بررسی‌ها نشان می‌دهد که وابستگی به تعداد محدودی از مقاصد صادراتی و تمرکز بر صادرات کالاهای اولیه، 2 مشکل اساسی در این زمینه هستند. در ماه‌های اخیر، ارزش صادرات غیرنفتی در حال کاهش است؛ به‌طوری‌که در ۱۰ماهه نخست سال قبل تراز تجاری کشور بدون در نظر گرفتن نفت خام منفی ۱۴ میلیارد دلار بوده است. در این مدت، ۱۱۳ میلیون تن کالای غیرنفتی به ارزش ۴۰.۵ میلیارد دلار از ایران صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل به لحاظ وزنی ۹ درصد افزایش و به‌لحاظ ارزشی ۱۱ درصد کاهش داشته است. همچنین، در ۱۰ماهه سال قبل ۳۳ میلیون تن کالا به ارزش ۵۴.۴ میلیارد دلار وارد شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن به‌لحاظ وزنی و ارزشی ۱۸ و ۱۲ درصد رشد داشته است. 5 مقصد عمده صادرات ایران از ابتدای سال ۱۴۰۲ تا پایان دی‌ نیز به‌ترتیب چین با ۱۱.۵ میلیارد دلار، عراق با ۷.۷ میلیارد دلار، امارات‌متحده‌عربی با ۵.۲ میلیارد دلار، ترکیه با ۵. میلیارد دلار و هند با ۱.۸ میلیارد دلار بوده است. 5 مبدأ اصلی واردات کالا به کشور نیز شامل امارات‌متحده‌عربی با ۱۷.۱ میلیارد دلار، چین با ۱۵.۲ میلیارد دلار، ترکیه با 6 میلیارد دلار، آلمان با ۱.۸ میلیارد دلار و هند با ۱.۶ میلیارد دلار است.

مسئولان دولتی معتقدند؛ در ماه‌های اخیر، کاهش قیمت‌های جهانی، به‌ویژه در حوزه محصولات پتروشیمی، باعث کسری‌های تراز تجاری غیرنفتی شده و بخش عمده‌ای از صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهد. این کاهش قیمت‌ها حدود ۴۰ درصد بوده است. در مجموع، ۱۰ مقصد عمده صادراتی کشور طی ۱۰ سال گذشته را می‌توان به 2 دسته تقسیم کرد؛ دسته اول، کشورهایی که جایگاه خود را حفظ کرده‌ و دسته دوم کشورهایی که جایگاه خود را به‌عنوان مهم‌ترین مقاصد صادراتی ایران از دست داده‌اند. عوامل متعددی از جمله تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و عدم‌تمایل بسیاری از کشورها برای انجام معامله با ایران باعث از دست رفتن جایگاه این کشورها شده‌اند. وابستگی به بازارهای محدود و خام‌فروشی، 2 چالش اساسی در مسیر توسعه صادرات غیرنفتی ایران هستند. برای حل این مشکل، لازم است با اتخاذ سیاست‌های مناسب، تنوع در مقاصد صادراتی و محصولات صادراتی افزایش یابد.

صادرات، تشنه حمایت دولت

فرشید شکرخدایی، رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری و تامین مالی اتاق بازرگانی ایران درباره صادرات غیرنفتی به صمت گفت: یکی از مهم‌ترین چالش‌های موجود در بحث صادرات غیرنفتی مربوط به «پیمان‌سپاری ارزی» است؛ به‌طوری‌که صادرکننده باید ارز ناشی از صادرات را چیزی تا حدود ۵۰ درصد زیر نرخ بازار تقدیم بانک مرکزی کند تا بانک مرکزی نیز این پول را در اختیار واردکنندگان قرار دهد. مسلما چنین موضوعی باید حل‌وفصل شود،زیرا مسیر صادرکنندگان را به‌کلی ناهموار کرده است. این اتفاق چه از لحاظ منطقی و چه از لحاظ حرفه‌ای به‌صرفه نیست. بنابراین همان‌طور که گفته شد، پیمان‌سپاری ارزی برای صادرکنندگان خصوصا در حوزه خدمات فنی و مهندسی بسیار آسیب‌زننده است. البته این موضوع جدا از بحث تحریم‌ها و مشکلات مربوط به انتقال پول به داخل کشور است.

نکته بعدی مربوط به فرهیختگان و متخصصان کشور است که ما دانش و توان این افراد را به کشورهای دیگر می‌فروشیم؛ زیرا بسیاری از این اشخاص خبره به خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند و ما نتوانسته‌ایم از ظرفیت آنها استفاده کنیم. این افراد در توان اجرایی کشور در بخش‌های مختلف تاثیرگذار هستند و ما نمی‌توانیم از این ظرفیت به‌راحتی عبور کنیم.

وی درباره بسترسازی صادراتی در برابر تحریم‌ها گفت: مسلما ما می‌توانیم فرصت‌های جدید صادراتی ایجاد کنیم؛ چراکه در حال‌ حاضر شرکت‌های ایرانی با بسیاری از کشورها در زمینه‌های مختلف در زمینه نیروگاه‌های برق، خط انتقال، مشاوره فنی و مهندسی، طراحی و اجرای پروژه‌های مهندسی، فروش و نصب تجهیزات و همچنین ارائه خدمات پس از فروش قرارداد دارند. موضوع این است که ارز اخذشده از صادرات کالا و خدمات که شامل شرکت‌های کوچک و متوسط نیز می‌شود، باید به اصرار بانک مرکزی به ارز نیمایی تبدیل شود که این موضوع سختی‌های زیادی را به‌وجود آورده است. همان‌طور که گفته شد، ارز به‌دست‌آمده که در بازار آزاد بالای ۶۵ هزار تومان است، باید به نرخ دولتی و نیمایی تخصیص یابد که این شرایط فشار سنگینی را به شرکت‌های فنی و مهندسی کشور وارد می‌کند.

برنامه‌های حمایتی برای صادرکنندگان

رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری و تامین مالی اتاق بازرگانی ایران خاطرنشان کرد: بیشترین فعالیت اتاق‌ها به تسهیل روابط تجاری با کشورهای همسایه و ایجاد هماهنگی و همکاری بین بازرگانان و صاحبان صنایع، ارائه نظر مشورتی درباره مسائل اقتصادی کشور، همکاری با دستگاه‌های اجرایی و سایر مراجع ذی‌ربط به‌منظور اجرای قوانین و مقررات مربوط به اتاق، ارتباط با اتاق سایر کشورها، تشکیل نمایشگاه‌های تخصصی و بازرگانی داخلی و خارجی، کوشش در راه شناسایی بازار کالاهای صادراتی ایران و... مرتبط است.

شکر خدایی زمانی که صحبت از اتاق ایران می‌شود، منظور مجموعه‌ای از انجمن‌های صنفی، انجمن‌های جغرافیایی، سندیکای صنعت برق، اتاق‌های فعال مرزی در حوزه خدمات (فنی و مهندسی) و اتاق‌های مشترک است که همگی در یک اکوسیستم هماهنگ فعالیت می‌کنند؛ بنابراین نباید تنها یک ساختمان اتاق ایران را ببینیم و گمان کنیم که تمام فعالیت‌ها محدود به یک مکان مشخص است. اتاق ایران مجموعه‌ای از ۲۰۰ تشکل، ۶۰ اتاق مشترک و بیش از ۳۵ کادر استانی است که همگی برای حمایت از صادرات تلاش‌های بی‌وقفه‌ای انجام می‌دهند.

وی بیان کرد: این مجموعه در حوزه‌های مختلف فعالیت می‌کند. برای مثال اتاق ایران و عمان سالیان سال است که در حوزه خدمات فنی و مهندسی تبادلات بسیاری خوبی را دارند، همچنین اتاق ایران و عراق نیز سال‌هاست در این زمینه پیگیر است؛ بنابراین تشکل‌های مختلف در حال تلاش هستند و زحمت می‌کشند؛ از این‌رو انتظار می‌رود که دولتمردان ما در کنار تلاش برای بهبود روابط دیپلماسی و تجاری، از ظرفیت‌های اتاق‌ها نیز برای اطلاع‌رسانی بیشتر، نهایت استفاده را ببرند.

وی درباره تلاش‌های اتاق ایران برای تسهیل فعالیت‌های صادراتی به صمت گفت: مجموعه حمایت‌هایی که از صادرات در کشور انجام می‌شود، به‌اندازه‌ای نیست که قابل‌دفاع باشد. بسیاری از صادرکنندگان در ۲ سال گذشته صادرات را ترک کرده‌اند. البته این اتفاق بیشتر در حوزه کالا بوده؛ چراکه پیمان‌سپاری ارزی از جذابیت صادرات کاسته است. در بحث فنی و مهندسی نیز، ما شاهد کاهش نرخ صادرات بوده‌ایم. البته در اوج صادرات تا ۵ میلیارد دلار در سال هم، صادرات خدمات مهندسی را تجربه کرده‌ایم، اما اکنون این مقدار به‌دلیل عدم‌حمایت و پشتیبانی دولت بسیار کمتر شده است. گاهی آنقدر پیچ و خم اداری زیاد است که در عمل فعالان صادرات ما به‌سختی می‌توانند مسیر خود را ادامه دهند. از سوی دیگر، حتی اگر صادرکنندگان تمام سختی‌ها را پشت‌سر بگذارند، با سد انتقال پول به داخل کشور مواجه می‌شوند که این موضوع به خودی خود چالش بسیار بزرگی است.

مهم‌ترین چالش برگزاری نمایشگاه‌ها

شکرخدایی در رابطه با تاثیر برگزاری نمایشگاه‌ها و رویدادهای مختلف در افزایش توان صادراتی کشور بیان کرد: باتوجه به نزدیکی زمان برگزاری اکسپو در کشور باید ببینیم که تا چه اندازه موفق می‌شویم که میزبان کشورهای خارجی باشیم. بدون این اتفاق و تنها با قراردادهای شرکت‌های داخلی با هم نمی‌توانیم قدم تاثیرگذاری در توسعه روابط صادراتی برداریم. مهم‌ترین چالش برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی در ایران این است که تنها چند شرکت شناخته‌شده بین‌المللی در آن حضور دارند که این موضوع به‌تنهایی کافی نیست. ما نمی‌توانیم ادعا کنیم که برای مثال ۴۰ هزار نفر برای بازدید از نمایشگاه‌های ما در کشور حضور دارند، چراکه حضور اشخاص خارجی ممکن است از ۱۰۰ نفر هم عبور نکند. با این وضع بازدید افراد و شرکت‌های خارجی از نمایشگاه‌های داخلی کشور، کاری جز هزینه‌تراشی و غرفه‌سوزی انجام نمی‌دهیم. با این شرایط، امیدی برای توسعه صادراتی کشور دیده نمی‌شود و این موضوع جز با تغییرات اساسی و حضور پررنگ شرکت‌های خارجی در ایران، حل نمی‌شود. وی در خاتمه تصریح کرد: سال سختی در اقتصاد داریم و بیشتر از 2 راه ، برای‌مان وجود ندارد. مورد اول به سرمایه‌گذاری خارجی در کشور مرتبط است که به ورود ارز می‌انجامد. ایجاد کالای مناسب و باکیفیت برای صادرات بیشتر نیز، راه‌حل دوم است که باید حتما موردتوجه قرار گیرد. متاسفانه کنترل واردات در حال حاضر به موارد گفته‌شده ترجیح داده می‌شود، زیرا زور دولتمردان به توسعه صادراتی نمی‌رسد و تنها دغدغه این است که برای تنظیم بازار، تنها کالای اساسی وارد شود. بنده در شرایط فعلی همت جدی برای تغییر رویه صادراتی در کلام و رفتار مسئولان نمی‌بینم و تولیدکنندگان حمایت کافی نمی‌شوند. امید است با سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی بهتر، اوضاع صادرات کشور بهبود یابد.

اثر مستقیم تشدید تحریم‌ها بر تراز تجاری

وحید شقاقی‌شهری، اقتصاددان به صمت گفت: از زمان تحریم‌هایی که ترامپ علیه ایران آغاز کرد، میزان صادرات نفتی کشور هم کاسته شد و دولت وقت هم تمام تلاش خود را کرد تا بتواند تراز تجاری را حفظ کند، بنابراین هم در حوزه مدیریت و ساماندهی واردات تلاش شد و هم در حوزه صادرات غیرنفتی.

در ادامه این اقتصاددان افزود: در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ تاحدودی تراز تجاری غیرنفتی ما به‌نتیجه رسید، اما زمانی که از شدت تحریم‌ها کاسته شد، هرچند میزان صادرات نفتی افزایش پیدا کرد، اما واردات هم بیشتر از قبل شد.

شقاقی‌شهری تصریح کرد: البته دلیل این مسئله روشن است و به‌خاطراینکه دولت نفت می‌فروشد، اما نمی‌تواند دلار حاصل از صادرات نفتی را به کشور بازگرداند، این اتفاق افتاده است، چراکه در ازای نفتی که صادر می‌کند، چاره‌ای جز واردات کالا ندارد.

درآمد حاصل از صادرات نفت وارد نمی‌شود

این کارشناس اقتصادی در ادامه گفت: به‌تازگی هم اعلام شده است تهاتری بابت نفت و ساخت مسکن از سوی چینی‌ها مطرح شده است.

یکی از دلایل ناترازی که رخ داده، تشدید واردات کالاست، هرچند صادرات نفت ایران رشد داشته است، اما به‌دلیل تحریم‌ها درآمد حاصل از صادرات نفت به کشور وارد نمی‌شود.

شقاقی‌شهری خاطرنشان کرد: از طرف دیگر، اخبار ناگواری از صادرات غیرنفتی به‌گوش می‌رسد و گزارش‌ها از اتاق بازرگانی ایران نیز اخبار ناگواری از صادرات غیرنفتی اعلام می‌کند که علت آن هم به‌دلیل رکود بیشتر بازار و استهلاک تکنولوژی به اضافه از دست دادن بازارهای هدف، باعث این اتفاق شده و متاسفانه بازارهای هدف هم در حال از دست رفتن است و گفته می‌شود با شرایط پیش‌آمده، بازار عراق هم کم‌فروغ‌تر شده است.

فرسودگی زیرساخت‌ها و عدم به‌روز شدن تکنولوژی

این اقتصاددان تصریح کرد: این نکته حائزاهمیت است که صادرات غیرنفتی ایران در حال کاهش است و آن هم به‌دلیل گسترش تحریم‌ها بوده و اینکه ایران قادر به واردات دلارهای نفتی نیست، در نتیجه دولت هم به‌دنبال واردات کالا رفته است.

موضوع بعدی، فرسودگی زیرساخت‌ها و تکنولوژی بنگاه‌های تولیدی است و در کنار آن، سیاست‌های انقباضی است که دولت در پیش گرفته که باعث کاهش سرمایه در گردش بنگاه‌های تولیدی هم شده است.

وی تصریح کرد: با افزایش نرخ تورم، نرخ دلار هم بالا رفته است،اما تسهیلات متناسب این تورم به بنگاه‌ها داده نمی‌شود و در نتیجه تولیدکنندگان با مشکلات عدیده‌ای مواجه می‌شوند و به‌دلیل عدم‌تامین سرمایه در گردش و به‌روز شدن تکنولوژی و از دست رفتن بازارهای هدف، صادرات غیرنفتی افت کرده است.