استاندارهای ایمنی بوی کهنگی می دهد
کار در معدن همواره از سخت‌ترین شغل‌های جهان به‌شمار می‌رود اما ماهیت و نوع کار به تنهایی بر کیفیت زندگی شاغلان اثرگذار نیست.
آنچه شرایط را برای شاغلان معادن، به‌ویژه در ایران و به‌طور خاص شاغلان معادن زغال‌سنگ دشوارتر می‌کند، خطرات آنهاست که به نظر می‌رسد پس از حدود نیم قرن از فعالیت بیشتر آنها، هنوز تشنه نگاه از سمت حاکمیت دولتی هستند؛ آن هم در شرایطی که در بسیاری از بخش‌های دیگر فعالیت معادن، به جز ایمنی و استاندارد، شاهد قوانین، سیاست‌ها، بخشنامه‌ها و ابلاغیه‌هایی هستیم که گاه تغییرات بیش از حد آنها و گاه مفاد غیرحمایتی‌شان به ضرر معدنکاران بخش خصوصی بوده است. آنها امید دارند دست‌کم پس از وعده‌وعیدهایی که در سال‌های گذشته زیاد می‌شنیدیم و نمونه آن وعده ارائه تجهیزات ایمنی به معادن یا ایجاد پایگاه‌های امداد و نجات در کنار معادن بود، دورانی از تحول ایمنی و استاندارد را شاهد باشیم که ارمغان آن برای کارگران به شکل آرامش باشد.
خطر امداد و نجات غیراصولی بیش از انفجار است
دبیر انجمن زغال‌سنگ ایران اعتقاد دارد که بنابر تجربه، خطر امدادونجات غیراصولی و کمبود امکانات برای ایمن‌سازی مکان‌های حادثه‌دیده گاهی فجایع بزرگ‌تری به بار می‌آورد. سعید صمدی در گفت‌وگو با « روزگارمعدن »، برای اثبات ادعای خود به حادثه ۱۳ اردیبهشت سال ۹۶ معدن زغال‌سنگ زمستان‌یورت اشاره کرد؛ حادثه‌ای که در آن ۴۳ نفر از هموطنان‌مان جان خود را از دست دادند.
صمدی توضیح داد: در آن حادثه، بیشتر قربانیان افرادی بودند که به‌دلیل نزدیکی معدن به جاده متوجه انفجار شده و به قصد امدادرسانی به صحنه شتافته بودند. با این حال، به‌دلیل گازگرفتگی و انفجار جان خود را از دست دادند. در چنین شرایطی، اگر طبق وعده‌های سال‌های گذشته برخی از مسئولان دولتی، اقدام به ایجاد پایگاه‌های امداد و نجات در نزدیکی معادن کشور، به‌ویژه در مناطق زغال‌سنگی شده بود، دست‌کم شدت حادثه به این حد نمی‌رسید. این پایگاه‌ها مانند پایگاه‌های آتش‌نشانی در شهرها باعث می‌شود نیروهای کارآزموده و حرفه‌ای در کوتاه‌ترین زمان اقدام به کنترل حوادث کنند.
نیاز به تحول دولتی در ایمنی
دبیر انجمن زغال‌سنگ ایران از نمایشی بودن برخی اقدامات انتقاد داشت و گفت: بسیاری از وعده‌های سالیان گذشته محقق نشده که نمونه آن ایجاد پایگاه‌های امدادونجات در معادن زغال‌سنگ و همچنین ارائه حسگرهای گاز متان به بخش خصوصی است.
وی توضیح داد: البته وزارت صنعت، معدن و تجارت و همچنین وزارت کار، استانداردهای ایمنی را تدوین و ابلاغ می‌کنند و معادن نیز مجبور به رعایت این استانداردها هستند و در صورت تخلف، مجوزهای فعالیت خود را از دست می‌دهند. با این حال، بیشتر این استانداردها قدیمی و حداقلی هستند و نیاز به بازنگری دارند. از طرفی اگر قرار به بهبود شرایط ایمنی باشد، نیاز به تحول اساسی از سمت دولت است.
حوادث ایران باید صفر باشد
در معادن زیرزمینی به‌ویژه معادن زغال‌سنگ بیشترین خطرها وجود دارد و به همین دلیل است که ایمنی در آنها حرف نخست را می‌زند. فناوری‌های نوین جهان در مقایسه با گذشته به افزایش ایمنی این معادن کمک بسیاری کرده‌اند.
امروزه محیط کار معادن زغال‌سنگ، ساده شده است. برای افزایش ایمنی و جلوگیری از ریزش سقف تونل‌ها هم دیگر از چوب استفاده نمی‌شود و از حفاظ‌های فلزی موسوم به «شیلد مکانیزه» استفاده می‌شود که تعداد حوادث را به میزان زیادی کاهش داده است.
سیستم‌های اعلام گاز در گذشته دستی بود که اکنون پیشرفت بسیاری کرده است. در حال‌حاضر همه شرایط کار به‌طور مرتب رصد و در صورت هر گونه تغییر، برای مقابله با حوادث اقدام می‌شود.
صمدی ادامه داد: با این حال، حوادث هنوز هم به صفر نرسیده است و در کشورهای بزرگ تولیدکننده زغال‌سنگ مانند چین و ترکیه، گاهی شاهد اتفاق‌های ناگواری هستیم. در هر صورت، وضعیت معادن زغال‌سنگ ایران در مقایسه با کشورهای دیگر، مناسب نیست و باید بهبودهای زیادی در آن حاصل شود. با توجه به حجم غیرقابل مقایسه تولید زغال‌سنگ در ایران، شرایط ساده‌تر استخراج و همچنین جدیدتر بودن معادن ایران در مقایسه با معادن کشورهای دیگر نباید در داخل کشور شاهد حوادث و تلفات معدنی باشیم. اتفاق‌هایی که گاهی در کشور رخ می‌دهد، نشان‌دهنده آن است که سطح ایمنی بسیار پایین است.
تقویت فرهنگ و آموزش
به‌گفته دبیر انجمن زغال‌سنگ ایران، فرهنگ از مهم‌ترین عوامل ایمن‌سازی شرایط کار است. تمام افرادی که در بخش معدن فعالیت دارند، باید به‌دنبال افزایش ایمنی محیط کار باشند. برخی تصور می‌کنند اگر یک کار اشتباه را بارها انجام دهند و اتفاقی نیفتد، باز هم می‌توانند به آن ادامه دهند. در حالی که حادثه یک بار اتفاق می‌افتد و حتی اگر یک میلیون بار هم اتفاقی نیفتد، باز هم نباید شیوه‌های ایمن انجام کارها را رها کرد. طرز تفکرها باید تغییر کند. ایمنی با «تفکر میلی‌متری» و «تفکر منظم» به‌دست می‌آید. در برنامه‌ریزی‌ها، طراحی‌ها و اجرای کار باید ظرافت‌ها را مدنظر قرار داد و از کوچک‌ترین اشتباهی خودداری کرد. بی‌نظمی در رفتار و شلختگی فکری باید در تمام سطوح اجرایی و مدیریتی از بین برود تا بتوان به محیط کاری کم‌خطر دست پیدا کرد. مشکل دیگری که وجود دارد، ضعف در آموزش است.
اعتقاد به آموزش در بخش معدن کشور، جدی نیست. به همین دلیل است که در آموزش، تنها به موارد ابتدایی کار اشاره می‌شود و آموزش جامعی ارائه نمی‌شود. هر چند مسائلی که آموزش داده می‌شوند، لازم هستند اما برای ایجاد محیط کار ایمن، کافی نیستند.
معادن زغال‌سنگ نیازمند توجه ویژه
یکی از کارشناسان باسابقه زغال‌سنگ کشور درباره دشواری کار در معادن زیرزمینی، توضیح داد: از آنجایی که نوع قرارگیری و شرایط تشکیل ماده معدنی مشخص‌کننده نوع برداشت آن است به همین دلیل برخی از مواد به‌صورت روباز و برخی به‌صورت زیرزمینی برداشت می‌شوند. در ایران عمده معادنی که به‌صورت زیرزمینی برداشت می‌شوند، معادن زغال‌سنگ هستند. به‌دلیل رگه‌ای بودن و در عمق قرار گرفتن معادن زغال‌سنگ، به صورت زیرزمینی نسبت به استخراج آنها اقدام می‌شود.
اما باید توجه داشت که معادن زیرزمینی تنها به زغال‌سنگ محدود نشده و برخی کانی‌های فلزی همچون کرومیت، سرب و روی، منگنز، مس و مواد نادر نمک نیز به صورت زیرزمینی برداشت می‌شوند و با تمام شدن ذخایر سطحی نسبت به بهره‌برداری از ذخایر زیرزمینی اقدام می‌شود.
بهرام فرزاد در این گفت‌وگو با «روزگارمعدن» بیان کرد: معادن زغال‌سنگ کشور به‌دلیل رگه‌ای بودن و عمق کانسنگ‌ها باید به صورت زیرزمینی استخراج شوند و راه دیگری برای استخراج آنها وجود ندارد.
در این بین، انتشار گاز متان باعث می‌شود خطرات استخراج زغال‌سنگ از سایر معادن زیرزمینی هم بیشتر باشد. از طرفی دیواره‌های این معادن سختی کمتری دارند و نسبت به حوادث شکننده هستند. به‌طور کلی، این معادن در معرض گازگرفتگی و انفجار هستند و باید توجه بیشتری به آنها شود؛ هر چند با ادامه رویه موجود دور از ذهن است که این مشکلات به‌زودی حل شود.
نیاز به بازنگری و ارتقا
فرزاد توضیح داد: شرایط ایمنی در معادن، تابع استانداردهای تعریف شده است اما نکته‌ای که درباره شرایط ایمنی در معادن ایران وجود دارد، این است که استانداردها و شرایط اغلب آنها در زمان روس‌ها پایه‌گذاری شده است و بیشتر تجهیزاتی که از آن زمان به ارث رسیده، کنترل‌های دستی بوده و از استانداردهای روز دنیا بسیار فاصله دارد.
گرچه برای به‌روز شدن آنها تلاش‌هایی انجام شده اما برای ارتقای ایمنی لازم است از سیستم‌های پیشرفته غربی و کشورهایی که معادن مطرح با سیستم ایمنی بالا دارند، استفاده شود. البته این موضوع به‌دلیل هزینه‌های بالایی که دارد، نیازمند سرمایه‌گذاری است.
وی افزود: با وجود سختی‌ها و دشواری‌هایی که فعالیت در معادن زیرزمینی دارد، حضور مهندسان و نیروهای متخصص در این معادن کمرنگ است؛ به‌گونه‌ای که انجام عملیات استخراج و کنترل ایمنی در معادن توسط کارگران رده‌های پایین که اطلاعات کافی و درستی از اصول ایمنی و فنی ندارند، انجام شده و حداقل شرایط لازم برای فعالیت در معادن مهیا می‌شود. به این ترتیب می‌توان گفت دست یافتن به راهکار درست و منطقی نیازمند برنامه‌ریزی بوده و به سادگی امکان‌پذیر نیست.
زمان تغییر نسل تجهیزات
این کارشناس صنعت زغال‌سنگ سطح ایمنی در عمده معادن زیرزمینی ایران را پایین دانست و دلیل آن را استفاده از روش‌های سنتی و قدیمی عنوان کرد.
وی افزود: می‌توان برای ارتقای سطح ایمنی معادن از ابزارها و ماشین‌آلات روز دنیا استفاده کرد اما برای رسیدن به نتیجه مطلوب باید از نیروهای متخصص و فنی که دانش بکارگیری این تجهیزات را دارند، بهره گرفت. گفتنی است که یکی از دلایل اصلی بالا بودن میزان ایمنی در معادن استفاده از فناوری‌های روز و نیروهای متخصص است.
البته باید توجه داشت که در شرایط فعلی، استخراج موادمعدنی به‌طور عمده به‌صورت روباز است و فعالیت و بهره‌برداری از تمامی معادن زیرزمینی جهان به‌ویژه معادن زغال‌سنگ باوجود تلاش فراوان همواره با مسائل و مشکلاتی همراه بوده و در اخبارها و مراکز اطلاع‌رسانی به آن پرداخته می‌شود.
به گفته فرزاد، ایجاد زیرساخت‌های اصولی برای اجرای عملیات بهره‌برداری از جمله موارد مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
در معادن زیرزمینی کاستی‌هایی که در این بخش وجود دارد، بیشتر مربوط به طراحی معدن است که در آن راه‌های فرار از خطر، تهویه، نجات در مواقع اضطراری و… پیش‌بینی نشده است. همچنین از دیگر موارد مهم در این بخش استفاده از ماشین‌آلات و تجهیزات نامناسب در معادن زیرزمینی و استفاده نکردن از تجهیزات و دستورالعمل‌های پیشرفته در حوزه ایمنی است که در اینجا می‌توان به نقش تاثیرگذار ماموران ایمنی برای استفاده بهینه از تجهیزات اشاره کرد و در این‌باره شاهد افزایش ضریب ایمنی در معادن بود.
سخن پایانی
زغال‌سنگ تقریبا همان محصولی است که با شنیدن واژه معدن به ذهن شنونده القا می‌شود. میزان تولید این ماده معدنی در ایران بسیار ناچیز است و ۴۷ کشور جهان بیش از ایران زغال‌سنگ تولید می‌کنند.
دبیر انجمن زغال‌سنگ ایران در گفت‌وگو با «روزگارمعدن» از کاهش ۱۵ درصدی زغال‌سنگ خام در سال گذشته و کاهش ۷ درصدی کنسانتره زغال‌سنگ با وجود ذخایر گسترده و امکان استخراج ساده آنها در کشور خبر داد.
این آمارهای ناچیز به جز حکایت داشتن از ظرفیت‌های فراوان، به معنای آن است که حوادث و تلفات معدنکاری زغال‌سنگ در کشور باید نزدیک به صفر باشد.
با این حال، حوادث بسیاری در طول تاریخ، کام ایرانیان را تلخ کرده که یکی از دلایل آن را باید ممکن نبودن استخراج روباز زغال‌سنگ دانست.
با این حال، مسائل دیگری هم در ایجاد این شرایط دخیل هستند که نیاز به توجه جدی دارند؛ از جمله دقیق‌تر و به‌روز شدن استانداردها، ایجاد پایگاه‌های امداد و نجات در نزدیکی معادن و بروزرسانی دانش و تجهیزات معدنکاری.
