در تهران سخت و سبد خانوار بسیار کوچک شده است. مردمی که قدرت خرید ندارند، از منطقه تحت سکونت خود به مناطق پایین تر عقب نشینی کرده اند تا جایی که مردم مناطق کم برخوردارتر شهر به حاشیه های این شهر مهاجرت کرده اند؛ بنابراین رفتار مهاجرتی در ایران بیشتر از آنکه اجتماعی باشد، پشتوانه اقتصادی دارد.
تهران دیگر مهاجرپذیر نیست
این کارشناس با بیان اینکه، منفی شدن روند مهاجرت به تهران از یک منظر می تواند درست باشد، توضیح داد: برای به دست آوردن نرخ خالص مهاجرت، نرخ ورودی ها و خروجی ها را بررسی می کنند. در حال حاضر در شهر تهران تعدادی از شهروندان برای کار و افزایش کیفیت زندگی به خارج از کشور مهاجرت کرده اند و ورودی های این شهر از خروجی های آن کمتر است، بنابراین این شهر دیگر مهاجرپذیر تلقی نمی شود. وجود بحران اقتصادی و اجتماعی در کلانشهری مانند تهران باعث می شود که میزان مهاجرزدایی شهر بیش از مهاجرپذیری آن باشد که این یک اتفاق شوم است و از آن می توان به عنوان نوعی فلاکت اقتصادی هم یاد کرد. مقصد مهاجرت معکوس از تهران مناطقی مانند اسلامشهر، پرند و پردیس است. این در حالی است که این مناطق به لحاظ امکانات شهری و رفاهی در شرایط مناسبی قرار ندارند و به نوعی در محرومیت به سر می برند. چنان که در ابتدای ساخت مسکن مهر، نبود زیرساخت های لازم رفاهی، اجتماعی و حتی فرهنگی برای جای دادن جمعیتی ناهمگون در آنها تاکید می شد و ساکنان این مناطق نیز از فقدان امکانات مناسب زندگی شکایت می کردند؛ شرایطی که بعید است امروز نیز تفاوت چندانی با گذشته کرده باشد.
چرخه معیوب نابرابری
پژهان گفت: به لحاظ استانداردها، شهر جایی است که امکانات و زیرساخت های لازم بهداشتی، آموزشی، جاده ای، آب و فاضلاب، فضای سبز و امکانات تفریحی را داشته باشد. در حالی که شهرهایی که در استانداردهایی برخوردار نیستند و در عمل بیابان هایی دارای ساختمان هستند... از طرف دیگر دولت باید به این سوال پاسخ دهد که آیا در این مناطق، کار و اشتغال ایجاد کرده است؟ آیا کارخانه ای برای ایجاد اشتغال افتتاح شده است؟ پاسخ به این سوال منفی است؛ بنابراین این مهاجرت معکوس از تهران به سوی حاشیه نشینی بوده است، بلکه جمعیت راه خودش را این گونه پیدا کرده است که به دلیل نداشتن توانایی مالی برای زندگی در تهران، به حاشیه های اطراف آن مهاجرت کنند. وی تاکید کرد: افرادی که از تهران به حاشیه مهاجرت کرده اند، عموما به دلایل مختلفی مانند ورشکستگی و... چند پله عقبگرد اقتصادی داشته اند و این افراد سازگاری کمتری با حاشیه دارند. افرادی که از شهرهای کوچک به پردیس و پرند می روند، سازگاری بهتری با این مناطق دارند تا زمانی که فرزندان آنها بزرگ تر شده و به مدرسه می روند، سپس فرزندان خود را با جوانان و نوجوانان خانواده های برخوردار مقایسه می کنند و از احساس نابرابری رنج می کشند. هر دو حالت نیز باعث ایجاد تعارض اجتماعی و ناامیدی می شود؛ زیرا نابرابری باعث فقر و فقر باعث نابرابری می شود و این چرخه معیوب ادامه می یابد.
سخن پایانی
3 عامل گرانی خانه، آلودگی هوا و وضعیت اقتصادی خانوار در افزایش مهاجرت معکوس از تهران به روستاها تاثیرگذاری بیشتری دارد. رکود بازار مسکن تاثیرات عمده ای بر زندگی مردم گذاشته و امکان خانه دار شدن در تهران بسیار سخت شده است و مردم در حالی که سال ها تلاش می کنند، اما موفق به خرید خانه نمی شوند. زمانی که رونق اقتصادی حاکم بود، مردم به امید یافتن شغل و زندگی بهتر به تهران مهاجرت می کردند، اما متاسفانه امروز به دلیل عدم گردش اقتصادی، اشتغال کم و هزینه زندگی بالا، مردم دوباره به زادگاه خودشان برمی گردند.
متاسفانه مسئولان در بخش روستایی آن طور که باید نتوانسته اند موفق عمل کنند، ازاین رو افرادی که به روستا می روند، در آنجا هم دچار مشکل می شوند، زیرا در بخش روستایی بیشتر به مسائلی از قبیل اجرای طرح هادی و ایجاد آسفالت اکتفا شده و روستاها از نظر اقتصادی توانمند نشده اند. اگر دولت بتواند طرح هایی را اجرایی کند که اقتصاد روستاها پویاتر شود، موفق می شود و در غیر این صورت، زندگی کسانی که به روستاها مهاجرت کرده اند، چندان تغییری نمی کند و تنها هزینه مسکن و زندگی اولیه آنها کاهش می یابد و باز هم بحث رکود بر اشتغال تاثیرگذار خواهد بود و افراد را با چالش های بزرگ تری روبه رو می کند.
