سطح تراز دریاچه ارومیه در شرایط نرمال حدود ۱۲۷۷ متر بوده که مساحت آن به ۵۴۰۰ کیلومترمربع و حجم آب به ۳۲ میلیارد مترمکعب می‌رسد، اما در جدیدترین آمار منتشرشده از دریاچه ارومیه، تراز این پهنه آبی ۴ متر کمتر از شرایط نرمال اکولوژیک است.

در حال حاضر حجم آب نگین آبی آذربایجان‌غربی نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱.۴۵ میلیارد مترمکعب و نسبت به ابتدای سال آبی ۴۹۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته و به ۲.۲۴ میلیارد مترمکعب رسیده است.

تراز دریاچه ۴ متر کمتر از شرایط نرمال

براساس آخرین آمار منتشرشده در روز ۴ مرداد، تراز دریاچه ارومیه با ۴۶ سانتیمتر کاهش نسبت به مدت مشابه سال گذشته به ۱۲۷۰.۴۹ متر رسیده که ۱۶ سانتی‌متر نیز نسبت به ابتدای سال آبی مهر ۱۴۰۱ افت کرده و با میانگین بلندمدت ۴.۰۱ متر فاصله دارد. همچنین براساس همین آمار، وسعت دریاچه ارومیه با ۹۴۹.۵۲ کیلومترمربع کاهش نسبت به مدت مشابه سال گذشته و ۱۷۸.۱۸ کیلومترمربع کاهش نسبت به اول مهر ۱۴۰۰ ابتدای سال آبی به ۱۸۴۸.۵۴ کیلومتر مربع رسیده است. اگر سطح تراز دریاچه ارومیه تا پایان مهر، ۵۰ سانتیمتر کاهش داشته باشد، به رقم ۱۲۷۰ خواهد رسید که با این وضعیت، آینده خوبی برای دریاچه ارومیه متصور نیستیم و بخش جنوبی دریاچه ارومیه به‌صورت کامل خشک می‌شود. حجم آب نگین آبی آذربایجان‌غربی نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱.۴۵ میلیارد مترمکعب و نسبت به ابتدای سال آبی ۴۹۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته و به ۲.۲۴ میلیارد مترمکعب رسیده است. از سال آبی ۷۷-۷۶ تاکنون با پررنگ‌شدن تغییرات اقلیمی، به‌ویژه خشکسالی در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه، افزایش برداشت از منابع آبی حوضه به‌ویژه در بخش کشاورزی و در پی آن توسعه بی‌رویه و غیراصولی اراضی کشاورزی، افزایش سدسازی در حوضه آبریز، حفر هزاران چاه غیرمجاز و تخلیه آب‌های زیرزمینی، احداث میان‌گذر، تامین نشدن حقابه زیست‌محیطی، حجم آب وارده کاهش یافت و نهایتا سطح تراز پایین رفت. قبل از تشکیل «کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه» تدوین و تصویب برنامه مدیریت جامع دریاچه ارومیه مهم‌ترین اقدام برای حفظ و احیای دریاچه به‌شمار می‌رود و تا قبل از سال ۹۴ و تشکیل ستاد احیا هر سال به‌‌طور متوسط سالانه ۴۰ سانتیمتر از سطح تراز این حوزه آبی کاهش می‌یافت. براساس گفته معاون فنی محیط‌زیست آذربایجان غربی میزان تبخیر سالانه دریاچه ارومیه حدود ۷۰ سانتیمتر است و با این روند، اگر سطح تراز دریاچه ارومیه تا پایان مهر، ۵۰ سانتیمتر کاهش داشته باشد، به رقم ۱۲۷۰ خواهد رسید که با این وضعیت، آینده خوبی برای دریاچه ارومیه متصور نیستیم و بخش جنوبی دریاچه ارومیه به‌صورت کامل خشک می‌شود.

انحلال ستاد بعد از صرف هزاران میلیارد تومان هزینه

در سال‌های ۹۳ و ۹۴ با تشدید بحران دریاچه ارومیه و خشک شدن ۹۵ درصدی این گستره آبی، ستاد احیا تشکیل و قرار شد در مدت زمان ۱۰ساله با اجرای طرح‌های متعدد این زیست‌بوم به تراز اکولوژیک برسد.

با تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه قرار شد در کنار برخی اقدامات از جمله مدیریت سدسازی در استان‌های حوضه آبریز با اجرای طرح‌های بهکاشت، نکاشت، آبیاری تحت فشار و نیز مدیریت بهینه آب در حوزه کشاورزی، طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای (انتقال آب از زاب) و رهاسازی پساب فاضلاب شهرهای تبریز و ارومیه وضعیت بهبود یابد.

بعد از تشکیل ستاد در سال ۹۴ و بارش‌های مناسب در چند سال اول وضعیت دریاچه بهبود نسبی یافته بود، اما بعد از گذشت 8 سال از تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه و صرف بیش از   میلیاردها تومان اعتبار نه‌تنها دریاچه ارومیه احیا نشد، بلکه با به پایان نرسیدن طرح‌های مصوب و راکد ماندن طرح‌های مهم و کلیدی ستاد احیا از جمله طرح انتقال آب از زاب و پروژه احداث تصفیه‌خانه‌های فاضلاب شهرهای ارومیه و تبریز به همراه کاهش بارش‌ها امسال وضعیت این تالاب بین‌المللی به شرایط وخیم و بحرانی در سال‌های ۹۳ تا ۹۴ بازگشته است.

با بحرانی شدن وضعیت دریاچه ارومیه در ابتدای دهه حاضر یکی از سوالات مهم و کلیدی در میان متخصصان و عامه مردم این بود که دلیل یا دلایل وقوع چنین شرایطی در این دریاچه چیست؟ آیا طرح‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه شکست‌ خورده است؟

شاید پاسخ دقیق این سوال به‌دلیل انحلال ستاد احیای دریاچه ارومیه بعد از 8 سال با هزاران میلیارد هزینه بدون نتیجه و نیمه‌تمام ماندن طرح‌های مهم و کلیدی این ستاد پاسخ این سوالات را دچار ابهام کند اما بعد از تشدید وضعیت بحرانی این تالاب این بار مجلس طرح تحقیق و تفحص از ستاد احیای دریاچه ارومیه را مطرح کرده که باید منتظر ماند و دید آیا این طرح می‌تواند به ده‌ها سوال بی‌جواب در زمینه ستاد احیا پاسخ روشنی بدهد یا
خیر؟

هرچند افزایش بیش از 3 برابری اراضی کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، ترک‌خوردگی تونل انتقال آب سد کانی سیب، تامین نشدن حقابه دریاچه در سال جاری ازسوی وزارت نیرو، حرف و حدیث‌های فراوان درباره مشکلات فنی میان‌گذر دریاچه ارومیه پاسخ روشنی به ناموفق بودن طرح‌های ستاد احیاست، اما هنوز کور سوی امید مردم و متخصصان به همت دولت سیزدهم برای بهبود وضعیت نسبی دریاچه ارومیه باقی است. براساس آمار غیررسمی بیش از ۹۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در حوضه آبریز دریاچه ارومیه حفر شده که این امر موجب تخلیه آب‌های زیرزمینی و تشدید وضعیت خشکسالی در استان شده
 است.

تیر امسال در جریان سفر دادستان دیوان محاسبات کل کشور به ارومیه عنوان شد اقدامات دولت قبل در زمینه احیای دریاچه ارومیه بیشتر تبلیغات بود و از تنها یک چهارم اعتبار تعیین‌شده برای احیای دریاچه توسط دولت قبل هزینه شده است. درباره اعتبارات هم، طبق بررسی‌های صورت گرفته آنچه هزینه شده، در برخی بخش‌ها یک‌چهارم میزان گفته‌ها و تبلیغات بود.

پیامدهای تشدید بحران

براساس اعلام کارشناسان محیط‌زیست بروز توفان‌های گردوغبار نمکی، کویرزایی در داخل پارک ملی دریاچه ارومیه، نابودی تنوع زیستی گیاهی و جانوری منطقه، تشدید، تغییر و نوسانات اقلیمی در منطقه، تهدید جمعیت حیات وحش جزایر و اکوسیستم آبی، تهدید اراضی و باغات کشاورزی و حتی جوامع سکونتگاهی در اطراف دریاچه، کاهش شدید ذخایر «آرتمیا ارومیانا» در سطح دریاچه، کاهش شدید جمعیت پرندگان مقیم و مهاجر، الحاق خشکی‌های داخل دریاچه به یکدیگر و نابودی ارزش‌های زیستی در دریاچه بخشی از پیامدهای این بحران زیست‌محیطی است که نه‌تنها استان‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه بلکه بخش وسیعی از کشور را درگیر خواهد کرد. با خشک شدن دریاچه ارومیه بیش از ۱۰ میلیارد تن نمک به‌صورت گردوغبار و توفان بر سر مردم این ناحیه فرو خواهد ریخت و این بحران تنها گریبان آذربایجان غربی را نمی‌گیرد، بلکه بسیاری از مناطق کشور را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد. معیشت و زندگی مردم منطقه شمال غرب کشور به‌ویژه استان‌های آذربایجان غربی و شرقی با شرایط دریاچه ارومیه ارتباط مستقیمی دارد و با بازگشت وضعیت دریاچه ارومیه به کم‌آبی، معیشت و زندگی نزدیک ۱۵ میلیون نفر مردم منطقه به خطر خواهد افتاد.

سخن پایانی

در کنار بخش کشاورزی، افزایش سدسازی و حفر بیش از ۹۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز، مشکلات فنی میان‌گذر دریاچه ارومیه، تامین نشدن حقابه موردنیاز دریاچه ارومیه در کنار کاهش بارش‌ها و خشکسالی در کنار موفق نبودن طرح‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه دست به‌دست هم داده‌اند تا امروز دریاچه ارومیه در بحرانی‌ترین وضعیت تاریخی خود قرار گیرد.