«سقوط صادرات ایران به‌دست روسیه»، تیتر تند اخبار برخی رسانه‌ها طی یک هفته اخیر بود. دلیل این تیتر، انتشار آماری از میزان صادرات روسیه و مقایسه آن با حجم تجارت خارجی ایران است. واگذاری بازارهای تجاری ایران به روسیه، مهم‌ترین نتیجه‌ای است که برخی افراد از این آمارها به‌دست آورده‌اند، اما به‌نظر می‌رسد که ارزیابی وضعیت تجارت روسیه و جایگاه آن نسبت به ایران، به این سادگی نباشد. پس از آغاز جنگ روسیه با اوکراین، این کشور با تحریم‌های بین‌المللی روبه‌رو و در این شرایط، واردات و صادرات برای روسیه با هزینه‌های زیادی همراه شد. این موقعیت، فرصتی طلایی برای ایران بود تا بتواند نیازهای وارداتی روسیه تحریم‌شده را برآورده کند، هرچند ایران از این فرصت جا ماند و سایر همسایگان مانند ترکیه توانستند نقش تجاری مهم‌تری را در منطقه ایفا کنند. حال آمار میزان صادرات روسیه نشان می‌دهد که این کشور خیز بلندی برای کسب سهم از بازارهای صادراتی دارد، اما در واقعیت، به‌نظر می‌رسد که روسیه خود را به هر دری برای ماندن در بازارهای تجاری می‌زند؛ حتی اگر این کار به نرخ ارزان فروختن منابع خود باشد. از آنجایی‌که ایران و روسیه هردو در موقعیت تحریمی قرار گرفته‌اند، برخی افزایش صادرات روسیه را به‌منزله برد این کشور در عرصه تجارت توصیف می‌کنند. این درحالی است که برخی دیگر عقیده دارند شرایط صادراتی روسیه حتی روی کاغذ نیز مناسب نیست. صمت در این گزارش، با کارشناسان و فعالان بازرگانی درباره وضعیت صادرات روسیه و شرایط تجارت خارجی ایران نسبت به این کشور، گفت‌وگو کرده است.

آمار تجارت ایران

 آمارهای ۳ماهه ابتدایی سال جاری میلادی گمرک چین نیز نشان می‌دهد که وارداتش از ایران با افتی ۴۱درصدی به ۲.۹ میلیارد دلار سقوط کرده است. هند و ترکیه به‌عنوان شرکای اصلی ایران نیز در آمارهای تجاری ۳ ماه ابتدایی ۲۰۲۳ به‌ترتیب از افت ۶ درصد و ۲۲ درصد واردات از ایران خبر داده‌اند. این در حالی است که واردات چین از روسیه در دور مشابه ۳۳ درصد اوج گرفته و واردات هند و ترکیه از روسیه نیز به‌ترتیب ۳۳۰ درصد و ۲.۵ درصد رشد کرده و واقعیت این است که بخش اعظمی از صادرات ایران مربوط به محصولات خام نفتی، پتروشیمی و معدنی است؛ کالاهایی که در روسیه نیز به‌عنوان اقلام اصلی صادرات محسوب می‌شوند.حال در این میان، برخی عقیده دارند که ایران بازارهای صادراتی منطقه را به کشور روسیه واگذار کرده و از آن، به‌عنوان عقب ماندن ایران از روسیه یاد می‌کنند، اما باید با نگاهی دقیق و کارشناسی، بررسی کرد که این تلاش‌های روسیه برای حذف رقبا از بازارهای تجاری، با چه هدف و ابزاری است.

روسیه، نمونه موفق تجارت نیست

جمشید نفر، رئیس کمیسیون توسعه صادرات اتاق بازرگانی ایران در گفت‌وگو با صمت، ابتدا نسبت به آمار تجارت روسیه واکنش نشان داد و گفت: در چند مدت اخیر، بحث‌های زیادی در رابطه با میزان عملکرد روسیه در تجارت خارجی مطرح شده که از چندین بعد حائزاهمیت است. شاید در ظاهر به‌نظر برسد که میزان صادرات روسیه افزایش پیدا کرده است، اما این رشد، قابل‌دفاع نیست، چرا که روسیه به‌سمت ارزان‌فروشی حرکت کرده است و تلاش دارد تا با ارائه بیشترین تخفیفات، بازارهای بیشتری را هدف قرار دهد. ارزان‌فروشی، صادرات نیست، بنابراین نمی‌توان این حرکت را مثبت و قابل‌قبول ارزیابی کرد. دلیل این اتفاق نیز، وجود تحریم‌های بین‌المللی برای روسیه است. طی یک سال اخیر روسیه مانند ایران تحت فشارهای تحریمی قرار گرفت و نتوانست مانند سابق به تجارت خارجی خود ادامه دهد. این فعال بازرگانی ادامه داد: در این مدت روسیه تلاش کرد تا تخفیفات بیشتری نسبت به ایران برای فروش کالاهای خود قائل شود. این اتفاق سبب شد تا روسیه بازارهای صادراتی ایران را تصاحب کند. روسیه اقلام خود در دسته‌های کالایی مختلف از جمله نفت و پتروشیمی را با پایین‌ترین نرخ می‌فروشد و بدیهی است که خریداران رغبت بیشتری به دادوستد با روسیه داشته باشند؛ این موضوع را نمی‌توان به پای موفقیت روسیه حساب کرد.

تحریم، عامل تضعیف کشورها

نفر در ادامه صحبت‌های خود، به ضرورت رفع تحریم‌ها تاکید کرد و در این‌باره گفت: وضع تحریم‌ها برای روسیه سبب شد تا این کشور برای استمرار تجارت خارجی خود، ناچار به فروش کالاها با پایین‌ترین نرخ شود. این اتفاق چند سالی است که برای ایران نیز رخ داده است و ما نیز کالاهای خود را با ارزش ریالی پایین صادر می‌کنیم. تنها راه توسعه تجارت، دادوستد در بستری امن و بدون موانعی مانند تحریم است. تجارت در شرایط تحریمی، کشورها را تضعیف می‌کند؛ تحریم هزینه‌های واردات را افزایش و درآمدهای حاصل از صادرات را کاهش می‌دهد. به‌عبارتی، منابع مادی و غیرمادی کشور تحت تحریم در این دادوستد از بین می‌رود. این فعال بازرگانی خاطرنشان کرد: اگر ایران خواهان توسعه تجارت است، باید در راستای حذف تحریم‌ها تلاش کند. کشور قدرتمندی مانند روسیه، در حصار تحریم‌ها افتاده و در حال تضعیف شدن است. از این اتفاق نباید خوشحال باشیم؛ بلکه باید به‌دنبال راهکارهای مربوط به کاهش فشارهای خارجی بر کشور خود باشیم. با حذف تحریم‌ها، مسیر تجارت خارجی هموار خواهد شد؛ قدرت انتخاب ایران برای تعیین کشور مبدأ و همچنین مقصد مشخص‌تر شده و اقتصاد نیز شرایط مناسب‌تری را سپری خواهد کرد. وجود تحریم، بازار حضور کشور سوم برای صادرات را پررونق کرده و در اصل منفعت برخی کشورها، در تحریم ماندن ایران است.

صادرات محصولات مستقل، کم است

رئیس کمیسیون توسعه صادرات اتاق بازرگانی ایران همچنین به دلایل کاهش میزان صادرات ایران در چند ماه اخیر اشاره کرد و گفت: براساس آمارهای گمرک، صادرات غیرنفتی کشور در فروردین امسال افت ۱۳ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل داشته است. در رابطه با علت این افت، باید گفت صادرات ایران به‌طورکلی در ۲۳ دسته تقسیم‌بندی می‌شود؛ دسته نخست، صادراتی که برپایه واردات مواد اولیه است. به بیان دیگر، اگر خواهان توسعه صادرات آن کالا هستیم، باید واردات مواد اولیه آن را افزایش دهیم. بنابراین برای تولید کالای صادراتی مدنظر، به بازارهای خارجی و منابع ارزی وابسته هستیم. دسته دوم صادرات، صادرات کالاهایی است که مواد اولیه و دانش فنی آن داخلی است و برای رشد تولید آن، نیازی به واردات نداریم. نفر ادامه داد: برخی افراد تصور می‌کنند با گران شدن ارز، درآمدهای حاصل از صادرات افزایش می‌یابد، در حالی که تولید کالاهای وابسته به واردات، سخت‌تر و هزینه‌برتر می‌شود و در نهایت، صرفه اقتصادی برای تولید و صادرات از بین می‌رود. از سوی دیگر، صادرات محصولات مستقل، تنها ۱۰ درصد کل صادرات ایران را تشکیل می‌دهند، حتی اگر درآمدهای حاصل از صادرات این نوع کالاها را افزایش دهیم، باز شاهد تاثیر چندانی بر کل تجارت نخواهیم بود. بنابراین، افزایش نرخ ارز در کنار وجود محدودیت‌های تحریمی، نه‌تنها مشکلات و چالش‌های صادرات را افزایش خواهد داد، بلکه به منابع ارزی موجود در کشور نیز لطمه وارد خواهد کرد.

ضعف‌های ریز و درشت تجارت

محمدمهدی راسخ، فعال و کارشناس بازرگانی در گفت‌وگو با صمت، ابتدا به تلاش‌های ایران برای توسعه تجارت با کشورهای منطقه اشاره کرد و در این‌باره گفت: دولت در چند سال اخیر تلاش کرد تا در قالب فعالیت‌هایی مانند انعقاد تفاهمنامه‌های مشترک، روابط خود را با کشورهای منطقه افزایش دهد، اما تنها توجه به مناسبات اقتصادی، تجارت را توسعه نمی‌دهد و دیگر مسائل نیز در این زمینه اهمیت دارد. گفته شده برخی کشورهای منطقه، فعالیت‌های تجاری بیشتر از ایران دارند که در واقعیت، این امر صحیح است. فارغ از مسائل تحریمی، سایر کشورها بر زیرساخت‌های تجاری خود مانند بسترهای فنی و لجستیکی برای افزایش مراودات بین‌المللی سرمایه‌گذاری و شرایط را برای توسعه فعالیت‌های ترانزیتی فراهم کرده‌اند، اما ایران دقیقا در همین نقاط، ضعف دارد و این ضعف، جز با بهبود روابط دیپلماتیک برطرف نمی‌شود. وی ادامه داد: فرصت‌های تجاری مختلف و متعددی طی سال‌های گذشته برای ایران رقم خوردند، با این حال ایران نتوانست از آنها استفاده کند؛ ضعف‌های لجستیکی، کمبود کامیون‌های باری و یخچالدار، معطلی‌های زیاد ماشین‌های تجاری ایران در مرزهای مختلف به‌ویژه مرزهای شمالی و در نهایت، نبود خطوط مستقیم و مرتب برای توسعه تجارت، از جمله مشکلات جدی بخش تجارت ایران است. در چنین شرایطی، بدیهی است که کشورهایی که چنین مشکلاتی ندارند، بتوانند با وضعیت بهتری با جهان دادوستد داشته باشند.

فشار تحریم پابرجاست

راسخ در ادامه صحبت‌های خود، به ازدست رفتن فرصت تجارت ایران با روسیه اشاره کرد و در این‌باره گفت: پس از شکل‌گیری تنش میان روسیه و اوکراین، ایران می‌توانست نقشی جدی را در بازارهای روسیه ایفا کند، چرا که روسیه با تحریم‌های همه‌جانبه جامعه جهانی مواجه شد و برای وارد کردن نیازهای خود، درگیر چالش بود، اما ضعف‌های زیرساختی و نبود برنامه مدون در بدنه تجارت خارجی ایران باعث شد تا بازارهای این کشور را از دست بدهیم. حال برخی اخبار حکایت از پررنگ بودن نقش صادراتی این کشور دارند. فارغ از صحت یا عدم‌صحت این اخبار، زمانی که یک کشور بسترهای دیپلماتیک، تجهیزاتی و استراتژیک خود را برای توسعه تجارت مهیا کند، به بازارهای مختلف جهانی راه پیدا خواهد کرد. اگر هر یک از اضلاع لازم برای توسعه تجارت ایراد داشته باشند، فعالیت‌ها آن‌طور که باید و شاید پیش نخواهند رفت. این کارشناس ادامه داد: وجود چالش‌هایی مانند تحریم سبب شده تا روابط تجاری ایران با سایر کشورها درگیر دست‌انداز شود. طی سال‌های گذشته، تجار برای رهایی از محدودیت‌های تحریم، از راهکارهای متعددی استفاده کرده‌اند که یکی از آنها، استفاده از کشور سوم برای صادرات است. این کار باعث شد تا مسیر جدیدی برای صادرات کالاهای ایران شکل گیرد، اما در نهایت، هزینه تجارت افزایش یافت. بنابراین، ضروری‌ترین کاری که در حال ‌حاضر ایران باید برای توسعه صادرات خود انجام دهد، رفع محدودیت‌های ناشی از تحریم است.

سخن پایانی

کارشناسان بر این باور هستند که دولت باید ضمن اعمال اصلاحات ساختاری در رویکردهای مربوط به فعالیت‌های تجاری، زمینه توسعه صادرات و کسب سهم از بازارهای مختلف تجاری را فراهم کند. به‌گفته برخی فعالان بازرگانی، در چند سال اخیر با تشدید فشارهای تحریمی، تجار کالاهای صادراتی را به کشوری مانند امارات می‌فرستادند و سپس با نام بار کشور امارات، به مقاصد اصلی و سایر کشورها صادر می‌کردند. در برخی موارد نیز، این اقدام تنها روی کاغذ به‌منظور کاهش فشارهای تحریمی رخ می‌داد. اگر به‌میزان صادرات کشور امارات نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که بخش زیادی از کالاهای صادراتی متعلق به این کشور نبوده و متعلق به دیگر کشورها است. بنابراین، کشورهای منطقه و کشورهای عربی، بیشترین منفعت را از وجود تحریم بر کشورهایی مانند ایران کسب می‌کنند؛پس نباید اجازه داد تا این روند ادامه یابد.